Ubogla

Ubogla
Ilustracja
Gilliesia isopetala
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

liliopodobne (≡ jednoliścienne)

Rząd

szparagowce

Rodzina

amarylkowate

Podrodzina

czosnkowe

Rodzaj

ubogla

Nazwa systematyczna
Gilliesia J. Lindley
Bot. Reg. 12: t. 992 (1826)[3]
Typ nomenklatoryczny

Gilliesia graminea Lindl.[4]

Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Ubogla (Gilliesia Lindl.) – rodzaj roślin należących do rodziny amarylkowatych (Amaryllidaceae), obejmujący 13 gatunków występujących endemicznie w Ameryce Południowej, na obszarze północno-zachodniej i południowej Argentyny oraz środkowego Chile[3].

Morfologia

[edytuj | edytuj kod]
Budowa Gilliesia graminea
Pokrój
Wieloletnie rośliny zielne.
Pęd
Podługowate[5] cebule zawierające skrobię[6].
Liście
Rośliny tworzą jeden lub dwa równowąskie, spłaszczone liście, zwężające się od nasady[5].
Kwiaty
Kwiaty grzbieciste[6], zielonkawe do fioletowych, wyrastające na długich szypułkach, zebrane po 2-9 w baldach[5]. Kwiatostan wyrasta na smukłym głąbiku, dłuższym od liści[6]. Kwiat podparty jest dwoma listkami okrywy o nierównej wielkości[6]. Budowa kwiatów tych roślin różni się od innych z podrodziny czosnkowych tym, że ich okwiat zbudowany jest ze zmiennej liczby listków (od pięciu do sześciu położonych w dwóch okółkach[5]) oraz zmiennej symetrii, również w ramach tej samej rośliny. Większość kwiatów jest dwustronnie symetryczna, jednak niekiedy kwiaty wykazują asymetrię: w niektórych jeden z dwóch bocznych listków zewnętrznego okółka jest dwuwrębny, w innych listki te mają różne rozmiary i kształty. U G. graminea zewnętrzny środkowy listek jest nieco większy niż pozostałe dwa. Duża jest również zmienność listków wewnętrznego okółka: od małych odchylonych struktur do wielkości zbliżonej do listków okółka zewnętrznego. W kwiatach G. graminea obecne są ponadto dwa różne typy przydatków, które w dużej mierze odpowiadają za mimikrę seksualną tych roślin: dwie grube struktury, które rozciągają się odosiowo i przypominają pokrywy skrzydłowe owadów oraz kilka długich, wąskich wyrostków otaczających pręcikowie (dłuższych od strony "odwłoka"), pochodzących od nasady listków i przypominających nogi owadów. Dwa wewnętrzne listki boczne okwiatu przypominają skrzydła, a dwa z trzech pręcików przypomina oczy[7]. Podobne przydatki obecne są u wszystkich gatunków tego rodzaju[5]. Nitki pręcików zrośnięte u nasady w rurkę otaczającą słupek[7], z jednej strony otwartą szczeliną[6]. Trzy pręciki przednie płodne, trzy tylne zredukowane do prątniczek[6]. Zalążnia eliptyczna, górna, trójkomorowa, z 8 zalążkami w każdej komorze[5]. Miodniki nieobecne. Szyjka słupka smukła, lekko trójklapowa[6].
Owoce
Eliptyczne torebki, zawierające nieregularne nasiona[5].

Biologia

[edytuj | edytuj kod]
Kwiat G. graminea
Kwiat G. graminea
Rozwój
Geofity cebulowe. Przypominające uskrzydlonego owada kwiaty G. graminea oraz obecność osmoforów i brak nektaru wskazują na mechanizm zapylania oparty na oszustwie seksualnym, podobny do tego, który występuje u niektórych storczyków. Niewiele wiadomo o biologii zapylania i zapylaczach tych roślin, które najczęściej kwitną wczesną wiosną, od sierpnia do października (a niekiedy późną zimą). U roślin z tego gatunku obserwowano jednak samopylność i apomiksję[7].
Cechy fitochemiczne
Rośliny zawierają saponiny. Łuski cebul zawierają flawonoidy: glikozydy kwercetyny[6].
Relacje z innymi gatunkami
Rośliny z tego rodzaju wchodzą w mikoryzę arbuskularną z grzybami[8].

Systematyka

[edytuj | edytuj kod]

Rodzaj z plemienia Gilliesieae z podrodziny czosnkowych (Allioideae) z rodziny amarylkowatych (Amaryllidaceae)[9]. We wcześniejszych ujęciach zaliczany do rodziny Gilliesiaceae[10] lub czosnkowatych Alliaceae[6].

Wykaz gatunków[3]

Nazewnictwo

[edytuj | edytuj kod]
Etymologia nazwy naukowej
Nazwa naukowa rodzaju została nadana na cześć Johna Gilliesa, lekarza marynarki Edynburgu, który w okresie zamieszkiwania w Chile w latach 1823-1828 wysyłał do Królewskich Ogrodów Botanicznych w Kew oraz do Muzeum Historii Naturalnej w Londynie okazy zielnikowe flory chilijskiej[11].
Nazwy zwyczajowe w języku polskim
Polska nazwa rodzaju ubogla dla rodzaju Gilliesia, za polskim tłumaczeniem Tytusa Chałubińskiego Wykładu początków botaniki A. du Jussieu z 1849 r., została podana między innymi w wydanym w tym samym roku Ukazicielu polskich nazwisk na rodzaje królestwa roślinnego Antoniego Wagi[12], Słowniku języka polskiego pod redakcją Aleksandra Zdanowicza z 1861 r.[13], Słowniku nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich... Erazma Majewskiego z 1894 r.[14] i Słowniku polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin, poprzedzony historyczną rozprawą o źródłach z roku 1900, pod redakcją Józefa Rostafińskiego[15]. W wydanym w 2008 Słowniku roślin zielnych łacińsko-polskim Wiesława Gawrysia rodzaj nie został ujęty[16].
Synonimy taksonomiczne[3]
  • Solaria Phil., Linnaea 29: 72 (1858)
  • Symea Baker, Refug. Bot. 4: t. 260 (1871)
  • Gethyum Phil., Anales Univ. Chile 1873: 549 (1873)
  • Ancrumia Harv. ex Baker, Hooker's Icon. Pl. 13: t. 1227 (1877)
Homonimy taksonomiczne[17]
Gilliesia Peters & Edmunds, 1970 to również rodzaj jętek z rodziny szczecielowatych (Leptophlebiidae)[17].

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-02-13] (ang.).
  3. ↑ a b c d Plants of the World Online. The Royal Botanic Gardens, Kew, 2019. [dostęp 2021-02-14]. (ang.).
  4. ↑ Farr E. R., Zijlstra G. (ed.): Index Nominum Genericorum (Plantarum). Smithsonian Institution, 1996–. [dostęp 2021-02-14]. (ang.).
  5. ↑ a b c d e f g Muñoz M. i Moreira A.: Géneros Endémicos Monocotiledóneas, Chile: Gilliesia. [dostęp 2021-02-14].
  6. ↑ a b c d e f g h i K. Rahn: Alliaceae. W: Klaus Kubitzki: The Families and Genera of Vascular Plants. T. 3: Flowering Plants. Monocotyledons: Lilianae (except Orchidaceae). Berlin Heidelberg: Springer-Verlag, 1998. DOI: 10.1007/978-3-662-03533-7. ISBN 978-3-662-03533-7. (ang.).
  7. ↑ a b c Floral anatomy and systematics of Alliaceae with particular reference to Gilliesia, a presumed insect mimic with strongly zygomorphic flowers } autor = Rudall Paula J., Bateman Richard M., Fay Michael F., Eastman Alison. „American Journal of Botany”. 89 (12), s. 1867–1883, 2002. 
  8. ↑ Torres-Mellado G.A., Escobar I., Palfner G., Casanova-Katny A.. Mycotrophy in Gilliesieae, a threatened and poorly known tribe of Alliaceae from central Chile. „Revista Chilena de Historia Natural”. 85 (1), s. 179-186, 2012. 
  9. ↑ USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. 2020. Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy). National Germplasm Resources Laboratory, Beltsville, Maryland. [dostęp 2021-02-14]. (ang.).
  10. ↑ Ravenna P.. The family Gilliesiaceae. „Onira Botanical Leaflets”. 4, s. 11–14, 2000. 
  11. ↑ Martyn Rix, Kit Strange i Paula J. Rudall. Gilliesia montana: Amaryllidaceae — Allioideae. „Curtis's Botanical Magazine”. 30 (1), s. 28, 2013. 
  12. ↑ Jakub Waga, Antoni Waga: Flora polonica: indices. Warszawa: Drukarnia Stanisława Strąbskiego, 1849.
  13. ↑ Aleksander Zdanowicz: Słownik języka polskiego. T. 2. Selbstverlag, 1861.
  14. ↑ Erazm Majewski: Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich.... T. 2: T. 2.: Słownik Łacińsko – Polski.... Warszawa: Druk Noskowskiego, 1894. (pol.).
  15. ↑ Józef Rostafiński: Słownik polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin, poprzedzony historyczną rozprawą o źródłach. Kraków: Akademia Umiejętności, 1900. (pol.).
  16. ↑ Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych: łacińsko-polski. Kraków: Officina Botanica, 2008. ISBN 978-83-925110-5-2.
  17. ↑ a b Global Biodiversity Information Facility (GBIF) Backbone Taxonomy. GBIF Secretariat. [dostęp 2021-02-14]. (ang.).