Radruż

Radruż
	wieś
	; Cerkiew św. Paraskewy (UNESCO)
Państwo	Polska
Województwo	podkarpackie
Powiat	lubaczowski
Gmina	Horyniec-Zdrój
Liczba ludności (2021)	196
Strefa numeracyjna	16
Kod pocztowy	37-620
Tablice rejestracyjne	RLU
SIMC	0602928
	Położenie na mapie Polski Radruż
	Położenie na mapie województwa podkarpackiego Radruż
	Położenie na mapie powiatu lubaczowskiego Radruż
	Położenie na mapie gminy Horyniec-Zdrój Radruż
	50°10′33″N 23°24′01″E/50,175833 23,400278
	Multimedia w Wikimedia Commons

Radruż (ukr. Радруж, w latach 1977−1981 Rozdroże) – wieś w Polsce położona w województwie podkarpackim, w powiecie lubaczowskim, w gminie Horyniec-Zdrój^[4]^[5].

Wieś starostwa niegrodowego lubaczowskiego na początku XVIII wieku^[6]. W latach 1975−1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa przemyskiego.

Wierni Kościoła rzymskokatolickiego należą do parafii Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny w Horyńcu-Zdroju^[7].

Części wsi

Integralne części wsi Radruż^[4]^[5]
SIMC	Nazwa	Rodzaj
0602940	Hałanie	przysiółek
0602934	Kolonia	część wsi

Położenie

Radruż położony jest przy granicy z Ukrainą, na krawędzi dwóch krain geograficznych – Roztocza (Roztocze Wschodnie, zwane też Rawskim) i Kotliny Sandomierskiej (Płaskowyż Tarnogrodzki). W części roztoczańskiej charakterystycznym elementem krajobrazu są wąwozy, niektóre z potokami i źródłami mineralnymi. Przez wieś płynie strumień Radrużka, uchodzący w pobliżu Horyńca do potoku Papiernia, który poniżej Baszni Dolnej przyjmuje nazwę Sołotwa i po połączeniu z Wisznią koło Lubaczowa tworzy Lubaczówkę. Miejscowość zajmuje obecnie powierzchnię 22,82 km², natomiast przed wojną liczyła 38,81 km², sąsiadując od wschodu z Potyliczem i Smolinem (obecnie na Ukrainie).

Historia

Miejscowość pojawiła się w źródłach pisanych w 1444 roku, kiedy to książę mazowiecki i bełski Władysław I nadawał dla Piotra Pieczykura z Wilcz na Mazowszu wieś Horyniec, mającą graniczyć od wschodu z osadą nazwaną w dokumencie „Nadruscz”. Można stąd wnioskować, że Radruż był już wtedy znaczącą osadą, jeśli względem niej wyznaczono granice sąsiedniej. Przebiegał tędy ważny szlak, łączący najstarsze ośrodki tego regionu – Lubaczów i Potylicz (a w szerszym ujęciu – obszar Nadsania i Pobuża). Od przebiegającej tam drogi może wywodzić się nazwa miejscowości. W XVI w. we wsi pojawili się nowi osadnicy, a wieś organizowana została na prawie wołoskim.^{[potrzebny przypis]}

Od końca XV w. wieś nękana była najazdami tatarskimi. W XVII w. znaczne straty i zniszczenia spowodowały również wojny kozackie, potop szwedzki i najazd Rakoczego. Wielu mieszkańców pojmanych zostało w jasyr. Do niewoli dostała się wtedy Maria Dubniewiczowa, żona wójta radruskiego Eliasza. Na początku XVII w. rozwinęło się w Radrużu wydobycie i obróbka rudy darniowej, a być może także produkcja szkła. W 1602 r. starosta lubaczowski Jan Płaza postawił na tym terenie hutę, której działalność przyczyniła się do spustoszenia okolicznych lasów.^{[potrzebny przypis]}

W XVIII w. na polecenie starosty lubaczowskiego Adama Mikołaja Sieniawskiego, hetmana wielkiego koronnego, powstał w Radrużu kamieniołom oraz piec do wypalania wapna. W końcu XVIII w. wieś liczyła 1648 mieszkańców, w tym 1600 unitów, 40 rzymskich katolików oraz 8 żydów i należała do największych w starostwie.^{[potrzebny przypis]}

Po pierwszym rozbiorze Polski Radruż znalazł się w monarchii habsburskiej, w prowincji zwanej Królestwem Galicji i Lodomerii. W sąsiednim Smolinie pojawili się osadnicy niemieccy, sprowadzeni tu w ramach kolonizacji józefińskiej. Około 1820 r. Radruż wraz z okolicznymi wsiami, należącymi do dóbr kameralnych, został sprzedany Piotrowi Doborskiemu i do II wojny światowej pozostawał w rękach prywatnych, wielokrotnie zmieniając właścicieli. W tym czasie powstał folwark i dwór. W latach 1873–1891 właścicielami wsi byli Andruszewscy, których grobowiec znajduje się na przycerkiewnym cmentarzu. W okresie międzywojennym w centrum wsi, obok cerkwi, zbudowana została szkoła i budynek zebrań ludowych. Pod koniec XIX w. części wsi nosiły nazwy Sopot Mały i Sopot Wielki^[8].

W II Rzeczypospolitej wieś w powiecie rawskim w woj. lwowskim. W latach 1943–1946 nacjonaliści ukraińscy z OUN-UPA zamordowali tutaj 29 Polaków i 2 Ukraińców za sprzyjanie Polakom^[9].

Od września 1939 r. do czerwca 1941 r. Radruż znajdował się pod okupacją radziecką. Nowe władze zajęły opuszczony majątek ziemski i założyły w nim kołchoz, a we dworze urządziły strażnicę ochrony pogranicza. W sierpniu 1944 r., w wyniku porozumienia granicznego między PKWN a rządem ZSRR, wyznaczono taki przebieg granicy, który podzielił kilka pogranicznych miejscowości, w tym także Radruż. Większa, zachodnia część wsi, z cerkwią i dworem, znalazła się po stronie polskiej. Wschodnia, w dużym stopniu zalesiona, znalazła się na terenie ZSRR i weszła w skład Smolina.

Obecnie jest to miejscowość turystyczna leżąca na Szlaku Architektury Drewnianej (trasa VI).

Zabytki

Unikatowy zespół cerkiewny o charakterze obronnym z końca XVI w. W jego skład wchodzi drewniana cerkiew o charakterze późnogotyckim pod wezwaniem św. Paraskewy, wolno stojąca dzwonnica oraz murowany, obronny dom diaka. Całość otoczona jest kamiennym murem z połowy XIX w., zwieńczonym gontowym daszkiem.
Na przycerkiewnym cmentarzu (pow. ok. 16 a) otoczonym murem stoi kilka kamiennych krzyży oraz krypta właścicieli Radruża – Andruszewskich.
W pobliżu dwa inne cmentarze: starszy i większy o pow. ok. 42 a i mniejszy o pow. 14 a. Na obu zachowały się zabytkowe nagrobki bruśnieńskie.
Drewniana cerkiew pw. św. Mikołaja Cudotwórcy z 1931 r., obecnie użytkowana jako kościół rzymskokatolicki, filialny w parafii Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny w Horyńcu-Zdroju. Budowla trójdzielna z dużą, ośmioboczną kopułą nad nawą.
Kamienne krzyże i kapliczki przydrożne

Zobacz też

gmina Wróblaczyn

Bibliografia

Janusz Mazur: Drewniana cerkiew greckokatolicka pw. św. Paraskewy w Radrużu z końca XVI w. (Praca magisterska w Katedrze Historii Sztuki Nowożytnej KUL). Lubaczów-Lublin: 1999.
Marek Wiśniewski, Paweł Wład: Roztocze Wschodnie: Bełżec, Horyniec Zdrój, Lubycza Królewska, Narol, Susiec, Jaworów, Żółkiew i okolice. Przewodnik nie tylko dla turystów. Mielec: Wydawnictwo Naukowe, Turystyczne i Edukacyjne, 2004. ISBN 83-912139-9-4.
Włodzimierz Łęcki (pod red.): Kanon krajoznawczy Polski. Wyd. 2. Warszawa: Wydawnictwo PTTK „Kraj”, 2005. ISBN 83-7005-475-7.

Przypisy

↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 114125
↑ Wieś Radruż w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2023-01-31] , liczba ludności na podstawie danych GUS.
↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 1070 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22] .
↑ ^a ^b ^c GUS. Wyszukiwarka TERYT
↑ ^a ^b Rozporządzenie w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
↑ Wiesław Bondyra, Własność ziemska w województwie bełskim w czasach saskich, Lublin 2015, s. 35.
↑ Opis parafii na stronie diecezji
↑ Sopot Mały i Sopot Wielki, część Radruża, pow. Rawa Ruska, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XI: Sochaczew – Szlubowska Wola, Warszawa 1890, s. 78 .
↑ SzczepanS. Siekierka SzczepanS., HenrykH. Komański HenrykH., KrzysztofK. Bulzacki KrzysztofK., Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach w województwie lwowskim 1939–1947, Wrocław: Stowarzyszenie Upamiętnienia Ofiar Zbrodni Ukraińskich Nacjonalistów, 2006, s. 765-766, ISBN 83-85865-17-9, OCLC 77512897 .

Linki zewnętrzne

Cerkiew Parasewy z drona (YouTube)
Radruż, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IX: Pożajście – Ruksze, Warszawa 1888, s. 447 .
Radruż, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 2: Januszpol – Wola Justowska, Warszawa 1902, s. 535 .
Sopot 2.) Mały, 3.) Wielki, cz. Radruża, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XI: Sochaczew – Szlubowska Wola, Warszawa 1890, s. 78 .
Strona o Radrużu i Cerkwi św Paraskewy. cerkiew-radruz.horyniec.info. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-07-12)]. – Strona poświęcona Radrużowi, wiosce nieopodal Horyńca-Zdroju słynącej z najstarszej cerkwi drewnianej w Polsce
Cerkiew św. Paraskewy w Radrużu

[prng-1] Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 114125

[pwl-2] Wieś Radruż w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2023-01-31] , liczba ludności na podstawie danych GUS.

[poczta-3] Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 1070 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22] .

[teryt-4] GUS. Wyszukiwarka TERYT

[roz-5] Rozporządzenie w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)

[6] Wiesław Bondyra, Własność ziemska w województwie bełskim w czasach saskich, Lublin 2015, s. 35.

[par-7] Opis parafii na stronie diecezji

[8] Sopot Mały i Sopot Wielki, część Radruża, pow. Rawa Ruska, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XI: Sochaczew – Szlubowska Wola, Warszawa 1890, s. 78 .

[siekierka-9] SzczepanS. Siekierka SzczepanS., HenrykH. Komański HenrykH., KrzysztofK. Bulzacki KrzysztofK., Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach w województwie lwowskim 1939–1947, Wrocław: Stowarzyszenie Upamiętnienia Ofiar Zbrodni Ukraińskich Nacjonalistów, 2006, s. 765-766, ISBN 83-85865-17-9, OCLC 77512897 .

[2]

[3]

[4]

[1]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

Wsie	Dziewięcierz Horyniec-Zdrój Krzywe Nowe Brusno Nowiny Horynieckie Podemszczyzna Polanka Horyniecka Prusie Puchacze Radruż Werchrata Wólka Horyniecka
Osady	Dziewięcierz Monasterz Niwki Polanka Horyniecka
Przysiółek	Świdnica
Części wsi	Duchnicze Kolonia Kozubale Łyszczochy Papiernia Tarasówka
Przysiółki wsi	Hałanie Łozy Moczary Mrzygłody Słotwina
Dawna wieś	Stare Brusno