Szyszeń pospolity
| Dioryctria abietella | |||
| (J.N.C.M. Denis et Schiffermüller, 1775) | |||
 Imago w spoczynku | |||
 Rozpięte imago | |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Typ | |||
| Gromada | |||
| Rząd | |||
| Rodzina | |||
| Podrodzina | |||
| Plemię | |||
| Rodzaj | |||
| Gatunek |
szyszeń pospolity | ||
| Synonimy | |||
| |||
Szyszeń pospolity[1], omacnica szyszkówka[1] (Dioryctria abietella) – gatunek motyli z rodziny omacnicowatych. Zasiedla krainę palearktyczną, od Hiszpanii na zachodzie po Rosyjski Daleki Wschód na wschodzie. Gąsienice są polifagicznymi fitofagami, żerującymi na szyszkach niektórych sosnowatych.
Taksonomia
[edytuj | edytuj kod]Gatunek ten opisany został po raz pierwszy w 1775 roku przez Johanna N.C.M. Denisa i Ignaza Schiffermüllera z okolic Wiednia jako Tinea abietella[2][3]. W 1796 roku niezależnie opisał go z Niemiec Jacob Hübner pod nazwą Tinea decuriella. W 1846 roku Philipp Christoph Zeller wyznaczył go gatunkiem typowym nowego rodzaju Dioryctria. W 1848 roku materiał typowy gatunku uległ zniszczeniu wskutek pożaru[3].
W obrębie swojego rodzaju szyszeń pospolity tworzy grupę blisko spokrewnionych gatunków (abietella-group) wraz z D. abietivorella, D. assamensis, D. aulloi, D. ebeli, D. mendacella, D. nivaliensis, D. pineae, D. peyerimhofi, D. pinicolella, D. raoi, D. resiniphila, D. simplicella, D. stenopterella, D. sysstratiotes i nienazwanym gatunkiem z La Palmy[3][4]. Molekularna analiza filogenetyczna z 2008 roku oparta na sekwencjonowaniu genów oksydazy cytochromowej potwierdziła monofiletyzm grupy abietella i rozpoznała w niej trzy klady, z których najsilniejsze wsparcie uzyskał klad A obejmujący gatunki północnoamerykańskie, natomiast szyszeń pospolity utworzył klad B wraz z D. simplicella[4].
Morfologia
[edytuj | edytuj kod]Samce osiągają od 11,9 do 14,9 mm, a samice od 11,9 do 15,2 mm długości przedniego skrzydła[3]; rozpiętość skrzydeł wynosi od 23 do 34 mm[5].
Głowa jest porośnięta łuskami o ciemnoszarych nasadach i jasnoszarych wierzchołkach, wskutek czego ma wygląd szaro nakrapianej. Aparat gębowy zaopatrzony jest w drobne, łuskowate głaszczki szczękowe oraz w głaszczki wargowe o trzecim członie trzykrotnie krótszym od drugiego. Czułki osiągają od 8 do 11 mm długości; u samicy są nitkowate, zaś u samca występuje delikatne piłkowanie i kępka łusek pokrywająca ich czwarty i piąty człon[3].
Łuski na tułowiu również tworzą szare nakrapianie. Przednie skrzydło porastają rozproszone łuski barwy białawoszarej, rdzawej i czarnej, formujące wzór z czterema liniami i jedną plamką. Linia przedśrodkowa kontrastuje w części odsiebnej z czarnymi łuskami i niekiedy może zanikać. Linia środkowa ma dwa wyraźne ząbki u nasady i kontrastuje z linią czarną tej samej szerokości, a przestrzeń między liniami środkową i przedśrodkową wypełniają łuski rdzawoczerwone. Nerkowata plamka środkowa (łac. stigma discalis) ma białawe zabarwienie i przylega do białawoszaro nakrapianego przyciemnienia środkowego. Wyraźnie ząbkowana linia zaśrodkowa odsiebnie kontrastuje z barwą brązowawą. Linia końcowa jest czarna, delikatnie zaznaczona, często poprzerywana szarawobiałymi łuskami. Strzępina przedniego skrzydła jest brązowawoszara z niewyraźnymi liniami. Tylne skrzydła są jasnobeżowe z wyraźnie widocznymi żyłkami i ciemnobrązowym obrzeżeniem, z którym kontrastuje jasnoszara strzępina[3].
Odwłok ma ubarwienie szare z rozjaśnionymi tyłami tergitów i jasnoszarymi, ciemno nakrapianymi sternitami. U samca środkowa płytka ósmego sternitu ma silnie wystający wierzchołek. Genitalia samca cechuje unkus o szeroko zaokrąglonym, jajowatym wierzchołku i wypukłych brzegach bocznych, walwa z rejonem oszczecinionym krótszym od mającej szeroki i stępiony wierzchołek kosty, kolec przedwierzchołkowy kosty położony blisko jej szczytu, wydłużony i nieco stożkowaty sakulus oraz wyraźnie dłuższe niż połowa długości genitaliów winkulum. Sam fallus ma w swym wnętrzu jeden cierń w ¼ tak długi jak on sam oraz zgrupowanie od 20 do 35 cierni drobniejszych[3]. Samica ma przewody torebki kopulacyjnej pięciokrotnie dłuższe niż szerokie, zakrzywione, silnie zesklerotyzowne oprócz wąskiego paska podłużnego w środkowej ⅓ długości, na przedzie rozszerzone i wyposażone w grupę kolców nieosadzonych na własnej sklerotyzacji, w tylnych ⅔ zaopatrzone w colliculum. Przednio-boczne wyrostki tychże przewodów odchodzą po prawej ich stronie[3].
Biologia i ekologia
[edytuj | edytuj kod].jpg)
Pospolity gatunek zasiedlający lasy iglaste i mieszane, wrzosowiska, parki i ogrody[5][6].
Gąsienice są polifagicznymi fitofagami, żerującymi na szyszkach roślin iglastych z rodziny sosnowatych (konofagi). Wśród ich roślin żywicielskich podaje się sosny (w tym pospolitą, czarną, wejmutkę i Banksa[1]), świerki i jodły[3][4], a niektóre źródła wymieniają też modrzewie[5]. Pokarm gąsienicy stanowią łuski szyszki, natomiast nasiona uszkadza w stopniu niewielkim, a rdzeń szyszki pozostawia nienaruszony. Żerowiska mają postać szerokich, nieregularnych, placowatych chodników zapełnionych zlepionymi przędzą grubymi grudkami o brązowej barwie, które w formie festonów wyrzucane są poza szyszkę[1].
Rozwój gąsienicy trwa od sierpnia do maja następnego roku[5]. W pełni wyrośnięta wygryza się z szyszki okrągłym otworem i przepoczwarcza w glebie[1]. Poczwarki obserwuje się w czerwcu i lipcu, a imagines latają głównie w lipcu i sierpniu[5].
Rozprzestrzenienie
[edytuj | edytuj kod]Gatunek palearktyczny. W Europie znany jest z większości krajów, w tym z Polski[2]; na zachód dociera do Hiszpanii, a na północ do Skandynawii[3][2]. Dalej na wschód dociera do Kaukazu[3], północnych Chin i Rosyjskiego Dalekiego Wschodu[4]. Istnieje jednak podejrzenie, że doniesienia z krajów bałkańskich i azjatyckich tyczą się innych, podobnych gatunków[3]. Z nearktycznej Ameryki Północnej szyszeń pospolity wykazywany był błędnie, wskutek nieodróżniania od tamtejszego D. abietivorella[4].
Znaczenie gospodarcze
[edytuj | edytuj kod]W gospodarce leśnej gatunek ten uznawany jest za jednego z najważniejszych motylich szkodników szyszek w krainie palearktycznej[4]. Jego żerowanie prowadzi do deformacji, przeżywiczenia, przedwczesnego brunatnienia i opadania szyszek. Choć same nasiona pozostają często całe, to ich łuszczenie utrudnione jest wskutek uszkodzenia innych struktur szyszki[1].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c d e f Jacek Stocki: Drzewa iglaste i owady na nich żerujące. Warszawa: Multico, 2000, s. 9, 76. ISBN 83-7073-236-4.
- ↑ a b c Dioryctria abietella (Denis & Schiffermüller, 1775). [w:] Fauna Europaea [on-line]. [dostęp 2020-03-21].
- ↑ a b c d e f g h i j k l Sonja Knölke, A Revision of the European Representatives of the Microlepidopteran Genus Dioryctria ZELLER, 1846 (Insecta: Lepidoptera: Pyralidae: Phycitinae), Dissertation zur Erlangung des Doktorgrades der Fakultät für Biologie der Ludwig-Maximilians-Universität München, Ludwig-Maximilians-Universität München, 2007.
- ↑ a b c d e f Géraldine Roux, Nancy E. Gillette, Alain Roques, L. Dormont, J. Stein, F.A.H. Sperling. Systematics of the Dioryctria abietella Species Group (Lepidoptera: Pyralidae) Based on Mitochondrial DNA. „Annals of the Entomological Society of America”. 101, s. 845-859, 2009. DOI: [845:SOTDAS2.0.CO;2 10.1603/0013-8746(2008)101[845:SOTDAS]2.0.CO;2].
- ↑ a b c d e Christopher Jonko: Dioryctria abietella (Denis & Schiffermüller, 1775). [w:] lepidoptera.eu [on-line]. [dostęp 2020-03-21].
- ↑ Dioryctria abietella – Szyszeń pospolity. [w:] Insektarium.net [on-line]. [dostęp 2020-03-21].