Pełkinie

Pełkinie

wieś
Kościół parafialny – dawna cerkiew z 1909
Państwo	Polska
Województwo	podkarpackie
Powiat	jarosławski
Gmina	Jarosław
Wysokość	182-192 m n.p.m.
Liczba ludności (2021)	1773[2]
Strefa numeracyjna	16
Kod pocztowy	37-511[3]
Tablice rejestracyjne	RJA
SIMC	0603260[4]
Położenie na mapie gminy wiejskiej Jarosław Pełkinie
Położenie na mapie Polski Pełkinie
Położenie na mapie województwa podkarpackiego Pełkinie
Położenie na mapie powiatu jarosławskiego Pełkinie
50°03′51″N 22°37′02″E/50,064167 22,617222[1]
Multimedia w Wikimedia Commons

Pełkinie – wieś w Polsce położona w województwie podkarpackim, w powiecie jarosławskim, w gminie Jarosław^[5][4]. Leży w Dolinie Dolnego Sanu, u podnóża lessowej krawędzi Podgórza Rzeszowskiego. Przy drodze krajowej nr 77 Przemyśl-Lipnik.

Prywatna wieś szlachecka, położona w województwie ruskim, w 1739 roku należała wraz z folwarkiem do klucza Jarosław Lubomirskich^[6]. W latach 1975–1998 miejscowość położona była w województwie przemyskim.

Integralne części wsi Pełkinie^[5][4]

SIMC	Nazwa	Rodzaj
0603313	Jeżyk	przysiółek
0603276	Lechy	część wsi
0603882	Podwórze	część wsi
0603229	Wygarki	część wsi

Niemiecki obóz jeniecki dla jeńców radzieckich w Pełkiniach w sierpniu 1941 r.

We wsi jest przystanek kolejowy Pełkinie.

Historia

Teren ten zasiedlony był już w czasach prehistorycznych o czym świadczą wykopaliska datowane na epokę brązu i epokę żelaza. Przy osadzie istniało też cmentarzysko z grobami ciałopalnymi, które świadczyły o napływie na te tereny kultury łużyckiej.

Nazwa „Pelkynye” występuje w dokumentach źródłowych w I poł. XV w., kiedy wraz z dobrami Jarosławskimi należała do Spytka z Tarnowa, wojewody sandomierskiego. W 1458 r. Jarosław wraz z Pełkiniami otrzymał Spytek Jarosławski (ok. 1536–1519), zwany też Spytkiem z Jarosławia, syn Rafała z Jarosławia, wnuk Spytka z Tarnowa. W 1462 r. Pełkinie i Kostków (obecnie część Jarosławia) sprzedane zostały za 800 grzywien braciom Janowi i Pawłowi Łysakowskim.

Przydatnym źródłem archiwalnym do poznawania historii z XVI i XVII wieku są Regestra poborowe, które zapisali poborcy podatkowi ziemi przemyskiej z lat: 1508^[a], 1515^[7][b], 1589^[8], 1628^[9], 1651^[10].

W końcu XVI w. jedyną właścicielką była Zofia z Odrowążów Kostkowa (prawnuczka Spytka III, wdowa po ostatnim z Jarosławskiej linii Tarnowskich Janie Krzysztofie Tarnowskim). Jej drugi mąż, Jan Kostka, prowadził poważna działalność budowlaną, m.in. rozbudował zamek w Jarosławiu i postawił murowany pałac w Pełkiniach (1575-1580?), otoczony ozdobnym ogrodem z wodotryskami. W opisie Jarosławia i okolicy, wykonanym w 1681 roku, wymienione są dwa pałace: niedokończony nowy pałac pod wałem oraz zniszczony, stary usytuowany po prawej stronie wyjścia z nowego, nad sadzawkami. Nie jest dokładnie wiadomo, kto zaczął ów drugi pałac budować.

W 1897 roku wybrano zwierzchność gminną, której naczelnikiem został Antoni Rozlepiło, a w 267 domach, było 1564 mieszkańców^[11]. W 1921 roku w Pełkiniach było 307 domów.

Podczas II wojny światowej w Pełkiniach mieścił się obóz dla jeńców radzieckich. Przebywało tu 30 tys. więźniów z których zmarło z głodu i wycieńczenia ok. 6 tys. jeńców. W 1962 roku odsłonięto cmentarz zmarłych więźniów a w 1974 roku odsłonięto pomnik ku ich czci^[12].

W 1945 roku wysiedlono na sowiecką Ukrainę 266 osób z 72 domów.

Pałac w Pełkiniach

Pałac Czartoryskich w Pełkiniach

Zabudowania gospodarcze przy pałacu

Budowę nowego pałacu ukończył Paweł Karol Sanguszko, który wszedł w posiadanie Pełkiń przez małżeństwo z Marianną Lubomirską (po jej śmierci w 1729 roku). Według inwentarza z 1724 r. pałac był już gotowy i bogato wyposażony. Parter i piwnice z tej budowli zachowały się do dziś w bryle pełkińskiego pałacu. Sami Sanguszkowie nie mieszkali tutaj, majątek przekazywany był w kolejne dzierżawy. W 1753 roku na podstawie transakcji kolbuszowskiej właścicielami Pełkiń zostali Czartoryscy z Sieniawy. W pałacu mieszkali w dalszym ciągu dzierżawcy, a na stałe zamieszkał w Pełkiniach w 1889 r. książę Witold Czartoryski, po ślubie z hrabiną Jadwigą z Dzieduszyckich. W 1895 r. do starego pałacu dobudowano południowe skrzydło, tzw. parkowe, według projektu lwowskiego architekta Ludwika Ramułta. Dalszą rozbudowę projektował krakowski architekt Franciszek Mączyński. Wieloczłonowy korpus pałacu z wieżyczkami, ganeczkami i tarasami utrzymany jest w eklektycznym typie szwajcarskiego zameczku.

Według starych zapisków w XVI w. istniał tu już park, przekształcany przez kolejnych właścicieli. Obecny wygląd zawdzięcza park księciu Witoldowi Czartoryskiemu, dendrologowi z zamiłowania, który powiększył jego teren (18 ha), rozciągając go na zbocze pobliskiego wzniesienia i nadał mu charakter parku krajobrazowego w stylu angielskim. W centralnej części posadzono wiele drzew obcego pochodzenia (magnolie, kasztanowce, daglezje, choina kanadyjska i inne). Rosną tu też okazałe dęby, lipy i buki oraz cisy w formach drzewiastych i kilka limb. W dolnej części parku znajdują się przestronne łąki ze stawami. W górnej części ciekawa kapliczka z XIX i XX w.

Czartoryscy rezydowali tu do 1944 roku, do reformy rolnej. W sąsiedztwie parku zachowały się pozostałości zabudowań folwarcznych z końca XIX i pocz. XX w. (rządcówka, lamus, stajnia, stodoła i domek ogrodnika).

W 2012 roku właścicielem została rodzina Czartoryskich^[13]

Czas wojny

Wiosną 1941 r. na terenie wsi Niemcy urządzili obóz dla jeńców sowieckich, stalag 37. Obóz zajmował teren o powierzchni ok. 70 ha i mógł pomieścić jednorazowo do 30 000 ludzi. Był to tzw. obóz przejściowy, po krótkim pobycie jeńców wywożono stąd dalej w głąb Rzeszy, do Bełżca lub Oświęcimia. Na terenie obozu zginęła, głównie z głodu^[14], bliżej nieokreślona liczba żołnierzy sowieckich. W wyniku ekshumacji wykonanej w 1944 zlokalizowano 22 masowe mogiły^[14] ofiar obozu. Po wywiezieniu ostatnich jeńców wiosną 1942 obszar obozu zmniejszono, przeznaczając go dla Żydów. Podczas okupacji wieś była aktywnie zaangażowana w ruch oporu, co wielu jej mieszkańców przypłaciło życiem. W kwietniu 1942 grupa żołnierzy AK przecięła druty ogradzające obóz, umożliwiając ucieczkę ok. 70 jeńcom. W styczniu 1944 Niemcy rozstrzelali w Pełkiniach 232^[14] Polaków, przywiezionych z krakowskiego więzienia Montelupich.

Dzieje najnowsze

Pałac i park przetrwały do II wojny światowej. W 1945 r. zniszczony pałac, zdewastowany park, obiekty gospodarcze i 40 ha ziemi (w południowej części wsi, zwanej Wygarki) zostały przejęte przez Referat Opieki Społecznej Urzędu Powiatowego w Jarosławiu i po remoncie adaptowane na Państwowy „Dom Pomocy Społecznej” dla Dorosłych. W 2007 roku Dom Pomocy Społecznej został przeniesiony do Sośnicy. 13 sierpnia 2012 roku pałac został zwrócony Witoldowi Czartoryskiemu^[15].

Kościół

Na podstawie regestrów poborowych z 1515 roku wiadomo, że już od jakiegoś czasu przed 1515 rokiem istniała w Pełkiniach parochia greckokatolicka. Cerkiew drewniana została zbudowana w 1870 roku, przez księcia Adama Czartoryskiego^[16]. Cerkiew murowana pw. Świętego Mikołaja została zbudowana w 1909 roku. Parochia greckokatolicka istniała do 1945 roku.

W 1889 roku w pałacu znajdującym się na Wygarkach zamieszkał na stałe książę Witold Czartoryski po ślubie z hrabiną Jadwigą z Dzieduszyckich, którzy byli bardzo religijni. W 1893 roku zostały sprowadzone zakonnice Służebniczki starowiejskie; również w 1893 roku zbudowano ochronkę. W 1920 roku w pałacu powstała druga kaplica

W 1945 roku w opuszczoną cerkiew zaadaptowano na kościół rzymskokatolickiej parafii w Pełkiniach, która została utworzona 28 sierpnia 1945 roku. Indultem kardynała Adama Sapiehy z 13 maja 1949 roku parafia otrzymała prawo do odpustu 3 maja (Najświętszej Maryi Panny Królowej Polski).

 Osobny artykuł: Parafia Najświętszej Maryi Panny Królowej Polski w Pełkiniach.

8 lutego 1974 roku bp Ignacy Tokarczuk przyznał prawa do prowadzenia samodzielnego ośrodka duszpasterskiego.

 Osobny artykuł: Parafia Matki Bożej Nieustającej Pomocy w Pełkiniach-Wygarkach.

Oświata

 Osobny artykuł: Szkoła Podstawowa im. Bł. O. Michała Czartoryskiego w Pełkiniach.

Początki szkolnictwa państwowego w Pełkiniach rozpoczęły się w 1874 roku, gdy 7 czerwca 1874 roku reskryptem Rady szkolnej krajowej została zorganizowana szkoła publiczna jednoklasowa^[17]. Od 1898 roku szkoła była już 2-klasowa.

W 1959 roku zbudowano nowy budynek szkolny, który w 1990 roku rozbudowano. 10 września 2006 roku oddano do użytku salę gimnastyczną i nastąpiło nadanie szkole podstawowej imienia bł. Michała Czartoryskiego^[18]. W 1999 roku na mocy reformy oświaty nastąpiło przekształcenie w 6-letnią szkołę podstawową i 3-letnie gimnazjum. W 2017 roku na mocy reformy oświaty przywrócono 8-letnią szkołę podstawową.

Inne zabytki

• Kościół parafialny pw. Marii Panny Królowej Polski (dawna cerkiew greckokatolicka pw. św. Mikołaja) murowany, zbudowany w 1909 r., restaurowany w latach 1970-1980. Wewnątrz polichromia wykonana w 1988 r. przez Zygmunta Wiglusza. Obok dzwonnica z lat 20. XX w.
• Stara szkoła z początku XX w.
• Drewniane domy z początków XX w.

Pomniki

• Pomnik ofiar terroru hitlerowskiego, postawiony w 1970 roku w miejscu rozstrzelania przez Niemców 29 stycznia 1944 roku grupy 24 żołnierzy AK przywiezionych z więzienia Montelupich w Krakowie. Zbrodnia ta była odwetem za odbicie przez żołnierzy AK 19 stycznia 1944 roku ujętego członka ruchu oporu.
• Pomnik upamiętniający męczeństwo żołnierzy radzieckich, wzniesiony w 1974 roku w pobliżu byłego obozu jenieckiego.

Urodzeni w Pełkiniach

• Kazimierz Jerzy Czartoryski – polski ziemianin, oficer Wojska Polskiego, działacz społeczny, do 1921 książę.
• Jan Franciszek Czartoryski (imię zakonne Michał) – dominikanin, kapelan Armii Krajowej, rozstrzelany przez Niemców w czasie Powstania Warszawskiego, beatyfikowany przez Jana Pawła II w gronie 108 męczenników z okresu II wojny światowej.
• Józef Miś – ksiądz rzymskokatolicki, kapelan Armii Krajowej, jako proboszcz w Wiązownicy prowadził wspólnie z nauczycielem Józefem Ochęduszko obronę wsi przed ukraińskimi nacjonalistami z UPA.

Zobacz też

• gromada Pełkinie

Uwagi

1. Regestr poborowy z 1508 roku podaje dwie wzmianki o Pełkiniach: Zophia Pełczyna de bonis suis Pełkynye, m.7½ g.6 (s. 112) i Tabernae Braxantes - Pelkynye, tab. brax. m.½ (s. 121)
2. W regestrze poborowym z 1515 roku, wzmiankowane jest słowo „pop”, które oznacza że już przed 1515 rokiem istniała w Pełkiniach Cerkiew, której duchowny płacił podatek.

Przypisy

1. Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 98813
2. Wieś Pełkinie w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2023-01-19] , liczba ludności na podstawie danych GUS.
3. Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 908 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22] .
4. GUS. Wyszukiwarka TERYT
5. Rozporządzenie w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
6. Adam Homecki, Rozwój terytorialny latyfundium Lubomirskich (starszej gałęzi rodu) w latach 1581-1754, w: Studia Historyczne, rok V, zeszyt 3 (58), 1972, s. 436.
7. Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa. Aleksander Jabłonowski Źródła dziejowe. Tom XVIII, część I. Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym. Tom VII, część 1. Ziemie Ruskie. Ruś Czerwona (s. 135) [dostęp 2017-12-07]
   [Cytat:Pelkynye, lan. 24, tab. brax fert. pop gr. 15.]
8. Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa. Aleksander Jabłonowski Źródła dziejowe. Tom XVIII, część I. Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym. Tom VII, część 1. Ziemie Ruskie. Ruś Czerwona (s. 19) [dostęp 2017-12-07]
   [Cytat: Villae Mattei Dunikowski - Pełkinie, lan. 15, pop¼ agr., taber.2, hort. s. agr. 20, ing. paup. 12, artif. 2.]
9. Zdzisław Budzyński i Kazimierz Przyboś. Polska południowo-wschodnia w epoce nowożytnej. Źródła dziejowe tom I, część 1. Rejestr poborowy ziemi przemyskiej 1628 Wydawnictwo WSP. Rzeszów 1997 ISBN 83-87288-55-1 (s. 123)
   [Cytat: Pełkinie:de laneis 15 per gr 30; pop de sinagoga fl. 2; idem de 1 quarta agri gr 7/9; tabernatores 2 per gr 12; hortulanis agris carentes 20 per gr 4; inquilini pecora habentes 12 per gr 8; artifices 2 per gr 4 ..............24/5/9.]
10. Zdzisław Budzyński i Kazimierz Przyboś. Polska południowo-wschodnia w epoce nowożytnej. Źródła dziejowe tom I, część 2. Rejestr poborowy ziemi przemyskiej 1651 Wydawnictwo WSP. Rzeszów 1997 ISBN 83-87288-55-1 (s. 90)
    [Cytat: Pełkinie: de laneis 15 per gr 30, popo de 1 quarta agri 7/9, sinagoga libera, tabernatores 2 per gr 12, hortulani in hortis 20 per gr 4, inquilini cum pecore 12 per gr 8, artifices 2 per gr 8 .............. 22/13/9.]
11. Skorowidz Powiatu Jarosławskiego na rok 1902 (s. 59) [dostęp 2017-12-06]
12. Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa ”Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939-1945”, Sport i Turystyka 1988, ISBN 83-217-2709-3, (s. 594)
13. Pałac w Pełkiniach - Ziemia Jarosławska - Svidník - Serwis turystyczny [online], www.jaroslawski.pl [dostęp 2023-11-05] .
14. Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa, lata wojny 1939–1945. Warszawa: Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa, 1966, s. 299.
15. Atlas rezydencji. Pałac Czartoryskich w Pełkiniach
16. Skorowidz Powiatu Jarosławskiego na rok 1902 (s. 104) [dostęp 2017-12-06]
17. Skorowidz Powiatu Jarosławskiego na rok 1902 (s. 145) [dostęp 2017-12-06]
18. Historia Szkoły

Linki zewnętrzne

• Pełkinie, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VII: Netrebka – Perepiat, Warszawa 1886, s. 940 .
• Kruhel 2.) Pełkiński, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IV: Kęs – Kutno, Warszawa 1883, s. 723 .
• Spis poddanych wsi Pełkinie, Wólka Pełkińska i Leżachów, 1773
• Mapa katastralna wsi Pełkinie z 1849 roku