Synagoga Poppera w Krakowie

Synagoga Poppera

Synagoga Mała

nr rej. A-305 z 28 stycznia 1936[1]
Synagoga Poppera w Krakowie
Państwo	Polska
Miejscowość	Kraków ul. Szeroka 16 (ul. Dajwór 1)
Budulec	murowana
Data budowy	1620
Data likwidacji	II wojna światowa
Tradycja	ortodoksyjna
Obecnie	księgarnia
Położenie na mapie Krakowa Synagoga Poppera
Położenie na mapie Polski Synagoga Poppera
Położenie na mapie województwa małopolskiego Synagoga Poppera
50°03′08,77″N 19°56′55,61″E/50,052436 19,948781
Multimedia w Wikimedia Commons

Synagoga Poppera, synagoga Bociana, Synagoga Mała^[2][3], Bóżnica Wolfa Poppera^[4] lub także Synagoga Popera^[5] – synagoga znajdująca się w Krakowie, w dzielnicy I Stare Miasto przy ulicy Szerokiej 16, na Kazimierzu. Ufundowana została w 1620 przez bogatego żydowskiego kupca Wolfa Bociana (Wolfa Poppera)^[a]. Podczas II wojny światowej synagoga została zdewastowana. Zniszczone lub rozkradzione zostały elementy wyposażenia. Na przestrzeni lat zatarciu uległ sakralny charakter budowli. Podczas remontu przeprowadzonego w latach 1965–1967 zamurowano nawet wnękę na aron ha-kodesz. Zabudowano wejście od strony ulicy Dajwór oraz rozebrano drewniane ganki i przybudówki. Po zakończeniu remontu w synagodze mieściła się do roku 2017 filia Staromiejskiego Centrum Kultury Młodzieży. W roku 2017 bożnica została wykupiona, obecnie mieści się w niej filia księgarni Austeria.

Historia

Synagoga została ufundowana w 1620 przez pochodzącego z Chęcin bogatego żydowskiego kupca i finansistę Wolfa Bociana^[a] (Wolfa Poppera). Dzięki szczodrości Wolfa Poppera synagoga mogła poszczycić się najbogatszym wyposażeniem wnętrza spośród wszystkich krakowskich bożnic. Jej kosztowne utrzymanie doprowadziło kolejnych spadkobierców synagogi do poważnego zubożenia, graniczącego z bankructwem^[7][8]. W związku z tym synagogę przejęła krakowska gmina żydowska, która niezbyt troszczyła się o utrzymywanie jej świetności^[7]. Po raz pierwszy bożnicę wymieniono w spisie podatkowym z 1653.

Pierwotnie synagoga znajdowała się na zapleczu kamienicy Poppera przy ul. Szerokiej, a jej wschodnia ściana przylegała do muru obronnego Kazimierza. W 1813 przeprowadzono remont^[4]. W 1827 synagoga przeszła generalną rozbudowę: dobudowano przybudówki^[9], w których ulokowano babiniec. Od strony ul. Szerokiej dobudowano mur z trójosiową bramą prowadzącą do synagogi^[10].

Kolejne remonty wykonano w tej bóżnicy w 1860^[4], w 1898 (nadbudowano kondygnację nad salą mężczyzn, przy zachodniej elewacji wybudowano drewniane schody, a okno na parterze zmieniono na wejście^[10]) i w 1904. W tym okresie wyposażenie synagogi było już skromne^[9].

Podczas II wojny światowej hitlerowcy doprowadzili do znacznej dewastacji wnętrza synagogi oraz bezpowrotnego przepadku jej cennego wyposażenia^[8]. Zniszczono żelazną kratę bimy, kamienne obramowanie aron ha-kodesz, skarbonę, paramenty^[4]. Zachowały się tylko dębowe, ażurowe drzwi do aron ha-kodesz^[11]. Po zakończeniu wojny synagoga znajdowała się w bardzo złym stanie.

W późniejszym okresie w pomieszczeniach dawnych galerii dla kobiet mieszkali przez kilka lat żydowscy repatrianci ze Związku Radzieckiego^[12]. W 1955^[13] lub w 1956 Miejska Rada Narodowa wydała nakaz eksmisji kongregacji z synagogi, w celu przeznaczenia jej na dom kultury dla głuchoniemych. Przeciwko tym planom głośno zaprotestowała Kongregacja Wyznania Mojżeszowego z prezesem Maciejem Jakubowiczem na czele, która nie chciała dopuścić do przeznaczenia synagogi na lokal rozrywkowy^[12]. W międzyczasie dyrekcja Polskiego Związku Głuchoniemych w Krakowie uznała, że synagoga nie nadaje się na dom kultury i zrzekła się przydziału na nią. Protest kongregacji z 1956 był największym protestem środowiska żydowskiego w powojennej Polsce^[12].

Ostatecznie Gmina Wyznaniowa Żydowska w Krakowie utraciła budynek w 1965^[13]. W 1964^[4] lub w latach 1965–1967 przeprowadzono kapitalny remont budynku, podczas którego zamurowano wnękę na aron ha-kodesz i wejście od strony ulicy Dajwór oraz rozebrano drewniane ganki i przybudówki. Po zakończeniu remontu w synagodze mieściła się do roku 2017 filia Staromiejskiego Centrum Kultury Młodzieży^[13].

W 2005 bożnica przeszła kolejny remont, podczas którego otynkowano budynek oraz wymieniono okna na takie, które w całości przypominają te sprzed wojny. Od 1996 podczas Festiwalu Kultury Żydowskiej w synagodze odbywają się warsztaty artystyczne „Odkrywanie Kazimierza”, podczas których uczestnicy poprzez sztukę, poznają historię i kulturę Kazimierza – byłej żydowskiej dzielnicy Krakowa^[14].

W roku 2017 bożnica została wykupiona, obecnie mieści się w niej filia księgarni Austeria – wydawnictwa zajmującego się publikowaniem i sprzedawaniem artykułów papierniczych, muzyki, oraz literatury powiązanej z kulturą żydowską^[13].

Architektura

Budynek Synagogi Poppera usytuowany jest między ulicą Szeroką a ulicą Dajwór^[3]. Przed wejściem do bożnicy od strony ul. Szerokiej znajduje się mały prostokątny dziedziniec^[15], który zamyka ażurowa, trójosiowa brama^[16]. Nad środkowym przejściem znajduje się tablica ze zrekonstruowanym napisem w języku hebrajskim^[3][17]:

„Synagoga imienia R. Wolfa Poppera błp. Założona w r. 5380 (1620) odrestaurowana przez zarząd w r. 5664 (1904)”

Synagoga Poppera nie ma wyraźnych cech stylowych^[18]. To jednoprzestrzenna^[15] budowla z murami podpartymi ceglano-kamiennymi potężnymi skarpami. Wzniesiona jest z cegły i kamienia (dolne partie murów) na planie prostokąta. Wewnątrz znajduje się prostokątna główna sala modlitewna ze sklepieniem kolebkowym z głębokimi lunetami, do której wchodzi się przez mały przedsionek^[18].

Autorem polichromii wykonanych przed 1935 był Leon Schönker^[15][19].

Z oryginalnego wyposażenia zachowały się jedynie dębowe, płaskorzeźbione i polichromowane, barokowe drzwiczki aron ha-kodesz^[11] z XVII wieku, które w 1964 Józef Steiglitz, syn krakowskiego antykwariusza Abrahama Steiglitza^[b], przekazał do zbiorów Wolfson Museum of Jewish Art w Jerozolimie^[20][4]. Przedstawiały one wizerunki lwa, orła, jelenia i lamparta, symbolizujące zdolności i siły człowieka^[21][22]. Przedstawienia zwierząt nawiązywały do traktatu Przypowieści Ojców (Pirke Awot 5,2) z Miszny: „Bądź silny jak lampart, lekki jak orzeł, rączy jak jeleń, potężny jak lew, aby pełnić wolę Ojca twojego w niebie”^[22].

Galeria

• 
  Wnętrze synagogi
• 
  Wejście do sali, schody na babiniec
• 
  Babiniec
• 
  Brama wejściowa od ul. Szerokiej
• 
  Synagoga widziana z ul. Dajwór

Zobacz też

• Synagoga Poppera w Pradze

Uwagi

1. Wolf był synem Izraela Gerszona z Chęcin. Do Wolfa przylgnął przydomek Bocian (Popper), bowiem miał podobno w zwyczaju rozmyślać stojąc na jednej nodze^[6].
2. Z systemowej grabieży prowadzonej podczas II wojny światowej przez Niemców początkowo ocalały modlitewniki i zwoje Tory, które były przechowywane w należącym do Judenratu budynku przy ulicy Limanowskiego 2. Później ukryto je w kopule domu przedpogrzebowego przy cmentarzu żydowskim na Woli Duchackiej. Schowek został jednak przez Niemców odkryty, a zawartość zniszczona. Okupację przetrwała tylko niewielka ilość zasobów. Abraham Stieglitz przechował część swojej kolekcji u prof. Adolfa Szyszko-Bohusza, a drugą u dr Jerzego Kulczyckiego we Lwowie. Józef Stieglitz odzyskał zdeponowane artefakty po zakończeniu wojny^[20].

Przypisy

1. Rejestr zabytków nieruchomych – województwo małopolskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024 [dostęp 2013-09-06] .
2. Bałaban 1935 ↓, s. 63.
3. Sala 2019 ↓, s. 83.
4. Katalog zabytków sztuki w Polsce 1995 ↓, s. 21.
5. Mahler 1935 ↓, s. 42.
6. Sala 2019 ↓, s. 88–89.
7. Bałaban 1935 ↓, s. 63–64.
8. Łuczyńska 1999 ↓, s. 12.
9. Sala 2019 ↓, s. 85.
10. Malec 2022 ↓, s. 90.
11. Sala 2019 ↓, s. 85–86.
12. Kazimierz Urban: Cmentarze żydowskie, synagogi i domy modlitwy w Polsce w latach 1944-1966. Kraków: Nomos, 2006, s. 819. ISBN 83-60490-16-3.
13. Sala 2019 ↓, s. 88.
14. Odkrywanie Kazimierza – Festiwal Kultury Żydowskiej w Warszawie
15. Mahler 1935 ↓, s. 43.
16. Matlak 2001 ↓, s. 75.
17. Katalog zabytków sztuki w Polsce 1995 ↓, s. 23.
18. Katalog zabytków sztuki w Polsce 1995 ↓, s. 22.
19. WILLA RODZINY SCHÖNKERÓW. „Oś – Oświęcim – Ludzie – Historia – Kultura”. 40, s. 8, 2011. Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau. ISSN 1899-4407. (pol.). 
20. Eugeniusz Duda. 60 lat muzeum w Starej Synagodze w Krakowie. „Krzysztofory. Zeszyty Naukowe Muzeum Historycznego Miasta Krakowa”. 35, s. 12, 2017. Muzeum Historyczne Miasta Krakowa. (pol.). 
21. Bałaban 1935 ↓, s. 64.
22. Sala 2019 ↓, s. 89.

Bibliografia

• Bartłomiej Grzegorz Sala: Krakowskie synagogi. Łódź: Dom Wydawniczy Księży Młyn, 2019, s. 149. ISBN 978-83-7729-492-5.
• Zofia Łuczyńska: Żydowski Kazimierz. Kraków: Pro-Art, 1999, s. 50. ISBN 83-910753-3-8.
• Majer Bałaban: Przewodnik po żydowskich zabytkach Krakowa: z 13 rycinami w tekście, z 24 rotograwjurami na oddzielnych tablicach, z 2 planami. Kraków: Stowarzyszenie "Solidarność - B'nei B'rith, 1935, s. 125.
• Ozjasz Mahler: Przewodnik po żydowskich zabytkach Krakowa. Kraków: Druk. Renaissance, 1935, s. 58.
• Halina Matlak. Synagogi jako przykład kultury materialnej Żydów w Europie. „Peregrinus Cracoviensis”. 12, s. 67–82, 2001. Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego. ISSN 1425-1922. (pol.). 
• Tomasz Eugeniusz Malec: Uwarunkowania rozwoju architektury kazimierskiego Miasta Żydowskiego w Krakowie w latach 1495-1815. Katowice: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Technicznej w Katowicach, 2022, s. 103. ISBN 978-83-960717-5-0. [dostęp 2023-12-04].
• Miasto Kraków. pod red. Izabelli Rejduch-Samkowej i Jana Samka. T. IV: cz. VI – Kazimierz i Stradom. Judaica: bóżnice, budowle publiczne i cmentarze. Warszawa: Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, 1995, s. 252, seria: Katalog zabytków sztuki w Polsce. ISBN 83-85938-51-6.
• MichałM. Rożek MichałM., Żydowskie zabytki krakowskiego Kazimierza, MariuszM. Szelerewicz (ilustr.), ElżbietaE. Krasodomska (tłum.), Kraków: Oficyna Cracovia, 1990, ISBN 83-85104-01-1, OCLC 838606164 . Brak numerów stron w książce
• IzabellaI. Rejduch-Samkowa IzabellaI., JanJ. Samek JanJ., Dawna sztuka żydowska w Polsce, MaciejM. Buszewicz (ilustr.), Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 2002, ISBN 83-01-13892-0, ISBN 83-221-0751-X, OCLC 830375156 . Brak numerów stron w książce
• KazimierzK. Urban KazimierzK., Cmentarze żydowskie, synagogi i domy modlitwy w Polsce w latach 1944-1966, Kraków: Zakład Wydawniczy „Nomos”, 2006, ISBN 83-60490-16-3, OCLC 169871206 . Brak numerów stron w książce
• Encyklopedia Krakowa, Warszawa – Kraków 2000, ISBN 83-01-13325-2

Linki zewnętrzne

• Panorama synagogi w serwisie zumi.pl. zumi.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-12-07)].
• Synagoga Poppera w Krakowie na portalu Wirtualny Sztetl