Partenium

Partenium
Ilustracja
Partenium ambrozjowate
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

astropodobne

Rząd

astrowce

Rodzina

astrowate

Podrodzina

Asteroideae

Rodzaj

partenium

Nazwa systematyczna
Parthenium L.
Sp. Pl. 988. 1 Mai 1753[3]
Typ nomenklatoryczny

P. hysterophorus L.[3]

Synonimy
  • Bolophyta Nutt.[4]
  • Hysterophorus Adanson
  • Partheniastrum Fabricius[3]
  • Villanova Ortega[4]
Multimedia w Wikimedia Commons
Gwajula srebrzysta

Partenium[5][6], roślimianek, gwajula[7][8] (Parthenium L.) – rodzaj roślin należący do rodziny astrowatych. Obejmuje 16[9]–19[10] gatunków. Rośliny te występują w Ameryce Północnej i Południowej, w większości w strefie międzyzwrotnikowej[10][11], a jako rośliny introdukowane także w Australii, wschodniej Afryce, południowej i wschodniej Azji, w rejonie Kaukazu, na Ukrainie i w Polsce[10]. W Polsce odnotowano w naturze tylko partenium ambrozjowate P. hysterophorus, przejściowo zawleczone w Szczecinie[6] w 1938[12] (w polskiej florze ma status niezadomowionego efemerofita)[12]. Gatunek ten jest problematycznym gatunkiem inwazyjnym w ciepłych obszarach (Etiopia, Australia)[9]. Zawiera toksyczny lakton – parteninę powodujący silne dermatozy[9], katar sienny i astmę[13]. W dodatku jego pyłek utrudnia zapylenie i zawiązywanie owoców innych gatunków[9] (w tym użytkowych), a ich nektar służy jako pożywienie roznoszącym malarię samicom widliszka[13].

Duże znaczenie użytkowe ma gwajula srebrzysta P. argentatum z południa USA. Roślina ta zawiera do ok. 15[7]–20%[9] kauczuku i była ważną rośliną kauczukodajną w Stanach Zjednoczonych w czasie II wojny światowej[9].

Geneza naukowej nazwy rodzajowej jest niejasna. Prawdopodobnie utworzona została w nawiązaniu do starożytnej, greckiej nazwy niezidentyfikowanej rośliny παρθένιον parthenion lub do słowa παρθένος parthenos – dziewica[11]. Nazwa polska utworzona w XIX wieku to roślimianek[14][7], ale w XXI wieku stosowana jest nazwa utworzona z nazwy naukowej – partenium[6][5][15]. W odniesieniu do P. argentatum w użyciu jest nazwa powstała ze spolszczenia nazwy hiszpańskiej i angielskiej tego gatunku – guayule[7][8].

Morfologia

[edytuj | edytuj kod]
Pokrój
Rośliny zielne (jednoroczne i byliny), jak i drewniejące (półkrzewy, krzewy, czasem też o pokroju niskich drzew) osiągające od 1 do 120, rzadko do 400 cm wysokości. Pędy rozgałęzione i zwykle prosto wzniesione[11].
Liście
Skrętoległe, u niektórych gatunków skupione w rozety przyziemne, ogonkowe lub siedzące. Blaszki o zróżnicowanym kształcie – od równowąskich i lancetowatych do jajowatych, okrągławych lub łopatkowatych, całobrzegie, ząbkowane lub lirowato klapowane. Zwykle owłosione, przynajmniej od spodu, często też z widocznymi w blaszce gruczołkami[11].
Kwiaty
Zebrane w kwiatostany główkowate, pojedyncze (u P. alpinum i P. ligulatum) lub tworzące kwiatostany złożone wiechowate lub mające postać baldachogrona, czasem u P. ligulatum gęste i kulistawe. Okrywy koszyczków półkuliste, o średnicy od 3 do 8 mm, rzadziej większe. Dno koszyczka (osadnik) płaskie lub stożkowate, z błoniastymi lub łuskowatymi plewinkami różnych kształtów. Kwiaty żeńskie (brzeżne) w liczbie od 5 do 8, o koronach beżowych, z wyraźnymi, ogruczolonymi rurkami i zwykle kółkowo rozpostartymi okrągłymi lub nerkowatymi łatkami na szczycie. Kwiaty męskie w liczbie od kilkunastu do ponad 60, beżowe z koroną lejkowatą, na końcu z 5 łatkami[11].
Owoce
Niełupki czarne, wydłużone, jajowate do gruszkowatych, bez puchu kielichowego[11].

Systematyka

[edytuj | edytuj kod]
Pozycja systematyczna

Rodzaj z plemienia Heliantheae w obrębie podrodziny Asteroideae[4][9].

Wykaz gatunków[10]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2020-11-12] (ang.).
  3. ↑ a b c Parthenium Linnaeus. [w:] Index Nominum Genericorum (ING) [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2020-11-12].
  4. ↑ a b c Genus: Parthenium L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2020-11-12].
  5. ↑ a b c d Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 137. ISBN 978-83-925110-5-2.
  6. ↑ a b c Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1998, s. 475. ISBN 83-01-12218-8.
  7. ↑ a b c d e Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski (red.): Słownik botaniczny. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003, s. 752. ISBN 83-214-1305-6.
  8. ↑ a b c Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Warszawa: PWRiL, 1989. ISBN 83-09-00256-4.
  9. ↑ a b c d e f g David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 684, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
  10. ↑ a b c d Parthenium L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2020-11-12].
  11. ↑ a b c d e f John L. Strother: Parthenium Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2020-11-12].
  12. ↑ a b Barbara Tokarska-Guzik i in.: Rośliny obcego pochodzenia w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem gatunków inwazyjnych. Warszawa: Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, 2012, s. 147. ISBN 978-83-62940-33-2.
  13. ↑ a b Malaryczne komary mają nowego sojusznika zza oceanu. [w:] national-geographic.pl [on-line]. 29.09.2015. [dostęp 2020-11-12].
  14. ↑ Józef Rostafiński: Słownik polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin. Kraków: Akademia Umiejętności, 1900, s. 393. (pol.).
  15. ↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.