Pałczycha

Pałczycha
Ilustracja
Sauromatum brevipes
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

liliopodobne (≡ jednoliścienne)

Rząd

żabieńcowce

Rodzina

obrazkowate

Podrodzina

Aroideae

Rodzaj

pałczycha

Nazwa systematyczna
Sauromatum Schott
Meletemata Botanica 17 (1832)
Typ nomenklatoryczny

Sauromatum guttatum Schott
[≡ Sauromatum venosum (Dryand. ex Aiton) Kunth]

Multimedia w Wikimedia Commons
Fragment kwiatostanu pałczychy kroplistej z owadami zapylającymi
Liść pałczychy kroplistej
Kwitnące pałczychy kropliste

Pałczycha[3] (Sauromatum Schott) – rodzaj roślin zielnych, należący do rodziny obrazkowatych, liczący 9 gatunków pochodzących z obszaru od Afryki do Azji. Zasięg występowania 8 gatunków pałczych ograniczony jest do południowej i południowej Azji, od Afganistanu do Chin, Tajlandii i Indonezji[4], jedynie w przypadku pałczychy kroplistej zasięg występowania obejmuje Afrykę, sięgając do Angoli i Zimbabwe[5]. Nazwa naukowa rodzaju pochodzi od greckiego słowa σαύρος (sauros – jaszczurka) i odnosi się do plamistych pochew kwiatostanów tych roślin[6]. W języku polskim spotyka się również nazwy zwyczajowe palczycha[7] i lilia voodoo (co jest kalką zwyczajowej, angielskiej nazwy tej rośliny). W handlu spotyka się pałczychę kroplistą pod niewłaściwą nazwą Arum cornutum, aczkolwiek nazwa taka nigdy nie występowała w systematyce rodzaju Arum.

Morfologia

[edytuj | edytuj kod]
Pokrój
Średniej wielkości rośliny zielne o wysokości od około 20 cm (Sauromatum diversifolium) do około 1 metra (pałczycha kroplista)[8].
Łodyga
Rośliny tworzą pęd podziemny w postaci spłaszczonej, okrągłej bulwy pędowej, o średnicy osiągającej 15 cm w przypadku pałczychy kroplistej. Sauromatum giganteum tworzy kłącze o wymiarach 5–8×2–5 cm. Pędy podziemne pałczych produkują rocznie wiele odrostów[8].
Liście
Rośliny tworzą od jednego do kilku liści właściwych. Ogonki liściowe długie, różowawe do czerwonych, purpurowe, zielone, zielone z białymi plamkami lub żółtozielone z purpurowymi plamkami, u nasady otoczone katafilem. Blaszki liściowe przeważnie wachlarzowatopalczaste (jedynie w przypadku S. giganteum blaszka liściowa jest prosta, owalna, sercowata do strzałkowato-oszczepowatej). Sauromatum diversifolium tworzy liście o różnych kształtach blaszki: owalno-lancetowate, oszczepowate, trójklapowe, trójdzielne lub wachlarzowatopalczaste)[8].
Kwiaty
Rośliny jednopienne. Pojedynczy kwiatostan, typu kolbiastego pseudancjum, pojawia się przed liśćmi lub razem z nimi na krótkiej szypułce, niekiedy pozostającej poniżej poziomu gruntu. Pochwa kwiatostanu w dolnej części tworzy okrągło-jajowatą, niekiedy spłaszczoną komorę o brzegach zrośniętych lub mocno zwiniętych, w górnej części jest wydłużona, lancetowata do jajowato-trójkątnej, odchylająca się, niekiedy o pofalowanych brzegach. Obie części oddzielone są silnym zwężeniem. Pochwy pałczych są przeważnie wielokolorowe (występują kolory biały, zielony, żółty, brązowy, purpurowy), często pokryte czerwonawymi, brązowymi lub purpurowymi plamkami. Wnętrze pochwy jest jednobarwne lub plamiste. W przypadku Sauromatum hirsutum pochwa z zewnątrz pokryta jest włoskami. Kolba kwiatostanu, o długości pochwy, dzieli się na 4 odcinki. Położone w dolnej części kolby kwiaty żeńskie i następujący po nich pas kwiatów sterylnych (staminodiów) znajdują się w komorze utworzonej przez pochwę. Wyżej położone są kwiaty męskie. Kolba kończy się wyrostkiem (appendix), siedzącym lub osadzonym na trzonku. Zalążnie są jednokomorowe i zawierają u podstawy od 1 do 4 ortotropowych zalążków. Szyjki słupków są krótkie, a znamiona słupków dyskowate. Prątniczki położone w dolnej części odcinka są maczugowate; prątniczki położone w górnej części tego odcinka (u niektórych gatunków nieobecne) są nieregularnie grzebieniaste lub podłużne i zakończone nitkowatym wyrostkiem. Kwiaty męskie składają się z od 1 do 3 pręcików o siedzących główkach składających się z podłużnych, odwrotnie jajowatych pylników, połączonych cienkim łącznikiem, otwierających się przez pionową, jajowatą szczelinę[8].
Owoce
Owocostan składa się z zielonych, czerwonych do prawie czarnych, jajowatych jagód, zawierających od jednego do kilku nasion[8].
Gatunki podobne
Przedstawiciele rodzaju Typhonium o zawsze prostej blaszce liściowej i nie zrośniętych brzegach pochwy kwiatostanu[4].

Biologia i ekologia

[edytuj | edytuj kod]
Rozwój
Pałczychy są wieloletnimi geofitami ryzomowymi[5], kwitnącymi od wiosny do lata. Kwiatostany w okresie kwitnienia wydzielają obrzydliwy zapach. Są zapylane przez chrząszcze z rodzin żukowatych i strąkowcowatych oraz muchówki z rodzin Sepsidae, muchowatych, Otitidae, Sarcophagidae i plujowatych[9].
Siedlisko
Łąki nizinne i górskie, trawiaste zbocza, brzegi strumieni, pól i dróg, wtórne lasy deszczowe, lasy bambusowe i plantacje herbaty[8].
Genetyka
Liczba chromosomów 2n = 26, 52, 104[4].

Systematyka

[edytuj | edytuj kod]

Rodzaj należy do plemienia Areae[4], podrodziny Aroideae i rodziny obrazkowatych[2].

Gatunki[4]

Rodzaj Sauromatum został wydzielony z rodzaju Typhonium w kwietniu 2010 roku, na podstawie wyników badań filogenetycznych (Cusimano et al.). Pałczycha była uznawana za synonim taksonomiczny Typhonium od roku 2000, wcześniej była odrębnym rodzajem obejmującym 2 gatunki: Sauromatum guttatum i S. venosum, obecnie uważane za jeden gatunek[10][11]. W czerwcu 2010 ukazały się wyniki badań filogenetycznych rodzaju Typhonium przeprowadzone przez inny zespół (Ohi-Toma et al.). Na ich podstawie do rodzaju Sauromatum wydzielono kilka gatunków Typhonium[12]. Niektóre gatunki Typhonium zostały zakwalifikowane do rodzaju Sauromatum inaczej przez oba zespoły badawcze:

Dotychczasowa nazwa gatunku Nazwa według Cusimano et al. (04.2010) Nazwa według Ohi-Toma et al. (06.2010)
Typhonium horsfieldii Sauromatum horsfieldii Pedatyphonium horsfieldii
Pedatyphonium larsenii
Pedatyphonium kunmingense
Pedatyphonium calcicolum
Typhonium brevipilosum Sauromatum brevipilosum Hirsutiarum brevipilosum
Typhonium diversifolium Sauromatum diversifolium Diversiarum diversifolium
Typhonium hirsutum Sauromatum hirsutum Hirsutiarum hirsutum
Typhonium venosum Sauromatum venosum Sauromatum giganteum

Zastosowanie

[edytuj | edytuj kod]
Rośliny jadalne
Bulwy pałczychy kroplistej po ugotowaniu są jadalne. W Indiach bulwa krojona jest na plastry, smażona i jedzona z serwatką. Po upieczeniu bulwy jadane są w całości lub mielone, mieszane z mąką i używane do pieczenia chleba[13]. Jako warzywa spożywane są również ugotowane liście roślin tego gatunku[14].
Rośliny lecznicze
W tradycyjnej medycynie chińskiej sproszkowane korzenie gatunku Sauromatum giganteum, zwane baifuzi, uznawane są na lek na problemy neurologiczne: "flegmę", powodującą sztywność i drgawki oraz występujące po udarze mózgu problemy z mową, paraliż twarzy i języka. Zgodnie z Sichuan Chinese Pharmacological History roślina ta leczy również bóle gastryczne i ból stawów[15]. W Indiach pasta z bulw pałczychy kroplistej stosowana jest jako kataplazm na schorzenia skórne[14].
Rośliny ozdobne
Pałczycha kroplista jest rośliną niekiedy uprawianą w ogrodach i mieszkaniach z uwagi na atrakcyjny, wielobarwny kwiatostan i zielony, wachlarzowatopalczasty liść z nakrapianym ogonkiem, pojawiający się po przekwitnięciu rośliny. Pałczycha wymaga stanowiska częściowo zacienionego i podłoża bogatego w próchnicę, żyznego i przepuszczalnego. Nie są to rośliny mrozoodporne (strefy mrozoodporności 10–11). W Polsce bulwy muszą być wykopywane na zimę. Rośliny tworzą wiele odrostów, które odejmuje się po wykopaniu bulw[16].

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2016-11-02] (ang.).
  3. ↑ Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych: łacińsko-polski. Kraków: Officina Botanica, 2008. ISBN 978-83-925110-5-2.
  4. ↑ a b c d e Natalie Cusimano et al.. A phylogeny of the Areae (Araceae) implies that Typhonium, Sauromatum, and the Australian species of Typhonium are distinct clades. „Taxon”. 59 (2), s. 439-447, 2010. (ang.). 
  5. ↑ a b Rafael Govaerts, David G. Frodin: World Checklist and Bibliography of Araceae (and Acoraceae). The Board of Trustees of the Royal Botanic Gardens, Kew, 2002. s. 1-560. [dostęp 2010-08-10]. (ang.).
  6. ↑ Adolf Engler. Araceae-Aroideae. „Das Pflanzenreich”. 73, s. 122, 1920. (łac.). 
  7. ↑ Adam Pietrzykowski. Moje przygody z palczychą. „Kwietnik”. 9, s. 8, 1997. 
  8. ↑ a b c d e f Li Heng i Wilbert L.A. Hetterscheid: Araceae. Sauromatum. W: Z.Y. Wu, H. Raven i D.Y. Hong (red.): Flora of China. T. 23: Acoraceae through Corsiaceae. St. Louis: Missouri Botanical Garden Press, 2010.
  9. ↑ M. Gibernau. Pollinators and Visitors of Aroid Inflorescences. „Aroideana”. 26, s. 66-83, 2003. (ang.). 
  10. ↑ W.L.A. Hetterscheid i P.C. Boyce. A reclassification of Sauromatum Schott and new species of Typhonium Schott (Araceae). „Aroideana”. 23, s. 48 - 55, 2000. (ang.). 
  11. ↑ N. Cusimano, M.D. Barrett, W.L.A. Hetterscheid i S.S. Renner. A phylogeny of the Areae (Araceae) implies that Typhonium, Sauromatum, and the Australian species of Typhonium are distinct clades. „Taxon”. 59 (2), s. 439-447, 2010. (ang.). 
  12. ↑ Tetsuo Ohi-Toma et al.. Molecular Phylogeny of Typhonium sensu lato and Its Allied Genera in the Tribe Areae of the Subfamily Aroideae (Araceae) Based on Sequences of Six Chloroplast Regions. „Systematic Botany”. 35 (2), s. 244-251, 2010. DOI: 10.1600/036364410X518757. 
  13. ↑ Robert Freedman: Famine Foods. [dostęp 2010-08-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-09)]. (ang.).
  14. ↑ a b H. Panda: Medicinal Plants Cultivation & Their Uses. Asia Pacific Business Press, 2002. ISBN 81-7833-096-2. (ang.).
  15. ↑ Subhuti Dharmananda: Pinellia, Arisaema, Acorus and Typhonium. Institute for Traditional Medicine, Portland, Oregon. [dostęp 2010-05-28].
  16. ↑ Geoffrey Burnie i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, s. 823, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134.

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]