Ucieczka z więzienia Maze (nazywana przez irlandzkich republikanów Wielką ucieczką) miała miejsce 25 września 1983 roku w hrabstwie Antrim w Irlandii Północnej. Maze (uprzednio znane jako Long Kesh) było więzieniem o zaostrzonym rygorze, uważanym za jeden z najlepiej chronionych przed ucieczką zakładów karnych w Europie. Przetrzymywano tu osoby oskarżone o udział w akcjach paramilitarnych podczas konfliktu w Irlandii Północnej. W największej ucieczce w historii Wielkiej Brytanii 38 członków Tymczasowej Irlandzkiej Armii Republikańskiej (Provisional Irish Republican Army), odsiadujących wyroki między innymi za morderstwa czy podkładanie bomb, uciekło z bloku H7. W wyniku ucieczki jeden z funkcjonariuszy służby więziennej zmarł na atak serca, a dwudziestu innych odniosło obrażenia. Dwóch z nich zostało postrzelonych z broni, którą przemycono do środka. Ucieczka stała się wodą na młyn propagandy IRA i powodem nacisków na brytyjskiego ministra, aby podał się do dymisji. Oficjalne śledztwo wykazało, że największą odpowiedzialność za ucieczkę ponoszą pracownicy zakładu karnego, którzy z kolei winą obarczali polityczne ingerencje w sposób zarządzania więzieniem.
W trakcie konfliktu w Irlandii Północnej kilkukrotnie miały miejsce masowe ucieczki irlandzkich republikanów. 17 listopada 1971 roku dziewięć osób nazwanych później „kangurami z Crumlin” („Crumlin Kangaroos”) uciekło z więzienia Crumlin Road za pomocą przerzuconych przez mur drabinek sznurowych. Dwóch zbiegów schwytano, lecz pozostałym udało się przekroczyć irlandzką granicę i pojawili się na konferencji prasowej w Dublinie[1]. 17 stycznia 1972 roku siedmiu internowanych uciekło ze statku więziennego HMS Maidstone, skacząc do wody. Po tym wyczynie stali się znani jako „siedmiu wspaniałych”[1][2]. 31 października 1973 roku trzech czołowych działaczy IRA, w tym poprzedni szef sztabu Seamus Twomey, uciekło z Mountjoy w Dublinie dzięki śmigłowcowi, który wylądował na więziennym dziedzińcu. Irlandzki zespół Wolfe Tones napisał piosenkę The Helicopter Song, która upamiętniła wydarzenie – utwór królował na irlandzkich listach przebojów[3][4][5]. 18 sierpnia 1974 roku 19 członków IRA wydostało się z więzienia w Portlaoise po obezwładnieniu strażników i wysadzeniu bramy za pomocą żelatyny wybuchowej[6]. 6 listopada 1974 roku ucieczka 33 więźniów z Long Kesh za pomocą wykopanego tunelu zakończyła się zastrzeleniem Hugh Coney'a przez jednego ze strażników, złapaniem 29 zbiegów kilka metrów od więzienia i pozostałych trzech w ciągu najbliższych 24 godzin[5][7]. W marcu 1975 roku dziesięć osób uciekło z gmachu sądu w Newry podczas rozprawy o ucieczkę z Long Kesh[5]. Wśród uciekinierów znalazł się Larry Marley, jeden z autorów planu ucieczki z 1983 roku[8][9]. 10 czerwca 1981 roku 8 członków IRA oczekujących na rozprawę, w tym Angelo Fusco, Paul Magee i Joe Doherty, zbiegło z aresztu Crumlin Road. Dzięki trzem pistoletom przemyconym do środka więźniowie wzięli pilnujących ich funkcjonariuszy jako zakładników, przebrali się w ich stroje i podczas strzelaniny wydostali na wolność[10].
Więzienie Maze uważano za jeden z najlepiej chronionych przed ucieczką zakładów karnych w Europie. Poza mierzącym 4,6 m ogrodzeniem każdy blok H otoczony był betonowym murem o wysokości 5,5 m z drutem kolczastym na szczycie. Wszystkie bramy w kompleksie wykonano z solidnej stali i obsługiwano elektronicznie[11]. Skazańcy planowali ucieczkę przez kilka miesięcy. Bobby Storey i Gerry Kelly byli więźniami pracującymi w bloku H7, co pozwoliło im na rozpoznanie słabości systemu zabezpieczeń, dzięki czemu udało się przemycić do środka sześć pistoletów[8]. 25 września krótko po 14:30 więźniowie w jednym momencie wzięli funkcjonariuszy za zakładników, aby uniemożliwić włączenie alarmu i przejąć kontrolę nad blokiem. Jeden z pracowników więzienia został dźgnięty nożem introligatorskim, innego zaś ogłuszono uderzeniem w tył głowy. Kolejnego ze strażników, który starał się uniemożliwić ucieczkę, Gerry Kelly postrzelił w głowę, ale funkcjonariuszowi udało się przeżyć[8][12]. Do 14:50 więźniowie przejęli całkowitą kontrolę nad H7, nie wywołując alarmu. Tuzin zbiegów przebrało się w stroje strażników. Zakładników zmuszono, aby oddali kluczyki do samochodów i powiedzieli, gdzie zaparkowali pojazdy, na wypadek gdyby były potrzebne w późniejszym czasie[12]. Część więźniów została, aby przypilnować strażników i uniemożliwić włączenie alarmu; gdy uznali, że pozostali skazańcy wydostali się już na wolność, wrócili do swoich cel[12]. O 15:25 ciężarówka dostawcza z żywnością podjechała pod bramę bloku H7, gdzie Brendan McFarlane i inni uciekinierzy wzięli kierowcę oraz towarzyszącego mu więźnia jako zakładników i wprowadzili ich do środka. Kierowcy powiedziano, że pojazd będzie wykorzystany w ucieczce, wytłumaczono jaką trasą ma jechać i jak reagować w razie zatrzymania[12]. Bobby Storey ostrzegł go: „Ten człowiek [Gerry Kelly] odsiaduje 30 lat i zastrzeli cię bez chwili wahania, jeśli będzie musiał. Nie ma nic do stracenia”[8].
O 15:50 więźniowie opuścili blok H7. Zabrali do ciężarówki kierowcę, któremu stopę przywiązano do pedału sprzęgła, i jego pomocnika. 37 uciekinierów weszło na tył pojazdu, podczas gdy Gerry Kelly położył się na podłodze szoferki z bronią wycelowaną w kierowcę. Zakładnika ostrzeżono, że w kabinie założono granat-pułapkę[12]. Około 16:00 ciężarówka podjechała pod główna bramę, gdzie więźniowie chcieli zająć wartownię. Dziesięciu z nich przebranych w stroje strażników i uzbrojonych w pistolety oraz dłuta wysiadło z pojazdu. Weszli do wartowni i wzięli przebywających tam funkcjonariuszy jako zakładników[12]. O 16:05 pracownicy więzienia spróbowali stawić opór i jeden z nich włączył alarm. Kiedy przez interkom odezwał się strażnik, starszy stopniem funkcjonariusz, którego trzymano na muszce, odpowiedział, że alarm włączono przez przypadek. Więźniowie mieli trudności z utrzymaniem kontroli nad wartownią z uwagi na dużą liczbę zakładników[12]. Ich grono powiększało się z każdym kolejnym pracownikiem, który przychodził do pracy z zewnątrz. Strażnik James Ferris wybiegł z wartowni w kierunku wejścia dla pieszych, aby uruchomić alarm. Dermot Finucane próbował go dogonić. Ferris został wcześniej dźgnięty trzykrotnie w pierś i padł zanim zdołał dotrzeć do alarmu[12].
Finucane dobiegł do bramy, gdzie dźgnął obsługującego ją funkcjonariusza i dwóch kolejnych, którzy właśnie weszli na teren więzienia. Zdarzenie to zobaczył żołnierz pełniący wartę na wieży strażniczej i zgłosił do wojskowej sali dowodzenia, że widział walczących strażników. Stamtąd zadzwoniono do więziennego Centrum zarządzania kryzysowego (Emergency Control Room), w którym odpowiedziano, że wszystko jest w porządku i wcześniejszy alarm został włączony przez przypadek[12]. O 16:12 znowu rozległ się alarm, po tym jak strażnik w wartowni wypchnął pilnującego go więźnia z pomieszczenia i zadzwonił do Centrum zarządzania kryzysowego. Jednakże stało się to zbyt późno, aby uniemożliwić ucieczkę. Po kilku próbach skazańcy otworzyli główną bramę i czekali w ciężarówce na kolegów, którzy zostali w wartowni. Tymczasem dwóch strażników zablokowało wyjazd samochodami, zmuszając uciekinierów do porzucenia pojazdu i przebycia reszty drogi do zewnętrznego ogrodzenia (około 23 m) pieszo[12]. Czterech więźniów zaatakowało jednego z funkcjonariuszy i zabrało jego samochód, którym udali się w kierunku bramy wyjazdowej. Niedaleko swojego celu zderzyli się z innym pojazdem i porzucili samochód. Dwóm z nich udało się zbiec, jednego pochwycono, gdy wychodził z pojazdu, zaś czwartego po krótkiej ucieczce złapał żołnierz[12]. Koło głównej bramy jeden ze strażników został postrzelony w nogę, gdy próbował dogonić dwóch ostatnich więźniów zmierzających w kierunku zewnętrznego ogrodzenia. Skazańca, który oddał strzał, złapano, kiedy sam został postrzelony przez żołnierza z wieży strażniczej, drugiego uciekiniera pochwycono zaś, gdy upadł na ziemię. Pozostali więźniowie przedostali się przez ogrodzenie. Gdy o 16:18 zamknięto główną bramę i odcięto drogę ucieczki z więzienia, w Maze brakowało 35 skazańców[12]. Była to największa ucieczka w historii Wielkiej Brytanii, a także Europy od czasu II wojny światowej[11][13].
Na zewnątrz więzienia IRA zorganizowała pomocniczą operację logistyczną, w której wzięło udział 100 uzbrojonych członków organizacji[14]. Aczkolwiek z powodu pięciominutowego błędu w szacunkach na uciekinierów nie czekał żaden transport i byli oni zmuszeni umykać przez pola lub kraść samochody na własną rękę[8][15]. Armia Brytyjska i Królewska Policja Ulsteru natychmiast wprowadziły w życie plan awaryjny i do 16:25 wokół więzienia rozmieszczono kordon punktów kontrolnych. Następnie posterunki ustawiono w strategicznych miejscach Irlandii Północnej, co zaowocowało złapaniem jednego z więźniów o 23:00. Podczas ucieczki dwudziestu strażników odniosło obrażenia: trzynastu bito i kopano, czterech dźgnięto, dwóch postrzelono, a ostatni, James Ferris, zmarł w wyniku ataku serca[8][12].
Ucieczka stała się wodą na młyn propagandy IRA i podniosła morale jej członków. Irlandzcy republikanie nazwali ją „Wielką Ucieczką”[8][11]. Czołowy unionista Ian Paisley wzywał Nicholasa Scotta, parlamentarnego podsekretarza stanu w ministerstwie ds. Irlandii Północnej, aby podał się do dymisji. Premier Wielkiej Brytanii Margaret Thatcher oświadczyła podczas wizyty w Ottawie: „To najpoważniejsza ucieczka naszych czasów i musi zostać bardzo dokładnie zbadana”[11]. W dzień po ucieczce minister ds. Irlandii Północnej James Prior ogłosił, że śledztwo w tej sprawie poprowadzi główny inspektor więziennictwa (Her Majesty's Chief Inspector of Prisons) James Hennessy[11][16]. Opublikowany 26 stycznia 1984 roku Raport Hennessy'ego wykazał, że największą odpowiedzialność za ucieczkę ponosi personel więzienia. Ponadto przedstawiono w nim szereg zaleceń w celu poprawy bezpieczeństwa w Maze[12][17]. Wykazano również, że winę ponoszą projektanci więzienia, Urząd ds. Irlandii Północnej (Northern Ireland Office) i kolejni naczelnicy, którym nie udało się poprawić bezpieczeństwa w zakładzie karnym[12]. James Prior ogłosił, że w wyniku ustaleń raportu naczelnik podał się do dymisji, ale nie będzie żadnych rezygnacji na poziomie ministerialnym[17][18]. Cztery dni po opublikowaniu Raportu Hennessy'ego ówczesny minister więziennictwa Nicholas Scott odparł zarzuty Stowarzyszenia Naczelników Więziennych (Prison Governors Association) i Stowarzyszenia Funkcjonariuszy Więziennych (Prison Officers Association), jakoby ucieczka była wynikiem politycznych ingerencji w sposób zarządzania więzieniem[17]. 25 października 1984 roku dziewiętnastu więźniów stawiło się w sądzie w sprawie o spowodowanie śmierci Jamesa Ferrisa, szesnastu postawiono zarzut morderstwa[8][17]. Patolog oświadczył, że rany kłute zadane Ferrisowi nie mogłyby zabić zdrowego mężczyzny. Sędzia uniewinnił wszystkich szesnastu, gdyż nie udało się udowodnić, że atak serca spowodowany został odniesionymi wcześniej obrażeniami[8].
Piętnastu uciekinierów złapano pierwszego dnia, w tym czterech, którzy chowali się w pobliskiej rzece i korzystali z trzciny do oddychania pod wodą[11][15]. Kolejnych czterech pochwycono w ciągu następnych dwóch dni, wliczając Hugh Coreya i Patricka McIntyre'a, którzy przez dwie godziny bronili się na opuszczonej farmie[11]. Z pozostałych dziewiętnastu uciekinierów, osiemnastu trafiło do republikańskiego bastionu na południu hrabstwa Armagh, gdzie dwóch członków Tymczasowej Irlandzkiej Armii Republikańskiej z Brygady South Armagh przetransportowało ich do bezpiecznych kryjówek[19]. Dano im wybór – mogli wrócić do aktywnej służby w kampaniach zbrojnych IRA, lub otrzymać nową tożsamość w Stanach Zjednoczonych[20].
W grudniu 1984 roku uciekinier Kieran Fleming utonął w rzece Bannagh niedaleko wioski Kesh w hrabstwie Fermanagh, kiedy próbował umknąć przed zasadzką SAS, w której zginął jego towarzysz z IRA, Antoine Mac Giolla Bhrighde[21]. Gerarda McDonnella złapano w Glasgow w czerwcu 1985 roku razem z czterema innymi członkami IRA, w tym zamachowca z Brighton, Patricka Magee, i skazano o współudział w szesnastu atakach bombowych na terenie Anglii[22]. W kwietniu 1986 roku Séamus McElwaine został zabity przez SAS w Rosslea[23]. W styczniu 1986 roku w Amsterdamie aresztowano Gerry’ego Kelly’ego i Brendana McFarlane’a, poddano ekstradycji i w grudniu 1986 roku osadzono w więzieniu[24]. Na wolności pozostawało dwunastu uciekinierów. Pádraig McKearney wraz z siedmioma innymi członkami Tymczasowej Irlandzkiej Armii Republikańskiej z Brygady East Tyrone zostali zabici przez SAS w Loughgall w maju 1987 roku, co stanowiło największą od lat dwudziestych porażkę IRA[25]. W listopadzie 1987 roku w Granard, w hrabstwie Longford, na podstawie nakazów o ekstradycję wydanych przez brytyjskie władze aresztowano Paula Kane’a i organizatora ucieczki Dermota Finucane'a, którego brat, Pat Finucane, adwokat z Belfastu, został zastrzelony przez bojówkę lojalistów w 1989 roku[15][26]. W sierpniu 1988 roku do Irlandii Północnej ekstradowano Roberta Russella po tym, jak został złapany w Dublinie w 1984 roku[27][28]. W kwietniu 1989 roku jego śladem podążył Paul Kane[29]. W marcu 1990 roku Sąd Najwyższy Irlandii w Dublinie uniemożliwił ekstradycję Jamesa Piusa Clarke'a i Dermota Finucane'a, argumentując, że gdyby wrócili do Irlandii Północnej, „funkcjonariusze więzienni prawdopodobnie mogliby znęcać się nad nimi”[30][31].
Kevin Barry Artt, Pól Brennan, James Smyth i Terrence Kirby, znani jako „czwórka z bloku H”, zostali aresztowani w Stanach Zjednoczonych w latach 1992–1994 i toczyli długie batalie prawne, aby uniknąć ekstradycji[32][33]. W 1996 roku Smytha wydano Irlandii Północnej i osadzono w więzieniu, ale zwolniono w 1998 roku w ramach Porozumienia wielkopiątkowego[33]. W październiku 1997 roku Tony Kelly został aresztowany w Letterkenny w hrabstwie Donegal i udało mu się obronić przed ekstradycją[34][35]. W 2000 roku rząd brytyjski ogłosił, że żądania ekstradycji Brennana, Artta i Kirby'ego zostają wycofane w ramach porozumienia wielkopiątkowego[36]. Mężczyźni nadal pozostają oficjalnie zbiegami, ale w 2003 roku brytyjska Służba Więzienna (Prison Service) oświadczyła, że nie są „aktywnie ścigani”[37]. W 2002 roku amnestia objęła Dermota McNally'ego, który mieszkał wcześniej w Republice Irlandii i został odnaleziony w 1996 roku, oraz Dermota Fincane'a, co umożliwiło im na bezpieczny powrót do Irlandii Północnej, gdyby tego chcieli[38]. Aktem łaski nie objęto Tony’ego McAllistera, który nie mógł wrócić do swojego domu w Ballymurphy[39]. We wrześniu 2003 roku dwóch ucieknierów pozostało nie odnalezionych od czasu ucieczki – Gerard Fryers i Séamus Campbell[40]. We wrześniu 2003 roku prawie 800 republikanów urządziło w hotelu w miejscowości Donegal przyjęcie w dwudziestą rocznicę ucieczki. Jeffrey Donaldson, członek parlamentu z ramienia Ulsterskiej Partii Unionistycznej, określił to wydarzenie jako „bezduszne, niestosowne i całkowicie niepotrzebne”[37].
10 sierpnia 1984 roku lojalista Benjamin Redferd, członek Stowarzyszenia Obrońców Ulsteru, próbował uciec z więzienia Maze, chowając się z tyłu śmieciarki, ale zginął zmiażdżony przez mechanizm zgniatający[41][42]. 7 lipca 1991 roku Nessan Quinlivan i Pearse McAuley, członkowie IRA, wydostali się z więzienia w Brixton, gdzie oczekiwali na rozprawę. Uciekli przy użyciu broni, którą przemycono do środka, i za murami postrzelili kierowcę[43][44]. 9 września 1994 roku sześciu więźniów, w tym odsiadujący wyrok za napad z bronią w ręku Danny McNamee i czterech członków IRA (wśród nich Paul Magee), uciekło z więzienia Whitemoor[45]. Skazańcy, którzy byli w posiadaniu dwóch sztuk broni przemyconej do więzienia, wspięli się na mur za pomocą zawiązanych prześcieradeł[45][46]. Więźniowie postrzelili jednego ze strażników podczas ucieczki, lecz po ucieczce przez pola zostali złapani przez służbę więzienną i policję[46]. W marcu 1997 roku na terenie Maze w bloku H7 odkryto 12-metrowy tunel. Był wyposażony w elektryczne oświetlenie i wychodził poza granicę bloku, chociaż do zewnętrznych murów brakowało jeszcze 24 metrów[47]. 10 grudnia 1997 roku Liam Averill, członek IRA odsiadujący dożywocie za zamordowanie dwóch protestantów, uciekł z Maze w przebraniu kobiety[47]. Averill wmieszał się w tłum uczestniczących w przyjęciu bożonarodzeniowym rodzin skazańców i wymknął autokarem wywożącym gości z więzienia[47][48].