Pogorzelce

Pogorzelce

wieś
Państwo	Polska
Województwo	podlaskie
Powiat	hajnowski
Gmina	Białowieża
Liczba ludności (2011)	56[2][3]
Strefa numeracyjna	85
Kod pocztowy	17-230[4]
Tablice rejestracyjne	BHA
SIMC	0023202[5]
Położenie na mapie gminy Białowieża Pogorzelce
Położenie na mapie Polski Pogorzelce
Położenie na mapie województwa podlaskiego Pogorzelce
Położenie na mapie powiatu hajnowskiego Pogorzelce
52°43′25″N 23°48′21″E/52,723611 23,805833[1]
Multimedia w Wikimedia Commons

Pogorzelce – (biał. Пагарэльцы, Paharełcy) wieś w Polsce położona w województwie podlaskim, w powiecie hajnowskim, w gminie Białowieża^[5][6]. Leży nad Narewką.

W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa białostockiego.

Prawosławni mieszkańcy wsi należą do parafii św. Mikołaja w Białowieży, a wierni kościoła rzymskokatolickiego do parafii św. Teresy od Dzieciątka Jezus w Białowieży.

Nazwa

Wieś zlokalizowana w pobliżu uroczyska Poharelec, leżącego po drugiej stronie rzeki Narewka na terenie Białowieskiego Parku Narodowego). Według przekazu ustnego na terenie Poharelca znajdowała się osada budników – pierwszych mieszkańców Puszczy^[7]. Mieszkając w prymitywnych budach wypalali tam węgiel drzewny i potaż. Po pożarze, który zniszczył budy, pogorzelcy przenieśli się dalej, zakładając nową osadę o pamiątkowej nazwie Pogorzelce^[7].

Historia

Historia wsi Budy, Teremiski i Pogorzelce jest ściśle związana z przebiegiem zasiedlania i użytkowania Puszczy Białowieskiej. Wraz z wejściem Puszczy w 1589 w skład królewskich dóbr stołowych zaczęło się kontrolowane użytkowanie Puszczy poprzez „wchody”, czyli prawo użytkowania lasu. Systematyczna eksploatacja Puszczy rozpoczęła się w XVII w. Jej gruntowną reformę wprowadził w XVII w. Antoni Tyzenhauz. Uruchomił on nowe ośrodki dostarczające przetworzone produkty leśne np. węgiel drzewny, smołę, dziegieć, potaż. Wówczas wewnątrz puszczy powstały osady przemysłowe Budy, Pogorzelce i Teremiski. Do pracy w przemyśle leśnym sprowadzono specjalnie ludność z Mazowsza. Osady puszczańskie zakładane były na ziemiach królewskich w dobrach stołowych. Mieszkańcy byli zwolnieni z odrabiania pańszczyzny. Ich zajęciem poza pracą w lesie był udział w polowaniach monarszych (za tę pracę dostawali dodatkowe wynagrodzenie).

Historia i współczesność wszystkich puszczańskich osad jest podobna. Wszystkie trzy pojawiały się na mapach w XVIII w. Systematycznie rozrastały się do początku XX w. W czasie pierwszej wojny światowej wszyscy mieszkańcy opuścili domy by ruszyć w głąb Rosji za wycofującą się armią carską. Po powrocie w latach 1918–1924 odbudowali spalone siedliska. W okresie międzywojennym większość z nich znalazła zatrudnienie w przemyśle leśnym. Według Powszechnego Spisu Ludności przeprowadzonego w 1921 roku wieś liczyła 28 domostw, w których mieszkało 207 osób. 161 z nich zadeklarowało wyznanie prawosławne, 42 rzymskokatolickie, a 3 ewangelickie. Wyznanie 1 osoby nie udało się ustalić. Jednocześnie 155-u mieszkańców wsi Pogorzelce podało białoruską przynależność narodową, a pozostałych 52-óch polską. W owym czasie miejscowość znajdowała się na terenie gminy i powiatu Białowieża^[8].

W 1941 wszystkie wsie leżące wewnątrz Puszczy zostały spacyfikowane przez Niemców: domy spalono, dobytek zrabowano a mieszkańców wysiedlono poza obszar leśny wielu przy tym mordując^[9]. Pacyfikacja wsi Pogorzelce nastąpiła 25 lipca 1941 i została dokonana przez 322 batalion policji niemieckiej. Mieszkańcy powrócili po wojnie by ponownie odbudować gospodarstwa. W 1948 z inicjatywy Ministerstwa Leśnictwa przygotowano plan przesiedlenia mieszkańców Bud, Teremisek i Pogorzelc na ziemie poniemieckie, w okolice Gołdapi. Opróżnione w ten sposób polany puszczańskie miały zostać zalesione. Wobec braku zainteresowania ze strony mieszkańców w 1949 z akcji przesiedleńczej zrezygnowano^[10].

Rozkaz o wysiedleniu mieszkańców wsi terenu Puszczy Białowieskiej podpisany przez Ericha von dem Bacha (fotokopia)

Współczesne siedliska lokowane są w nawiązaniu do dawnych wzorów: w centrum polany, po obu stronach przecinającej ją drogi. Wsie mają układ szeregówki (utrzymano porządek przestrzenny z XVIII w.). Otoczone są polami uprawnymi i współczesnymi łąkami. Zaprzestano użytkowania wielu działek rolniczych. Zachodzi na nich proces naturalnego zarastania.

Przypisy

1. Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 106752
2. Wieś Pogorzelce w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2021-01-05] , liczba ludności na podstawie danych GUS.
3. GUS: Ludność - struktura według ekonomicznych grup wieku. Stan w dniu 31.03.2011 r..
4. Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 946 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22] .
5. GUS. Wyszukiwarka TERYT
6. Rozporządzenie w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
7. Stefan Graniczny. Białowieża. „Poznaj Świat”. R. IV (nr 10 (47)), s. 9-12, październik 1956. Polskie Towarzystwo Geograficzne. Państwowe Wydawnictwo Naukowe. (pol.). 
8. Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej: opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych.. T. 17: Województwo białostockie. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 1924, s. 28.
9. Eksterminacja Ludności Polskiej w Okresie Okupacji Hitlerowskiej, Ministerstwo Sprawiedliwości Główna Komisja Badań Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, Warszawa 1979, s. 138.
10. Dokumenty Archiwum Państwowego w Białymstoku

Linki zewnętrzne

• Pogorzelce, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VIII: Perepiatycha – Pożajście, Warszawa 1887, s. 508 .
• Wystawa Archiwum Państwowego w Białymstoku poświęcona m.in. planom wysiedlenia trzech wsi puszczańskich
• Pogorzelce – zdjęcia