Thysanotus

Thysanotus
Ilustracja
Thysanotus multiflorus
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

liliopodobne (≡ jednoliścienne)

Rząd

szparagowce

Rodzina

szparagowate

Rodzaj

Thysanotus

Nazwa systematyczna
Thysanotus R. Brown
Prodr. Fl. Nov. Holland.: 282 (1810)[3]
Typ nomenklatoryczny

Thysanotus juncifolius (Salisb.) J.H.Willis & Court[4]

Synonimy
  • Chlamysporum Salisb.
  • Halongia Jeanpl.
  • Isandra Salisb.
  • Murchisonia Brittan
  • Thysanella Salisb.[3]
Homonimy
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Thysanotus R.Br. – rodzaj roślin z rodziny szparagowatych. Obejmuje 54 gatunki występujące w Australii, przy czym zasięg dwóch gatunków wykracza poza ten kontynent, sięgając południowo-wschodnich Chin i Tajlandii[3].

Nazwa naukowa rodzaju pochodzi od greckiego słowa θύσανος (thysanos – frędzel) i odnosi się do frędzelkowatych brzegów listków okwiatu[6].

Zasięg geograficzny

[edytuj | edytuj kod]

Wszystkie gatunki z rodzaju Thysanotus występują w Australii. Jeden gatunek, T. chinensis, rozszerza zasięg do południowo-wschodnich Chin, Tajwanu, Tajlandii, Wietnamu, Małych Wysp Sundajskich, Wysp Korzennych, Celebes, Filipin i Nowej Gwinei. W Nowej Gwinei występuje również gatunek T. banksii[3].

W Australii centrum różnorodności rodzaju jest w Australii Zachodniej, gdzie występuje endemicznie 40 gatunków. Ponadto zasięg T. exfimbriatus i T. exiliflorus sięga od Australii Zachodniej do środkowej Australii, T. nudicaulis i T. tenellus do południowo-wschodniej Australii Południowej, T. baueri do Nowej Południowej Walii i Wiktorii, a T. patersonii przez południową Australię do południowego Queensland i na Tasmanię[3].

Jedynie 6 gatunków Thysanotus nie występuje w Australii Zachodniej. T. racemoides, T. fractiflexus i T. wangariensis występują endemicznie w Australii Południowej, T. virgatus w środkowo-wschodniej Nowej Południowej Walii, a obszar występowania T. juncifolius i T. tuberosus obejmuje wschodnią i południowo-wschodnią Australię[3].

Morfologia

[edytuj | edytuj kod]
Thysanotus dichotomus
Pokrój
Wieloletnie rośliny zielne o wysokości do 1 metra[7].
Pędy
Silnie zredukowane lub wydłużone podziemne kłącze. Pędy naziemne wieloletnie (T. patersonii) lub obumierające każdego roku, wzniesione lub mniej więcej pokładające się, rzadko pnące (T. manglesianus i T. patersonii[8]), bezlistne, proste do rozgałęziających się widlasto lub monopodialnie, na przekroju okrągłe do mniej więcej kanciastych, nagie, owłosione lub z grudkowatymi wypukłościami[7].
Korzenie
Zwykle liczne, włókniste lub przekształcone w elipsoidalno-cylindryczne bulwy korzeniowe[7].
Liście
Liście odziomkowe wieloletnie, jednoroczne i często wcześnie więdniejące lub niewykształcane[6][7]. Blaszki liściowe równowąskie do nitkowatych, płaskie lub okrągłe na przekroju[9]. U nasady rozszerzające się w błoniaste pochwy liściowe[7].
Kwiaty
Kwiaty obupłciowe, promieniste, szypułkowe, pojedyncze lub zebrane od 2 do 50 w baldach[6][7] (określany też przez Brittana jako grono o silnie zredukowanych międzywęźlach[7]). Kwiatostany wyrastają pojedynczo na wierzchołku pędu kwiatostanowego; u niektórych gatunków (T. juncifolius i T. sparteus) na pędzie kwiatostanowym wyrastają dodatkowe siedzące lub niemal siedzące kwiatostany[7]. Baldachy mogą też być zebrane w wiechę złożoną lub wierzchotkę[6]. Okwiat złożony jest z sześciu listków położonych w dwóch okółkach, wolnych, jasnofioletowych, fiołkoworóżowych, niebieskich, lawendowych, rzadziej łososiowych lub białych[7]. Trzy listki zewnętrznego okółka są równowąskie do lancetowatych i mają błoniaste brzegi oraz wierzchołek tępy do sztyletowatego[7]. Ich powierzchnia odosiowa może być zielona do fioletowej, niekiedy szaroniebieska[7]. Trzy listki wewnętrznego okółka okwiatu są od szeroko do wąsko eliptycznych i mają frędzelkowate brzegi[7][6]. Frędzelki osiągają długość od 0,5 do 5 mm[7]. U większości gatunków obecnych jest sześć pręcików, jednak u niektórych gatunków zachodnioaustralijskich pręciki zewnętrznego okółka są silnie zredukowane[7]. Pręciki zwykle układają się nieco grzbietowo, najpewniej w wyniku skręcania nitek[7]. Są równej długości lub te w wewnętrznym okółku są dłuższe[7]. Pylniki osadzone u nasady[7], proste, wygięte, skręcone lub nieskręcone[7]. Pękają przez wierzchołkowe otworki lub przez wzdłużne szczeliny na całej swojej długości[6][7]. Zalążnia siedząca, cylindryczna lub kulistawa[7], górna, trójkomorowa, zwykle z dwoma zalążkami w każdej komorze[6]. Szyjka słupka pojedyncza, prosta lub wygięta[6][7].
Owoce
Pękające komorowo torebki okryte listkami okwiatu, zawierające czarne nasiona z osnówką[6] barwy blado słomkowej do żółtej lub pomarańczowej[7].

Biologia i ekologia

[edytuj | edytuj kod]
Thysanotus baueri w formacji mallee
Thysanotus manglesianus
Thysanotus patersonii
Thysanotus tuberosus
Thysanotus virgatus
Rozwój
Kwiaty roślin z tego rodzaju pozostają otwarte jedynie przez jeden dzień, zazwyczaj zamykają się wczesnym popołudniem[10]. Pylniki uwalniają pyłek w wyniku drgań wywoływanych przez pszczoły (sonikacja)[11]. Kwiaty zapylane są przez samice smuklikowatych z rodzaju Lasioglossum[12].
Siedlisko
Rodzaj występuje w otwartych wrzosowiskach sklerofilnych, przybrzeżnych wrzosowiskach piaszczystych, równinnych zaroślach solniskowych, suchych lasach eukaliptusowych, a także na pustyniach[7] i w półpustynnych formacjach złożonych z niskich drzew eukaliptusowych i krzewów (mallee)[13].
Cechy fitochemiczne
W bulwach korzeniowych roślin z rodzaju Thysanotus obecne są fruktany oraz aminowe związki wysokoenergetyczne. W roślinach z tego rodzaju notowano również antocyjany (delfinidynę)[12].
Genetyka
Liczba chromosomów 2n wynosi 22; znane są również osobniki tetraploidalne i oktoploidalne[6].

Systematyka

[edytuj | edytuj kod]
Pozycja systematyczna
Rodzaj z grupy Arthropodium w podrodzinie Lomandroideae rodziny szparagowatych (Asparagaceae)[14][2].
Historycznie zaliczana do rodziny liliowatych (np. w systemie Cronquista z 1981 roku)[13], do plemienia Thysanoteae w rodzinie Anthericaceae (systemie Takhtajana z 1997 roku)[15] i do rodziny Laxmanniaceae (np. Thorne w 1992 roku i Chase w 1996 roku)[13].
Wykaz gatunków[3]

Znaczenie użytkowe

[edytuj | edytuj kod]
Rośliny ozdobne
Dwa gatunki (Thysanotus multiflorus i T. tuberosus) spotykane są sporadycznie w uprawie jako rośliny ozdobne. Pozostałe gatunki nie przyjmują się w uprawie i szybko obumierają. Rośliny te nie są mrozoodporne i wymagają bardzo dużego nasłonecznienia do zakwitnięcia[16].
Rośliny spożywcze
Bulwy Thysanotus banksii, T. baueri, T. exiliflorus, T. patersonii i T. tuberosus są jadane przez aborygenów australijskich. Bulwy T. tuberosus są słodkie i traktowane jak słodycze[17].
Rośliny lecznicze
Kwiaty Thysanotus tuberosus wykorzystywane są tradycyjnie w formie naparu w przypadku lekkiego wstrząsu[18].
Rośliny magiczne
Kwiaty Thysanotus tuberosus wykorzystywane są przez aborygenów australijskich do ochrony energetycznej i odbudowy energetycznej w wyniku wstrząsu i urazu[19].

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-05] (ang.).
  2. ↑ a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2022-01-13] (ang.).
  3. ↑ a b c d e f g Plants of the World Online. The Royal Botanic Gardens, Kew, 2019. [dostęp 2022-01-13]. (ang.).
  4. ↑ Farr E. R., Zijlstra G. (ed.): Index Nominum Genericorum (Plantarum). Smithsonian Institution, 1996–. [dostęp 2022-01-13]. (ang.).
  5. ↑ Global Biodiversity Information Facility (GBIF) Backbone Taxonomy. GBIF Secretariat. [dostęp 2022-01-27]. (ang.).
  6. ↑ a b c d e f g h i j Alexander S. George (red.): Flora of Australia. T. 45: Hydatellaceae to Liliaceae. Canberra: Australian Government Publishing Service, 1987, s. 308-338. ISBN 0-644-04356-3.
  7. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w Norman H. Brittan. Revision of the genus Thysanotus R.Br. (Liliaceae). „Brunonia”. 4 (1), s. 67, 1981. DOI: 10.1071/bru9810067. 
  8. ↑ David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 924, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
  9. ↑ Chen Xinqi, Minoru N. Tamura: Flora of China. T. 24: Flagellariaceae through Marantaceae. 2000, s. 203.
  10. ↑ Margaret G. Corrick: Wildflowers of southern Western Australia. Wyd. 3. Kenthurst, N.S.W.: Rosenberg Pub., 2009, s. 95. ISBN 978-1-877058-84-4.
  11. ↑ T. F. Houston: A guide to native bees of Australia. Clayton South, VIC: Csiro Publishing, 2018. ISBN 978-1-4863-0408-0.
  12. ↑ a b J.G. Conran: Lomandraceae. W: Klaus Kubitzki: The Families and Genera of Vascular Plants. T. 3: Flowering Plants. Monocotyledons: Lilianae (except Orchidaceae). Berlin Heidelberg: Springer-Verlag, 1998. DOI: 10.1007/978-3-662-03533-7. ISBN 978-3-662-03533-7. (ang.).
  13. ↑ a b c Udani Megha Sirisena, Systematic studies on Thysanotus R.Br. (Asparagales:Laxmanniaceae), The University of Adelaide, 2010.
  14. ↑ USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. 2020. Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy). National Germplasm Resources Laboratory, Beltsville, Maryland. [dostęp 2022-01-13]. (ang.).
  15. ↑ Brands, S.J. (ed.): The Taxonomicon. 1989–. [dostęp 2022-01-25]. (ang.).
  16. ↑ James Cullen, Sabina G. Knees, H. Suzanne Cubey, J.M.H Shaw (red.): The European garden flora, flowering plants: a manual for the identification of plants cultivated in Europe, both out-of-doors and under glass. Wyd. 2. T. 1. Cambridge: Cambridge University Press, s. 25-26. ISBN 978-0-521-76147-5.
  17. ↑ Tong Kwee Lim: Edible medicinal and non medicinal plants. T. 9: Modified stems, roots, bulbs. Dordrecht: Springer, 2014, s. 81-82. ISBN 978-94-017-9511-1.
  18. ↑ Susanne Stephan: Plant Vibrations. Balboa Press, 2021. ISBN 978-1-9822-9129-7.
  19. ↑ Clare G. Harvey: The practitioner's encyclopedia of flower remedies: the definitive guide to all flower essences, their making and uses. Wyd. [Third]. London, England: 2014, s. 170. ISBN 978-0-85701-126-8.