Torfowiec obły

Torfowiec obły
Ilustracja
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

mchy

Klasa

torfowce

Rząd

torfowce

Rodzina

torfowcowate

Rodzaj

torfowiec

Gatunek

torfowiec obły

Nazwa systematyczna
Sphagnum teres (Schimp.) Ångstr.
Handb. Skand. Fl. (ed. 8) 417 1861[3][4]
Synonimy
  • Sphagnum squarrosum ssp. teres (Schimp.) Ångstr.
  • Sphagnum squarrosum var. teres Schimp.[5][4]
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Torfowiec obły (Sphagnum teres (Schimp.) Ångstr.) – gatunek mchu z rodziny torfowcowatych. Szeroko rozprzestrzeniony na półkuli północnej, w południowej części zasięgu rośnie na obszarach górskich. W Polsce gatunek częsty na północy i rzadki na południu. Rośnie na żyznych, minerotroficznych torfowiskach. Wyróżnia się wyraźnie widocznym pąkiem szczytowym w środkowej części główki i zwykle ciemną, brązową łodyżką[6].

Rozmieszczenie geograficzne

[edytuj | edytuj kod]

Jest rozpowszechniony na półkuli północnej w strefie okołobiegunowej i umiarkowanej. W Europie rośnie pospolicie na północy (Półwysep Skandynawski)[6] i wschodzie (po Ural)[7]. W Europie zwarty zasięg obejmuje obszary na wschód i północ od wschodniej Francji, północnych Włoch, Austrii, Słowacji i północnej Ukrainy[8]. W południowej Europie jego występowanie ograniczone jest do obszarów górskich (Pireneje, Alpy, góry Półwyspu Bałkańskiego i Kaukaz)[7][8]. W Azji rośnie na północy (Syberia po Kamczatkę[7] i Japonię)[5], dalej na południu na obszarach górskich (Ałtaj, Himalaje)[5]. Rozprzestrzeniony także w Ameryce Północnej[7] na południu sięgając do obszarów górskich w stanach Kolorado[8] i Kalifornia[9].

W Polsce jest dość pospolity na północy i rzadszy na południu[10][7].

Morfologia

[edytuj | edytuj kod]
Torfowiec o słomkowej barwie, ze stożkowatą główką zakończoną pąkiem i brązowawą łodyżką
Główki torfowca obłego, po lewej z wyraźnym pąkiem szczytowym
Listki gałązkowe
Pokrój
Mech średniej wielkości tworzący darnie dość luźne do zbitych, o barwie od jasnozielonej przez żółtą do czerwonobrązowej[6][11], najczęściej żółtawozielony[5][8]. Ciemniejszy (brązowy) jest w miejscach nasłonecznionych[11][4].
Główki
Niewielkie[10] lub średniej wielkości[11], z wyraźnie widocznym[6][11], stożkowatym pąkiem szczytowym[8].
Łodyżki
Ciemne – zwykle brązowawe[10] lub czarnobrązowe[6], ale czasem zdarzają się jasnozielone (jasne łodyżki występują u roślin z miejsc cienistych[11]). Osiągają do 20 cm długości[10][9]. Są dość grube – mają do 1 mm średnicy[11]. Warstwa zewnętrzna (hyaloderma) tworzona jest przez 2–3[11][7], czasem 4[6][7] warstwy komórek. Komórki zewnętrzne hyalodermy czasem z pojedynczą, okrągłą porą[7]. Ciemne zabarwienie łodyżce nadaje cylinder wewnętrzny[11], wyraźnie odgraniczony od warstwy zewnętrznej[7].
Pęczki
Składają się z 4–6 gałązek. Dwie–trzy z nich są odstające, osiągają do 2 cm długości. Także dwie–trzy są zwisające i mają bardzo zmienną długość[6][11] (zwykle są delikatniejsze, jaśniejsze i nieco dłuższe od odstających)[8]. Gałązki na przekroju są okrągłe[11].
Listki łodyżkowe
Na łodyżce odstające lub wzniesione[11], nigdy nie przylegające do niej ściśle[6]. Językowate lub kształtu prostokątnego[6][11], długości do 1,5 mm i szerokości do 1 mm[10], na szczycie szeroko zaokrąglone i mniej lub bardziej poszarpane[6][11]. Wzdłuż brzegów blaszki są do nasady obrzeżone[7]. Komórki blaszki pozbawione są listewek[7].
Listki gałązkowe
Dachówkowato zachodzące na siebie, ale u roślin ocienionych lub wysychających końcówki listków często mniej lub bardziej odstają[11]. Listki są dość duże – osiągają do 2 mm i szerokości ok. 1 mm[10][11]. Mają kształt jajowaty, zwężają się w długi, trójkątny dzióbek[10][6]. Na przekroju poprzecznym duże komórki wodne są wypukłe z obu stron liścia, ale silniej od strony brzusznej[11]. Z obu stron są silnie porowate[7]. Komórki asymilacyjne są trójkątne, trapezowe do jajowatych. Są wypukłe i szersze od strony grzbietowej listków, tu też ich ściany komórkowe są silniej zgrubiałe[11][6].
Gametangia i sporogony
Skupienia gametangium są dwupienne[7]. Męskie rośliny zwykle są drobniejsze od płonnych[8]. Listki perygonialne, wspierające plemnie, nie różnią się od wegetatywnych listków gałązkowych[5]. Gałązki z plemniami są jednak krótsze, bardziej brązowe i gęściej pokryte listkami niż wegetatywne[8]. Listki perychecjalne, wspierające rodnie i później sporofit (sporogon) są podługowato-językowate i osiągają 4–5 mm długości oraz 2 mm szerokości[5]. Zarodnie powstają rzadko[8]. Zarodniki są szarobrązowe, osiągają ok. 25 µm średnicy[5].
  • Przekrój przez łodyżkę
    Przekrój przez łodyżkę
  • Listek łodyżkowy
    Listek łodyżkowy
  • Listki gałązkowe
    Listki gałązkowe
  • Przekrój przez listek gałązkowy
    Przekrój przez listek gałązkowy
Gatunki podobne
Makroskopowo podobny jest zwłaszcza torfowiec Girgensohna S. girgensohnii, który ma jednak jaśniejsze łodyżki (od jasnozielonych do co najwyżej jasnobrązowych). Podobny jest też torfowiec wąskolistny S. angustifolium, u którego jednak pąk szczytowy jest zawsze ukryty przez gałązki[8].

Ekologia i biologia

[edytuj | edytuj kod]
Wysepka torfowca obłego na skraju torfowiska przejściowego i szuwaru pałkowego z turzycą błotną i zachylnikiem błotnym

Ma szerokie spektrum troficzne[8] – występuje na eutroficznych i mezotroficznych torfowiskach[12] niskich i przejściowych[11]. Zawsze jednak są one zasilane minerotroficznie tj. wodami, które wcześniej przepływały przez podłoże mineralne[6]. Jest tolerancyjny względem stopnia uwodnienia i zacienienia[12], ale preferuje miejsca otwarte, rzadko rośnie w zaroślach i luźnych lasach[11], zawsze w miejscach co najmniej wilgotnych lub mokrych[8]. Często obecny jest na zasadowych torfowiskach soligenicznych i w mszarnych zbiorowiskach w obrębie tundry[12]. Zwykle towarzyszą mu inne torfowce preferujące siedliska o wyższej trofii, takie jak torfowiec Warnstorfa Sphagnum warnstorfii[13][6], pierzasty S. subnitens, środkowy S. centrale, nastroszony S. squarrosum i Girgensohna S. girgensohnii[6]. Z roślin naczyniowych często towarzyszy mu trzcina pospolita, turzyce i sity[8].

W górach najwyżej położone stanowisko w Polsce znajduje się w Karkonoszach na rzędnej 1430 m n.p.m.[11] W ogólnym zasięgu spotykany jest do rzędnej 2400 m n.p.m.[12]

W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych Europy Środkowej gatunek charakterystyczny dla związku (All.) Caricion lasiocarpae[14]. W syntaksonomicznych klasyfikacjach w XXI wieku priorytet nadawany jest nazwie Stygio-Caricion limosae Nordhagen 1943, a część zespołów z Caricion lasiocarpae włączana jest do związku Sphagno-Caricion canescentis Passarge (1964) 1978 i Caricion davallianae Klika 1934. Sphagnum teres nadał nazwę związkowi Sphagnion teretis Succow 1974 rozbijanemu współcześnie na Sphagno warnstorfii-Tomentypnion nitentis Dahl 1957 i Caricion fuscae Koch 1926[15].

Sporofity powstają niezbyt często, dojrzewają zwykle w końcu wiosny i na początku lata[4]. W Polsce zarodnikowanie jest bardzo rzadkie i następuje w lipcu i sierpniu[10].

Systematyka i zmienność

[edytuj | edytuj kod]

Gatunek zaliczany jest do podrodzaju Isocladus (Lindb.) Braithw. i sekcji Squarrosa (Russow) Schimp.[16][6][7]. Sekcja obejmuje średnie i dużych rozmiarów torfowce z główką z okazałym pąkiem wierzchołkowym, z liśćmi łodygowymi odstającymi lub częściowo zwieszonymi, dużymi, językowatymi (± prostokątnymi) i na końcu nieco postrzępionymi[17]. Spośród gatunków europejskich do sekcji należy obok torfowca obłego tylko torfowiec nastroszony S. squarrosum[17] (spoza Europy zaliczane są tu także S. mirum i S. tundrae)[18].

Występowanie roślin o cechach pośrednich między torfowcem obłym i nastroszonym oraz ich bliskie pokrewieństwo wskazywane jest jako możliwość zachodzenia hybrydyzacji między tymi gatunkami[6].

Dawniej rangę form nadawano zmienności wynikającej z warunków siedliskowych – rośliny o listkach gałązkowych dachówkowato ułożonych (przylegających do gałązek) określano jako f. imbricatum Warnst. (= f. leioclada), natomiast rośliny o końcach listków odstających f. squarrosulum Warnst. (= f. echinoclada)[7][8].

Zagrożenia i ochrona

[edytuj | edytuj kod]

Gatunek jest szeroko rozprzestrzeniony i na wielu obszarach pospolity. W skali kontynentalnej w Europie jego zasoby określane są jako bardzo znaczne (zwłaszcza w Skandynawii i krajach bałtyckich) i gatunek ma status najmniejszej troski (LC) na czerwonej liście IUCN. Mimo ustępowania gatunku w południowo-wschodniej i środkowej Europie zasoby gatunku w skali kontynentalnej określane są jako generalnie stabilne[12].

Gatunek jest objęty w Polsce ochroną prawną od 2001 roku. W latach 2001–2004 podlegał ochronie częściowej, a w latach 2004–2014 ochronie ścisłej. Od roku 2014 jest wpisany na listę gatunków roślin objętych ochroną częściową w Polsce na podstawie Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin[19][20][21].

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-26] (ang.).
  2. ↑ B. Goffinet, W.R. Buck, Classification of the Bryophyta, University of Connecticut, 2008– [dostęp 2015-05-24] (ang.).
  3. ↑ Sphagnum teres. [w:] The Plant List [on-line]. [dostęp 2015-06-01]. (ang.).
  4. ↑ a b c d Richard E. Andrus, Sphagnum teres (Schimper) Ångstrom, [w:] Bryophyte Flora of North America [online], eFloras.org [dostęp 2024-06-02].
  5. ↑ a b c d e f g Sphagnum teres. [w:] Moss Flora of China vol. 1 [on-line]. [dostęp 2024-06-02]. (ang.).
  6. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q Jukka Laine i inni, The Intricate Beauty of Sphagnum Mosses. A Finnish Guide to Identification, Helsinki: Department of Forest Sciences, University of Helsinki, 2011, s. 100–101, ISBN 978-952-10-5617-8.
  7. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o Bronisław Szafran, Flora Polska. Rośliny zarodnikowe Polski i ziem ościennych. Mchy (Musci), t. I, Warszawa: PAN, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1957, s. 32–33.
  8. ↑ a b c d e f g h i j k l m n R.E. Daniels, A. Eddy, Handbook of european sphagna, wyd. 2nd impression with minor corrections, London: Institute of Terrestrial Ecology, 1990, s. 117-121, ISBN 978-0-11-701431-2.
  9. ↑ a b A.J.E. Smith, The moss flora of Britain and Ireland, Cambridge University Press, 2004, s. 58-59, ISBN 978-0-521-54672-0.
  10. ↑ a b c d e f g h Stanisław Kłosowski, Grzegorz Kłosowski: Rośliny wodne i bagienne. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2007, s. 267. ISBN 978-83-7073-248-6.
  11. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t Adam Stebel, Torfowce Leśnego Kompleksu Promocyjnego „Lasy Środkowopomorskie” (Pomorze Zachodnie), Sianów: Nadleśnictwo Karnieszewice, 2017, s. 66–68, ISBN 978-83-937066-3-1.
  12. ↑ a b c d e Ignatov, M. & Baisheva, E., Sphagnum teres (Europe assessment) [online], The IUCN Red List of Threatened Species 2019, 2019 [dostęp 2024-06-02].
  13. ↑ Adam Stebel, Torfowce Leśnego Kompleksu Promocyjnego „Lasy Środkowopomorskie” (Pomorze Zachodnie), Sianów: Nadleśnictwo Karnieszewice, 2017, s. 26, ISBN 978-83-937066-3-1.
  14. ↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005, s. 132. ISBN 83-01-14439-4.
  15. ↑ Ladislav Mucina i inni, Vegetation of Europe: hierarchical floristic classification systemof vascular plant, bryophyte, lichen, and algal communities, „Applied Vegetation Science”, 19 (1), 2016, s. 3–264.
  16. ↑ Ryszard Ochyra, Jan Żarnowiec, Halina Bednarek-Ochyra, Census Catalogue of Polish Mosses, Kraków: Polish Academy of Sciences, Institute of Botany, 2003, s. 15, ISBN 83-85444-84-X.
  17. ↑ a b Andy Amphlett, Sandy Payne, Field key to Sphagnum [online], britishbryologicalsociety.org.uk [dostęp 2023-12-31].
  18. ↑ Gilles Ayotte, Line Rochefort, Sphagnum Mosses of Eastern Canada, Editions JFD, 2020, s. 16, ISBN 2-89799-093-7.
  19. ↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 11 września 2001 r. w sprawie listy gatunków roślin rodzimych dziko występujących objętych ochroną gatunkową ścisłą częściową oraz zakazów właściwych dla tych gatunków i odstępstw od tych zakazów (Dz.U. z 2001 r. nr 106, poz. 1167).
  20. ↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną (Dz.U. z 2004 r. nr 168, poz. 1764).
  21. ↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. z 2014 r. poz. 1409).