Tajchy

Na pierwszym planie zbiornik wodny pośród porośniętych lasem wzgórz.
Počúvadlo, największy z zachowanych tajchów

Tajchy[1][2] (z niem. Teich – staw) – zespół sztucznych zbiorników wodnych znajdujących się w Górach Szczawnickich w środkowej Słowacji. Większość z nich została zbudowana w celu zapewnienia energii i wody dla kopalni srebra w Bańskiej Szczawnicy w XVIII wieku. W czasach funkcjonowania kopalni tajchy stanowiły system 60 zbiorników, połączonych ze sobą za pomocą sieci kanałów i tuneli o łącznej długości ponad 100 kilometrów[3].

Do dnia dzisiejszego zachowało się około 25 tajchów, które są wykorzystywane w celach rekreacyjnych, jako stawy rybne oraz jako źródło wody[4]. Ze względu na ich historyczne znaczenie, 11 grudnia 1993 roku tajchy wraz z innymi zabytkami techniki w okolicach Bańskiej Szczawnicy zostały wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO[5].

Zasada działania

[edytuj | edytuj kod]
Rów pełniący rolę przepustu, zbudowany ze skał
Przepust na Tajchu Klinger

W okolicach Bańskiej Szczawnicy nie ma żadnych większych cieków wodnych (najbliższa rzeka, Hron, oddalona jest o ponad 10 kilometrów), dlatego podjęto decyzję o budowie systemu wyłapującego i gromadzącego wodę opadową. System składał się z 60 zbiorników o łącznej pojemności 7 milionów metrów sześciennych, do których woda była doprowadzana za pomocą kanałów o łącznej długości 72 kilometrów[6][3]. Niektóre tajchy były ze sobą połączone systemem kanałów i wodnych sztolni, umożliwiających uzupełnianie poziomu wody w tych zbiornikach, z których był najintensywniejszy pobór. Ponad 40 z tych zbiorników wykorzystywanych było przez zakłady górnicze, pozostałe zaopatrywały w wodę pitną i użytkową miasto, służyły także jako stawy rybne[7].

Ze zbiorników woda płynęła systemem kanałów o łącznej długości 57 km do kół wodnych, które napędzały rozmaite urządzenia górnicze i hutnicze. Koła wodne napędzały przede wszystkim siedem pomp, dzięki którym możliwe było usuwanie wód podziemnych, zalewających kopalnie[8] oraz wyciągi, wydobywające urobek na powierzchnię. Poza tym poruszały stępy do rozdrabniania rudy, młoty w kuźnicach czy miechy pieców hutniczych. Koła te często usytuowane były kaskadowo, dzięki czemu wielokrotnie wykorzystywały energię tej samej wody. Sama bieżąca woda wykorzystywana była także m.in. w płuczkach rudy[7].

Dostatek energii pozwolił na początku XVIII w. w rejonie Bańskiej Szczawnicy na niespotykany dotąd rozwój myśli technicznej, dzięki czemu region ten stał się wiodącym ośrodkiem techniki górniczej w Europie[7].

Historia

[edytuj | edytuj kod]
Po lewej stronie jeziorko, po prawej droga asfaltowa. W oddali kamienna tama.
Tama na Wielkiej Richnavie

Bańska Szczawnica była ważnym średniowiecznym ośrodkiem wydobywczym, produkującym głównie srebro i złoto[9][2]. Pierwsze zbiorniki wodne zostały założone przez miejscowych górników w XV wieku[10]. Najbardziej znaczący rozwój tajchów został przyspieszony przez kryzys górnictwa w XVII wieku. Z powodu wprowadzenia do bańskiego górnictwa prochu strzelniczego w 1627[11], głębokość szybów kopalnianych szybko spadła poniżej poziomu tuneli melioracyjnych, w rezultacie czego kopalnie zostały zalane wodami gruntowymi. W tamtych czasach mechanizmy pompujące wodę z kopalń były zasilane siłą mięśni ludzi lub zwierząt, co było zbyt kosztowne – tylko w kopalni Hornej Bieberštôlnej wodę pompowało ponad 200 par koni[12]. Żeby uniknąć strat, Królewska Izba Sądowa w Wiedniu podjęła decyzję o zamknięciu kopalni w Bańskiej Szczawnicy i jej okolicach. Żeby uratować przemysł górniczy w Bańskiej Szczawnicy, Józef Karol Hell, Matej Kornel Hell i Samuel Mikovíni złożyli na ręce cesarza plan budowy tajchów. Nowatorski plan został ostatecznie zatwierdzony przez Karola VI[8][13].

Pierwsze zachowane plany budowy tajchów autorstwa Jána Tobiáša Brinna pochodzą z 1736 roku, jednak budowę pierwszych z nich, tajchów Richňavskich (według projektu Samuela Mikoviniego) rozpoczęto w 1738. W ciągu dwóch lat wybudowano dwa zbiorniki o łącznej pojemności miliona metrów sześciennych. W trakcie budowy pracowało codziennie ponad 4000 osób. Po wybudowaniu tajchów Richňavskich zbudowano siedem kanałów o łącznej długości ponad 24 kilometrów, mających doprowadzać wodę z Hronu i Ipoli, a następnie wybudowano tamę na Wielkiej Richňavie. Całość ukończono w 1747 roku, a zbiorniki napełniły się w 1751[14]. Ukończone tajchy były nie tylko w stanie wypompować wody gruntowe z kopalni, ale również dostarczyć energię dla innych gałęzi przemysłu[14]. Ostatnim zbudowanym tajchem, zachowanym do tej pory, była ukończona w 1759 roku Červená studňa[15].

Odnowione kopalnie zaowocowały wielkim rozwojem gospodarczym i kulturalnym Bańskiej Szczawnicy[8]. W 1782 roku Bańska Szczawnica (Selmecbánya) była trzecim co do wielkości miastem w Królestwie Węgier (40 000 mieszkańców z przedmieściami), po Bratysławie (Pozsony) i Debreczynie. W 1762 roku królowa Maria Teresa zarządziła utworzenie Akademii Górniczej w Bańskiej Szczawnicy, tworząc pierwszą uczelnię techniczną na świecie[16][2]. Miasto zostało wybrane ze względu na odpowiedni sprzęt górniczy, hydrologiczny i metalurgiczny, oraz przede wszystkim ze względu na obecność innowacyjnych tajchów[16][17]. Tajchy były również chwalone przez wizytujących je cesarzy Franciszka I, Józefa II i Leopolda II[14].

Jeszcze w połowie XIX wieku 7 z 13 zbiorników wód górniczych w Europie o największej objętości stanowiły tajchy. W tym samym czasie, trzy najwyższe tamy w Europie zbudowane dla przemysłu wydobywczego były w tajchach Rozgrund (30,2 m), Počúvadlo (29,6 m) i Veľká Richňava (23,4 m)[18].

Po upływie wielu lat od wybudowania tajchy stały się integralną częścią środowiska Gór Szczawnickich. Kilka zapór zostało niedawno zrekonstruowanych[19]. Od 1995 roku tajchy są zarządzane przez Słowackie Przedsiębiorstwo Gospodarki Wodnej, które od tamtego czasu odnowiło i zrekonstruowało wiele zbiorników, głównie z grupy tajchów piarskich[20].

Zbiorniki wodne

[edytuj | edytuj kod]
Na pierwszym planie staw, dalej prosta kamienna tama. W tle las.
Tama na Tajchu Dolnohodrušskim

Do chwili obecnej zachowała się tylko około połowa (według różnych źródeł 23[2], 24[21] lub 26[22]) z pierwotnej liczby tajchów. Zniszczeniu uległa również inna infrastruktura, na przykład z 30-kilometrowej sieci rowów zasilających Tajch Veľká Richňava pozostało tylko 400 metrów[13]. Napełnienie tajchu z powrotem po jego wyschnięciu może trwać lata. Rozpoczęta w 2013 roku odbudowa tajchu Dolnohodrušskiego zakończyła się w styczniu 2021[20][23].

Największym zachowanym tajchem jest Počúvadlo o powierzchni 12,13 ha, głębokości 11 m i pojemności 745 000 m³. Główna tama zbiornika ma długość 195 m, jest szeroka na 19 m i wysoka na 30 m[24]. Dzięki rozbudowanej infrastukturze turystycznej zbiornik Počúvadlo jest najpopularniejszym ze wszystkich tajchów[25].

Tajch Veľká Richňava ma zaporę o długości 569 m, wysoką na 23,4 m i szeroką na 23 m. Jest to najgłębszy (21 m) i najbardziej pojemny (960 tys. m³) spośród wszystkich tajchów. Zaopatruje w wodę pitną Štiavnické Bane, służy również do rekreacji[24].

Zapora na tajchu Rozgrund do drugiej połowy XX wieku była najwyższą ziemną zaporą w Czechosłowacji. Obecnie zbiornik zaopatruje Bańską Szczawnicę w wodę pitną[26].

Podział tajchów

[edytuj | edytuj kod]
Wysuszony staw z niewielką ilością wody. Dookoła wyschnięta, brunatna ziemia i narzędzia budowlane.
Tajch Rozgrund, wysuszony

Ze względu na ich położenie geograficzne tajchy w Górach Szczawnickich są dzielone na 6 grup[22][27]:

  • tajchy piargskie – największa grupa, najlepiej ze sobą połączone i z największą liczbą stawów zbiorczych (stanowią około połowy objętości wszystkich tajchów), głównie na południe i południowy zachód od Bańskiej Szczawnicy, częściowo w dorzeczu Ipoli, a częściowo w dorzeczu Hronu;
  • tajchy hodrušskie – grupa trzech tajchów w dorzeczu Hronu, służyły do napędzania maszyn w Dolinie Hodrušskiej;
  • tajchy vyhniańskie – najwyżej położone tajchy, napędzały maszyny w Dolinie Vyhniańskiej i pompy odprowadzające wodę ze sztolni Hoffera,
  • tajchy szczawnickie – grupa małych tajchów w bezpośrednich okolicach Bańskiej Szczawnicy, służyły głównie do zaopatrywania miasta w wodę, ale także do napędu pomp odwadniających kopalnie;
  • tajchy kolpašské – dwa tajchy niedaleko Banskiego Studenca na południowy wschód od Bańskiej Szczawnicy, połączone z potokiem Belá-Kozelník w dorzeczu Hronu, napędzały maszyny w Dolinie Rybníckiej;
  • tajchy beliańskie – dwa tajchy w dorzeczu Hronu obsługujące młyny w Bańskiej Białej i Dolinie Kozelníckiej.

Zachowane tajchy

[edytuj | edytuj kod]
Niewielki staw o błękitnym kolorze wody. Dookoła łąki i lasy, nieopodal pojedyńcze zabudowania.
Tajch Moderštolniansky

Na podstawie materiałów źródłowych[21][28]:

  • Tajch Bakomi w Szczawnickich Baniach, wybudowany w 1738
  • Tajch Beliansky w Bańskiej Białej, wybudowany w 1747
  • Tajch Červená studňa w Bańskiej Szczawnicy, wybudowany w 1759
  • Tajch Evička w Szczawnickich Baniach, wybudowany w 1638
  • Tajch Goldfuss w Bańskiej Białej, wybudowany w XVIII wieku
  • Tajch Halčiansky w Bańskiej Białej, wybudowany w XVIII wieku
  • Tajch Klinger w Bańskiej Szczawnicy, wybudowany w 1765
  • Tajch Kolpašsky Mały w Bańskim Studencu, wybudowany w 1763
  • Tajch Kolpašsky Duży w Bańskim Studencu, wybudowany w 1730
  • Tajch Krechsengrund w Szczawnickich Baniach, wybudowany w 1735
  • Tajchy Kysihyblianské w Bańskim Studencu
  • Tajch Lintich (zniszczony) w Bańskiej Szczawnicy
  • Tajch Michalštôlňansky w Bańskiej Szczawnicy, wybudowany w 1736
  • Tajch Moderštolniansky w Kopanicy, wybudowany w XVIII wieku
  • Tajch Ottergrund (Paradajské jazero) w Bańskiej Szczawnicy, wybudowany w 1759
  • Tajch Počúvadlo w dzielnicy Počúvadlo, wybudowany w 1775
  • Tajch Rozgrund w Bańskiej Szczawnicy, wybudowany w 1743
  • Tajch Wielka Richňava w Szczawnickich Baniach, wybudowany w 1738
  • Tajch Mała Richňava w Szczawnickich Baniach, wybudowany w 1738
  • Tajch Štampoch w Vysokiej, wybudowany w 1770
  • Tajch Wielka Vindšachta w Szczawnickich Baniach, wybudowany w latach 1712-1715
  • Wielki Zbiornik Vodárenski w Bańskiej Szczawnicy, wybudowany w XVI wieku
  • Mały Zbiornik Vodárenski w Bańskiej Szczawnicy, wybudowany w XVI wieku
  • Górny Tajch Hodrušský w Bańskiej Hodruszy, wybudowany w 1705
  • Dolny Tajch Hodrušský w Bańskiej Hodruszy, wybudowany w 1743
  • Komorovskie zbiorniki wodne (górny i dolny) w Bańskiej Szczawnicy, wybudowane w 1742
  • Tajch Bančiansky w Bańskiej Szczawnicy, wybudowany w XVIII wieku.


Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Bańska Szczawnica - zapomniany klejnot wśród gór [online], Onet Podróże, 12 października 2017 [dostęp 2021-03-29] (pol.).
  2. ↑ a b c d Jerzy Górecki, Edyta Sermet, O najstarszej uczelni górniczej na świecie i srebrno-złotych salamandrach w Bańskiej Szczawnicy, [w:] Paweł P. Zagożdżon, Maciej Maziarz (red.), Dzieje górnictwa – element europejskiego dziedzictwa kultury [pdf], Wrocław: Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, 2009, s. 104–117, ISBN 978-83-7493-459-6.
  3. ↑ a b Kúpele na Slovensku, wellness, relax a oddych [online], www.skonline.sk [dostęp 2021-03-22] (słow.).
  4. ↑ Zoznam tajchov [online], Región Banská Štiavnica, 8 sierpnia 2017 [dostęp 2021-03-22] [zarchiwizowane z adresu 2017-08-08] (słow.).
  5. ↑ UNESCO World Heritage Centre, Historic Town of Banská Štiavnica and the Technical Monuments in its Vicinity [online], UNESCO World Heritage Centre [dostęp 2021-03-22] (ang.).
  6. ↑ Štiavnické tajchy [online], Región Hont – regionálny informačný systém, 5 maja 2007 [dostęp 2021-03-22] [zarchiwizowane z adresu 2007-05-05] (słow.).
  7. ↑ a b c Eugen Kladivík. Výstava o banskoštiavnických vodných nádržiach. „Krásy Slovenska”. R. LXII, s. 41-42, lipiec 1985. (słow.). 
  8. ↑ a b c Slovakia in the UNESCO Treasury – Banská Štiavnica [online], www.cestaunesco.sk, 28 września 2007, s. 4 [dostęp 2021-03-22] [zarchiwizowane z adresu 2007-09-28] (ang.).
  9. ↑ Karsten Ivan, Banské, technické, a iné pamiatky: Banícke mýty a historická realita: Prvý banský odstrel na svete v Štiavnici? [online], Banské, technické, a iné pamiatky, 2015 [dostęp 2021-03-24].
  10. ↑ Tajchy v okolí Banskej Štiavnice [online], bstiavnica.host.sk, 4 kwietnia 2007 [dostęp 2021-03-23] [zarchiwizowane z adresu 2007-04-04] (słow.).
  11. ↑ Petit Press, Banská Štiavnica si pripomenula svetové prvenstvo, keď v bani použila pušný prach [online], myziar.sme.sk [dostęp 2021-03-24] (słow.).
  12. ↑ Tajch Veľká Vindšachta [online], Banská Štiavnica, 10 stycznia 2018 [dostęp 2021-03-24] [zarchiwizowane z adresu 2018-01-10].
  13. ↑ a b Aktuality.sk, Predkovia nám zanechali technický zázrak. Udržíme ho pre potomkov? [online], Aktuality.sk [dostęp 2021-03-23] [zarchiwizowane z adresu 2020-08-04] (słow.).
  14. ↑ a b c Richnavske tajchy [online], geoparkbs.sk, 28 września 2007 [dostęp 2021-03-23] [zarchiwizowane z adresu 2007-09-28] (słow.).
  15. ↑ Červená studňa [online], Bajkom k tajchom [dostęp 2021-03-24] (słow.).
  16. ↑ a b Slovakia in the UNESCO Treasury – Banská Štiavnica [online], cestaunesco.sk, 28 września 2007, s. 5 [dostęp 2021-03-23] [zarchiwizowane z adresu 2007-09-28] (ang.).
  17. ↑ 250. výročie založenia Baníckej akadémie [online], Banská Štiavnica – Úvod, 1 grudnia 2012 [dostęp 2021-03-23] [zarchiwizowane z adresu 2012-12-01] (słow.).
  18. ↑ Vodohospodarsky system [online], geoparkbs.sk, 24 marca 2007 [dostęp 2021-03-23] [zarchiwizowane z adresu 2007-03-24] (słow.).
  19. ↑ Teraz.sk, Vodohospodársky podnik po rokoch sfunkčnil Dolnohodrušský tajch [online], TERAZ.sk, 30 stycznia 2021 [dostęp 2021-03-24] (słow.).
  20. ↑ a b Zrekonštruovaný Veľký Richňavský tajch slávnostne odovzdali do užívania [online], Ministerstvo životného prostredia Slovenskej republiky, 20 listopada 2015 [dostęp 2021-03-24] [zarchiwizowane z adresu 2015-11-20] (słow.).
  21. ↑ a b Zoznam tajchov [online], Región Banská Štiavnica, 8 sierpnia 2017 [dostęp 2021-03-23] [zarchiwizowane z adresu 2017-08-08] (słow.).
  22. ↑ a b Michal Červeň, Banskoštiavnická vodohospodárska sústava – minulosť a súčasnosť unikátneho technického diela [online], s. 34.
  23. ↑ Teraz.sk, Vodohospodársky podnik po rokoch sfunkčnil Dolnohodrušský tajch [online], TERAZ.sk, 30 stycznia 2021 [dostęp 2021-03-24].
  24. ↑ a b Banská Štiavnica: Tajchy [online], 4adventure, 2 lipca 2007 [dostęp 2021-03-23] [zarchiwizowane z adresu 2007-07-02] (słow.).
  25. ↑ Štiavnické tajchy: nejstarší přehrady na světě [online], iDNES.cz, 30 sierpnia 2004 [dostęp 2021-03-23] (cz.).
  26. ↑ Štiavnicke tajchy – originalita myslenia a odvaha činov [online], aquamedia.at, 15 stycznia 2005 [dostęp 2021-03-23] [zarchiwizowane z adresu 2005-01-15] (słow.).
  27. ↑ Banská Štiavnica – Tajchy [online], banskastiavnica.sk [dostęp 2021-03-23] [zarchiwizowane z adresu 2018-01-01].
  28. ↑ Bajkom k tajchom - [online], Bajkom k tajchom [dostęp 2021-03-23] (słow.).