Powiat grodzieński (II Rzeczpospolita)

Powiat grodzieński

powiat
Budynek starostwa w Grodnie
Państwo	Polska
Województwo	białostockie
Siedziba	Grodno
Powierzchnia	4459 km²
Populacja (1931) • liczba ludności	213 100
• gęstość	48 os./km²
Położenie na mapie województwa

Powiat grodzieński – powiat województwa białostockiego II Rzeczypospolitej (przyłączony 19 lutego 1921 r.). Jego siedzibą było miasto Grodno.

Wcześniej powiat województwa trockiego, a po zaborach guberni grodzieńskiej. Dziś jego dawny obszar podzielony jest pomiędzy Białoruś (Rejon grodzieński), Litwę (Druskieniki) i Polskę (Kruszyniany, Krynki).

Rozpiętość powiatu obejmowała 130 km od Mordasowa po Gonczary (na osi północ-południe) oraz 83 km od Bykówki po Grzybowce (na osi wschód-zachód). Powiat posiadał eksklawę (gromadę Bykówka) na obszarze województwa nowogródzkiego (1921–29 powiatu lidzkiego, a 1929–39: powiatu szczuczyńskiego).

Demografia

Według tezy Alfonsa Krysińskiego i Wiktora Ormickiego, terytorium powiatu wchodziło w skład tzw. zwartego obszaru białorusko-polskiego, to znaczy prawosławna ludność białoruska zamieszkiwała jedynie tereny wiejskie, zaś w większych miejscowościach dominowali Polacy^[1].

W grudniu 1919 roku powiat grodzieński okręgu wileńskiego ZCZW zamieszkiwało 127 252 osób, z których 54,0% zadeklarowało się jako Polacy, 33,5% – Białorusini, 10,6% – Żydzi, 1,6% – Litwini, 0,3% – przedstawiciele innych narodowości. Na jego terytorium znajdowało się 1518 miejscowości, z których 8 miało 1–5 tys. mieszkańców, 1 miała 5–10 tys. mieszkańców i jedna powyżej 10 tys. mieszkańców. Największą z nich było Grodno z 28 165 mieszkańcami^[2].

Według spisu powszechnego z 1921 roku, powiat w ówczesnych granicach zamieszkiwało 150 443 osób, w tym 83 419 (55,4%) Polaków, 39 511 (26,3%) Białorusinów, 25 316 (16,8%) Żydów, 1038 (0,7%) Rosjan, 976 (0,6%) Litwinów, 111 (0,1%) Niemców, 15 Francuzów, 14 Łotyszy, 11 Tatarów, 2 Gruzinów, 1 Czech, 1 Anglik, 1 Estończyk, 1 Rumun, 1 Szwajcar i 1 Turek^[3].

Religia

Według spisu powszechnego z 1921 roku, 61910 (41,2%) mieszkańców powiatu wyznawało rzymski katolicyzm, 56150 (37,3%) prawosławie, 31823 (21,2%) judaizm, 328 (0,2%) protestantyzm, 165 (0,1%) islam, 19 greko-katolicyzm, 16 osób było staroobrzędowcami, 8 baptystami, 1 wiernym Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego. 22 osoby zadeklarowały brak wyznania, a w przypadku 1 osoby nie udało się go ustalić^[3].

Oświata

W powiecie grodzieńskim okręgu wileńskiego ZCZW w roku szkolnym 1919/1920 działało 79 szkół powszechnych, 4 szkoły średnie, 5 szkół zawodowych i 1 seminarium nauczycielskie. Ogółem w szkołach uczyło się 8961 dzieci i pracowało 269 nauczycieli^[4].

Miasta i gminy

Poniższa tabela podaje podstawowe dane dla miast i gmin powiatu grodzieńskiego według stanu z 30 września 1921 roku^[5]

Jednostka	Siedziba władz	Rodzaj jednostki	Ludność	Budynków mieszkalnych	Miejscowości
Druskieniki	Druskieniki	miasto	989	308	1
Grodno	Grodno	miasto	34694	2874	1
Indura	Indura	miasto	2323	336	1
Krynki	Krynki	miasto	5206	732	1
Skidel	Skidel	miasto	2907	384	1
Berszty	Berszty	gmina wiejska	6119	1100	62
Brzostowica Mała	Brzostowica Mała	gmina wiejska	4021	582	35
Brzostowica Wielka	Brzostowica Wielka	gmina wiejska	4275	558	43
Dubno	Dubno	gmina wiejska	3128	619	13
Hołynka	Hołynka	gmina wiejska	3758	473	40
Hornica	Kopciówka	gmina wiejska	5711	952	64
Hoża	Hoża	gmina wiejska	5922	1037	54
Hudziewicze	Hudziewicze	gmina wiejska	3878	691	35
Indura	Indura	gmina wiejska	6533	1118	52
Jeziory	Jeziory	gmina wiejska	5317	851	36
Kamionka[6]	Kamionka	gmina wiejska	4989	883	47
Krynki	Krynki	gmina wiejska	4110	752	42
Łasza	Pohorany-Kwasówka	gmina wiejska	4269	682	34
Łunna	Łunna	gmina wiejska	5911	929	37
Massalany[7]	Massalany	gmina wiejska	4246	740	39
Mosty	Mosty Prawe	gmina wiejska	4488	651	25
Porzecze	Porzecze	gmina wiejska	6404	1145	47
Skidel	Skidel	gmina wiejska	5921	1000	63
Wiercieliszki	Wiercieliszki	gmina wiejska	5842	932	44
Wołpa	Wołpa	gmina wiejska	5115	837	30
Żydomla	Żydomla	gmina wiejska	4367	792	38

Zmiany

• 19 lipca 1922 gminę Massalany przemianowano na Wielkie Ejsymonty z siedzibą w Wielkich Ejsymontach^[8][9].
• 1 lipca 1925 utworzono gminę Marcinkańce z części obszaru byłych gmin orańskiej i mereckiej byłego powiatu trockiego, położonych na lewym brzegu Uły i Mereczanki^[10]. W związku z demarkacją granicy z Litwą Środkową w 1920 roku północne części tych gmin weszły w skład Litwy Kowieńskiej, natomiast południowe odcinki (na prawym brzegu Mereczanki) znalazły się w strefie tzw. pasa neutralnego. Odcinki te (bez formalnego statusu gminy) przyznano Polsce w lutym 1923 w myśl decyzji Rady Ambasadorów i dołączono do przyległego powiatu grodzieńskiego^[11] w woj. białostockim^[12][13][14]. Dopiero w 1925 roku z omawianego obszaru powstała nowa gmina Marcinkańce.
• 15 grudnia 1926 do gminy Hornica włączono miejscowości Karolin-Dobrowolszczyzna, Karolin-Piaski i Fiszki-Tyrkina z gminy Nowy Dwór w powiecie sokólskim w tymże województwie^[15]. Miejscowości te włączono do gromady Czechowszczyzna^[16].
• 29 maja 1929 gminę Kamionka włączonoa do nowo utworzonego powiatu szczuczyńskiego w województwie nowogródzkim^[17]. 21 czerwca przyłączono do niej część obszaru zniesionej gminy Dziembrów (miasteczko Dziembrów, wsie Prudce, Zawałki, Sawicze, Spuszcza Stara i Spuszcza Nowa, okolicę Chamowszczyzna oraz folwarki Dziembrów i Spuszcza)^[18].
• 1 października 1931 z gminy Porzecze wyłączono miejscowości Druskieniki (wieś), Piaski i Kłoniszki, a z gminy Marcinkańce miejscowości Poganka, Samouki i Młynek, włączając je do miasta Druskieniki^[19].

Gromady

16 października 1933 gminy powiatu grodzieńskiego podzielono na 508 gromad^[20]:

Gmina	Liczba gromad	Gromady
Berszty	10	Berszty, Brzostowica, Głuszniewo, Kobele, Nowa Ruda, Nowosiółki, Piłownia, Suchary, Szumy i Zasada
Brzostowica Mała	26	Bohdziuki, Brzostowica Mała, Chilaki, Daniłki, Dołbianki, Dzieniewicze, Ejsymonty Małe, Golnie, Kamionka, Koleśniki, Kończany, Kowale (wieś), Kowale (kolonia), Kurkieże, Milatycze, Olekszyce, Piotrowce, Podbogoniki, Półjanowicze, Pychowczyce, Sinki, Spudwiły, Szum, Wierzchowlany, Żukiewicze Duże i Żukiewicze Małe
Brzostowica Wielka	20	Bergele, Bobrowniki, Brzostowica Wielka I (część chrześcijańska), Brzostowica Wielka II (część żydowska), Brzostowica os., Brzostowica st. kol., Brzostowiczany, Chmielisko, Ciecierówka, Ejminowce, Jaryłówka, Karpowce, Kaszyńce, Lepiosy, Leśniewicze, Parfimowce, Pluskałowce, Starzyńce, Szelepki i Żebry
Dubno	9	Czerlonka, Dubno, Kniażewodce, Kozakowce, Mikłaszowce, Sawinka, Soroczyce, Suchenicze i Zapole
Ejsymonty Wielkie	28	Boryski, Cydziki, Ejsymonty Wielkie, Glindzicze, Jodkiewicze Małe, Jodkiewicze Wielkie, Kajeniowce, Kaleniki, Kordziki, Kowale, Kraśnik, Kubielniki, Kuliki, Maciejewicze, Massalany, Massalany maj., Misiewicze, Nowiki, Nowosiółki, Nowy Dwór, Piaski, Remuciowce, Staniewicze, Trumpy, Trzeciaki, Wołotyń, Wrony i Żukiewicze
Gudziewicze	26	Burniewo, Chmielisko, Ciniewicze, Dublany, Grzybowce, Gudziewicze, Hanosowce, Kulowszczyzna, Latki, Marcianowce, Miesztuny, Mitkiewicze, Nacewicze, Nikanowce, Odźwierna, Ostrowo, Pietraszowce, Piłki, Poczujki, Radziewicze, Sedejki, Siedzieniewicze, Siemaszki, Siemierenki, Struga i Suwaki
Hołynka	30	Bursowszczyzna, Chomontowce, Ciumicze, Dublany, Gobiaty, Grzybowce, Hołynka, Hołynka kol., Jodzicze, Klukowce, Kruszyniany, Kule, Łosiniany, Łużany, Mińczuki, Mostowlany, Mostowlany os., Narejki, Nieporożniowice, Ozierany Małe, Ozierany Wielkie, Popławce, Rudaki, Rudawa, Rudowlany, Skroblaki, Świsłoczany, Zielona, Zubki i Zubry
Hornica	33	Brzosty, Byczki, Cwiklicze, Czechowszczyzna, Gibulicze, Gnojnica, Grzywki, Hornica, Horny, Józefówka, Kiełbasin, Kołpaki, Kopciówka, Korzeniewicze, Koszewniki, Kowalce, Małachowicze, Olszanka Mała, Olszanka Wielka, Piłsudy, Pohorany, Połotkowo, Poniemuń, Putne, Skomoroszki, Sławicze, Słomianka, Soły, Suchmienie, Wicki, Żukiewicze, Żukiewicze kol. i Żylicze
Hoża	27	Barbarycze, Boguszówka, Budniki, Cidowicze, Czeszczewlany, Dąbrowa, Grandzicze, Gumbacze, Hoża, Jałowszczyzna, Kamieniste, Leśnica, Łapienki, Łukawica, Ogrodniki, Ostrówek, Plebaniszki, Podjeziorki, Polnica I, Polnica II, Przełom, Przesiółka, Rusota, Rusota Kamienna, Wierzchpole, Zagórniki i Zarzyca
Indura	36	Bielewo, Bobrowniki, Bojary, Buraki, Dubówka, Dziemidkowo, Hlebowicze, Hrajno, Jarmolicze, Jaśkiewicze, Koniuchy, Kozły, Krugliki, Łaniewicze, Łapieniowce, Łuckowlany, Michaliny, Mogilany, Nowosiółki, Ogrodniki, Pacynki, Petelczyce, Pieśle, Plebanowce, Poczobuty, Prokopowicze, Rogacze, Sarosieki, Trochimy, Wiśniówka, Zaniewicze, Zarubicze, Zarubicze os., Żarnówka Mała, Żarnówka Rządowa i Żarnówka Wielka
Jeziory	29	Bondary, Buszniewo, Dubienka, Hubinka, Jeziory I, Jeziory II, Kamczatka, Kamieniste, Kaniewicze, Koniuchy, Korczyki, Liszczyce, Łaszewicze, Łokno, Łozy, Mostki, Orechwicze, Ostrowo, Parszukiewicz-Pole, Prudy, Pyra, Reduta, Siny Kamień, Starzyna, Stryjówka I, Stryjówka II, Strzelce, Wilanowo i Zaberezino
Krynki	25	Białogorce, Białokozy, Chłodne Włóki, Geniusze, Ignatowce, Jamasze, Kudrycze, Kundzicze, Kurczowce, Łapicze, Makarowce, Nietupa, Nowa Grzybowszczyzna, Odła, Ostapkowszczyzna, Ozierskie, Pietraszewicze, Plebanowo, Porzecze, Proniewicze, Rusaki, Rzepowicze, Sanniki, Siemionówka i Służki
Łasza	25	Balicze, Baranowo, Chlistowicze, Chomiki, Dekałowicze, Doroszewicze, Ferma, Kaleniki, Korozicze, Kowalicze, Kuncowszczyzna, Kuźmicze, Kwasówka Żołnierska, Likówka, Litwinki-Łaniewicze, Łasza, Martowo, Nieciecze, Ogrodniki, Pohorany Dolne, Pohorany Górne (z Kwasówką), Rudawica, Stecki, Sucha Dolina i Swisłocz
Łunna	27	Bohatyrowicze, Chomicze, Dubrowlany, Gladowicze, Kamienczany, Kosiły, Koziejki, Kucharze, Kuczyce, Łunna I (część chrześcijańska), Łunna II (część żydowska), Małe Nowosiółki, Marcinowce, Masztalerze, Mieszetniki, Miniewicze, Nowosiółki, Podborzany, Poniżany, Strzelce, Szczeczyce, Szczerbowicze, Towściki, Zagorany, Zaleski, Żylicze i Żylicze osady
Marcinkańce	17	Derżele, Dubieniki, Gruta, Kaszety, Kobele, Kopieniszki, Marcinkańce, Mordasowo, Morgiewicze, Mustejka, Nierowo, Puchacze, Randomańce, Rotnica, Rudnia, Szklary i Wieciuny
Mosty	14	Bojary, Bykówka, Cielmuki, Daszkowce, Hołynka, Mikielewszczyzna, Mosty osada fabryczna, Mosty osada kolejowa, Mosty Lewe, Mosty Prawe, Nowosiółki, Stefaniszki Małe, Stefaniszki Wielkie i Zaniemeńsk
Porzecze	22	Chomąty, Dąbrowa, Dziertnica, Hoduny, Humniszcze, Jaśkielewicze, Jeziorki, Lichacze, Łosiewo, Łotjezioro, Przesielce, Porzecze, Porzecze miasteczko, Przewałka, Rotnica (lewobrzeżna), Rybnica, Sałacie, Sobolany, Stara Ruda, Szandubra, Wierchdubie i Zapurwie
Skidel	34	Bielakowszczyzna, Birulicze, Bobrownia, Bubny, Chaniewicze, Charcica, Chwaty, Chwojniany, Czerlona, Gliniany, Goroszki, Hołowacze, Huszczyce, Karaszewo, Kaszubińce, Kotra, Kowszowo, Ławno, Ławno osada, Mazanowo, Mostowlany, Niekrasze, Ochrymowce, Ogrodniki, Pieszczanka, Prystupicze, Puzewicze, Rewki, Rusinowce, Ryski, Sikorzyca, Strzelce, Suchowlany i Zalesiany
Wiercieliszki	26	Bojary, Dziewiatówka, Ejsymonty[21], Hołownicze, Kaplica Mała, Kaplica Wielka, Kazimierówka, Kazimierówka kol., Kozłowicze, Kulbaki, Małyszczyzna, Olenicze, Piluki, Przygodzicze, Putryszki, Rokitno, Rydziele, Siwkowo, Sypana Góra, Szczeczynowo, Tobolska Budka, Toboła, Topolowo, Wiercieliszki, Zabogoniki i Żydowszczyzna
Wołpa	19	Aleksandrówka, Bobry, Daniłowce, Długopol, Dubowce, Dzieńkowce, Hledniewicze, Kowale, Kulszyce, Łazy, Ogryzki, Plebanowce, Połówki, Rybaki, Starzyna, Tupiczany, Wołpa I (część chrześcijańska), Wołpa II (część żydowska) i Zamościany
Żydomla	25	Budowla, Bylczyce, Cydziki, Jurewicze, Komotowo, Kurpiki, Masztalery, Migowo, Nowosiółki, Obuchowicze, Obuchowo, Ogrodniki, Pławy, Pużycze, Rokicie, Sawolówka, Sieluki, Strupin, Tołoczki, Zagorce, Zakrzewszczyzna, Zapole, Zawadzicze, Żuki i Żydomla

Zmiany

• 24 maja 1938 utworzono nową gromadę Batorówka z części obszaru gromady Ejsymonty w gminie Wiercieliszki^[22].

Starostowie

• Alfons Rozen (1920-)^[23]
• Zygmunt Robakiewicz

Przypisy

1. Marek Wierzbicki: Stosunki polsko-białoruskie przed wrześniem 1939. W: Marek Wierzbicki: Polacy i Białorusini w zaborze sowieckim. Stosunki polsko-białoruskie na ziemiach północno-wschodnich II RP pod okupacją sowiecką 1939–1941. Wyd. 2. Warszawa: Stowarzyszenie Kulturalne Fronda, 2007, s. 25–43, seria: Biblioteka historyczna Frondy. ISBN 978-83-88747-76-2.
2. I. Tablice ogólne. W: Zeszyt VII. Spis ludności na terenach administrowanych przez Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (grudzień 1919). s. 25, 31.
3. Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej: opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych.. T. 5: Województwo białostockie. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 1924. [dostęp 2011-02-26]. Brak numerów stron w książce
4. Joanna Gierowska-Kałłaur: Rozdział VII. Szkolnictwo na ziemiach podległych Zarządowi Cywilnemu Ziem Wschodnich. W: Joanna Gierowska-Kałłaur: Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (19 lutego 1919 – 9 września 1920). Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, Instytut Historii PAN, 2003, s. 242. ISBN 83-88973-60-6. (pol.).
5. Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej: opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych. T. 5, Województwo białostockie.
6. 29 maja 1929 włączona do nowo utworzonego powiatu szczuczyńskiego w województwie nowogródzkim.
7. 19 lipca 1922 przemianowano na Wielkie Ejsymonty z siedzibą w Wielkich Ejsymontach.
8. M.P. z 1922 r. nr 161, poz. 102.
9. Dziennik Urzędowy Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. 1922, nr 6, poz. 210
10. Dz.U. z 1925 r. nr 16, poz. 110, skorygowany przez Dz.U. z 1926 r. nr 7, poz. 53.
11. Odcinek byłej gminy Orany na prawym brzegu Uły przyłączono do powiatu lidzkiego w woj. nowogródzkim.
12. Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej: Rocznik Statystyki Rzeczypospolitej Polskiej, R. 1, cz. 2 (1920/1922). s. 359–360. [dostęp 2010-11-21]. (pol.).
13. Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej: Rocznik Statystyki Rzeczypospolitej Polskiej, R. 3 (1924). s. przypis na s. 7. [dostęp 2010-11-21]. (pol.).
14. Andrzej Gawryszewski: Ludność Polski w XX wieku. Warszawa: Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Stanisława Leszczyckiego PAN, 2005, s. 23. ISBN 83-87954-66-7.
15. Dz.U. z 1926 r. nr 66, poz. 390.
16. Białostocki Dziennik Wojewódzki. 1933, nr 11, poz. 51.
17. Dz.U. z 1929 r. nr 33, poz. 307.
18. Dz.U. z 1929 r. nr 43, poz. 359.
19. Dz.U. z 1931 r. nr 53, poz. 435.
20. Białostocki Dziennik Wojewódzki. 1933, nr 11, poz. 51.
21. 24 maja 1938 utworzono nową gromadę Batorówka z części obszaru gromady Ejsymonty.
22. Białostocki Dziennik Wojewódzki 1938, nr 7, poz. 61.
23. Ruch służbowy. W starostwach. „Dziennik Urzędowy Zarządu Terenów Przyfrontowych i Etapowych”, s. 6, nr 1 z 20 października 1920. 

Bibliografia

• Zeszyt VII. Spis ludności na terenach administrowanych przez Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (grudzień 1919). Lwów – Warszawa: Książnica Polska T-wa Naucz. Szkół Wyższych, 1920, s. 50, seria: Prace geograficzne wydawane przez Eugenjusza Romera.
• Joanna Gierowska-Kałłaur: Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (19 lutego 1919 – 9 września 1920). Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, Instytut Historii PAN, 2003, s. 447. ISBN 83-88973-60-6.

Linki zewnętrzne

• Powiat grodzieński guberni grodzieńskiej, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 834 .
• Przyczynki do monografji powiatu grodzieńskiego (1923) w bibliotece Polona