Weltheimia

Weltheimia
Ilustracja
Veltheimia capensis
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

liliopodobne (≡ jednoliścienne)

Rząd

szparagowce

Rodzina

szparagowate

Rodzaj

weltheimia

Nazwa systematyczna
Veltheimia Gleditsch
Mém. Acad. Roy. Sci. Hist. (Berlin) 25: 66 (1771)[3]
Typ nomenklatoryczny

Veltheimia capensis (L.) Redouté[4]

Synonimy
  • Heisteria Fabr.[3]
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Weltheimia, roszczotnia (Veltheimia Gled.) – rodzaj roślin z rodziny szparagowatych. Obejmuje dwa gatunki występujące w południowej Afryce[3].

Zasięg geograficzny

[edytuj | edytuj kod]

Oba gatunki powstały prawdopodobnie w procesie specjacji allopatrycznej. Veltheimia capensis występuje głównie na zachód od południka 24 °E, na suchych obszarach z opadami zimowymi, na obszarze od Namuskluft i Noordoewer w południowej Namibii oraz przylegającego do nich Richtersveld w Prowincji Przylądkowej Północnej w Południowej Afryce na południe do zachodniego Namaqualand i Bokkeveld oraz przez Cederberg i Swartruggens do Darling i Paardeberg w Prowincji Przylądkowej Zachodniej na wschód przez dolinę rzeki Breede i Małe Karru do Albertinii i Baviaanskloof w Prowincji Przylądkowej Wschodniej oraz w głąb lądu przez skarpę Roggeveld i góry Nuweveld do Murraysburga. V. bracteata występuje na wschód od południka 24 °E, na obszarach subtropikalnych, gdzie występuje endemicznie na wybrzeżu na odcinku od St Francis Bay na zachodzie do Kei Mouth na wschodzie. Zasięgi występowania obu gatunków zachodzą na siebie jedynie na niewielkim obszarze w okolicy Baviaanskloof[5].

Morfologia

[edytuj | edytuj kod]
Velheimia capensis
Veltheimia bracteata
Pokrój
Wieloletnie, rośliny zielne, z wieloletnimi mięsistymi korzeniami[5].
Pęd
Podziemna lub częściowo odsłonięta, duża (o średnicy od 4 do 15 cm u V. capensis lub od 5 do 9 cm u V. bracteata), gruszkowata lub kulistawa cebula okryta całkowicie mięsistymi łuskami (V. bracteata) lub zewnętrzną, papierzastą lub błoniastą okrywą (V. capensis)[5].
Liście
Rośliny tworzą przed lub w czasie kwitnienia od 4 do 7 (V. bracteata) lub od 5 do 10 (V. capensis) niemal wzniesionych lub rozłożystych liści, błyszczących i zielonych o długości od 10 do 50 cm (V. bracteata) lub matowych i modrych o długości od 10 do 30 cm (V. capensis), zwężonych i zwiniętych do środka u nasady, o blaszkach jajowatych lub podługowatolancetowatych do odwrotnie lancetowatych, słabo kanalikowatych z pogrubioną żyłką środkową, cienkich lub nieco skórzastych, o brzegach pofalowanych lub kędzierzawych[5].
Kwiaty
Zebrane w gęste, wielokwiatowe, jajowate do niemal cylindrycznego grono o średnicy od 4 do 8 cm, wyrastające na wzniesionym, nakrapianym fioletowo głąbiku, o wysokości od 20 do 50 cm (V. capensis) lub od 25 do 90 cm (V. bracteata). Przysadki blade, błoniaste, lancetowato-zwężone, dłuższe od szypułek. o długości poniżej 20 mm (V. capensis) lub powyżej 20 mm (V. bracteata). Podkwiatki niepozorne, występujące na szypułce blisko nasady. Szypułki bardzo krótkie, grube. Kwiaty długo żyjące, delikatnie wygięte w dół, rozpostarte lub zwisające. Okwiat kremowy do zielonkawego, na poziomie rurki nabiegający lub kropkowany czerwono lub różowo, cylindryczny, o długości od 18 do 30 mm. Listki okwiatu zrośnięte na niemal całej długości, z pojedynczą żyłką, wierzchołkowo wolne, jajowate. Pręciki zespolone z listkami okwiatu na połowie swojej długości i skośnie osadzone w jednym okółku na poziomie połowy długości rurki okwiatu, odgięte, przy czym górne lub przynajmniej najwyżej położone o stopniowo krótszych nitkach, osadzone nieco poniżej połowy długości rurki. Nitki pręcików smukłe i okrągłe na przekroju, białe z fioletowym zabarwieniem. Pylniki obrotne, pozostające w rurce okwiatu lub lekko wychylone. Zalążnia wąskoelipsoidalna do wrzecionowatej, sześciożebrowa, zawierające trzy lub cztery zalążki w każdej komorze. Szyjka słupka smukła, okrągła na przekroju, lekko pochylona, zakrzywiona wierzchołkowo, sięgająca do gardzieli rurki, zakończona pędzelkowatym znamieniem[5].
Owoce
Duża, papierzasta, trójskrzydlona torebka, zawierająca w każdej komorze dwa (rzadziej od jednego do czterech) gruszkowate, czarne, gładkie lub pomarszczone nasiona[5].

Biologia

[edytuj | edytuj kod]
Rozwój
Geofity cebulowe, przechodzące okres spoczynku lub niemal wiecznie zielone[5]. Kwitną od maja do początku sierpnia (V. capensis) lub od połowy sierpnia do listopada (V. bracteata). Kwiaty zapylane są przez nektarniki[5], w tym nektarnika czerwonopręgiego[6].
Siedlisko
Występująca na suchych obszarach na zachód od południka 24 °E Veltheimia capensis zasiedla skaliste, południowe zbocza i klify karru, rzadziej gleby piaszczyste w zaroślach przybrzeżnych lub w suchym fynbosie, od poziomu morza do 1500 m n.p.m. Występująca na wschód od południka 24 °E, na obszarach subtropikalnych, V. bracteata zasiedla przybrzeżne zarośla i krzewy na wydmach lub między skałami, często jedynie tuż powyżej poziomu przypływu, albo rzadziej zarośla nadrzeczne lub klify, na niewielkiej odległości w głąb lądu, w miejscach zacienionych, na wysokości do 100 m n.p.m.[5]
Genetyka
Liczba chromosomów 2n = 40[5].

Systematyka

[edytuj | edytuj kod]
Pozycja systematyczna
Rodzaj z podplemienia Massoniinae, plemienia Hyacintheae, podrodziny Scilloideae z rodziny szparagowatych Asparagaceae[7]. W systemie Kubitzkiego zaliczony do podrodziny Hyacinthoideae w rodzinie Hyacinthaceae[8].
Lista gatunków[3]

Nazewnictwo

[edytuj | edytuj kod]
Etymologia nazwy naukowej
Nazwa naukowa rodzaju została nadana przez Johanna Gleditscha na cześć Augusta von Veltheima, żyjącego w latach 1741-1801 niemieckiego geologa, wspierającego badania botaniczne[6].
Nazwy zwyczajowe w języku polskim
W pracach publikowanych w XIX wieku jako polską nazwę rodzaju Veltheimia podawano nazwę roszczotnia. Taką nazwę wskazał Jakub Waga we Florze Polskiej z 1848 roku[9], Erazm Majewski w Słowniku nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich... z 1894 r.[10] oraz Aleksander Zdanowicz i Maurycy Orgelbrand w Słowniku języka polskiego z 1861 r.[11]. W opublikowanym w 1900 r. Słowniku polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin Józef Rostafiński podał kilka polskich nazw: weltheimia, weltenia, roszczotnia, weltaimia, mącznica i światówka[12].
Synonimy taksonomiczne[3]
  • Heisteria Fabr., Enum., ed. 2: 447 (1763), nom. illeg.

Zastosowanie

[edytuj | edytuj kod]
Rośliny lecznicze
Cebule Veltheimia capensis były stosowane w XVII wieku przez ludy Nama oraz potomków Totentotów i holenderskich Burów (Griqua) jako środek przeczyszczający[6]. Zawierają one flawanony[13] oraz spirocykliczne triterpeny (eukosterol)[14].
Rośliny ozdobne
Oba gatunki weltheimii, o kwiatostanach podobnych do tych u roślin z rodzaju trytoma, są uprawiane jako rośliny ogrodowe, a Veltheimia bracteata również jako roślina doniczkowa. W przypadku uprawy w gruncie, z uwagi na niską mrozoodporność (strefy 9-11) w Polsce cebule wymagają wykopania na zimę. Wymagają gleby lekkiej, zasobnej, przepuszczalnej i stanowiska słonecznego (V. capensis) lub półcienia (V. bracteata)[15].

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-05] (ang.).
  2. ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-03-05] (ang.).
  3. ↑ a b c d e Plants of the World Online. The Royal Botanic Gardens, Kew, 2019. [dostęp 2021-03-07]. (ang.).
  4. ↑ Farr E. R., Zijlstra G. (ed.): Index Nominum Genericorum (Plantarum). Smithsonian Institution, 1996–. [dostęp 2021-03-07]. (ang.).
  5. ↑ a b c d e f g h i j J.C. Manning. Systematics of the genus veltheimia (Hyacinthaceae: Scilloideae). „South African Journal of Botany”. 127, s. 271–277, 2019-12. DOI: 10.1016/j.sajb.2019.09.012. 
  6. ↑ a b c Graham Duncan: PlantZAfrica: Veltheimia capensis. South African National Biodiversity Institute. [dostęp 2021-03-22].
  7. ↑ USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. 2020. Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy). National Germplasm Resources Laboratory, Beltsville, Maryland. [dostęp 2021-03-07]. (ang.).
  8. ↑ P. Speta: Hyacinthaceae. W: Klaus Kubitzki: The Families and Genera of Vascular Plants. T. 3: Flowering Plants. Monocotyledons: Lilianae (except Orchidaceae). Berlin Heidelberg: Springer-Verlag, 1998, s. 283. DOI: 10.1007/978-3-662-03533-7. ISBN 978-3-662-03533-7. (ang.).
  9. ↑ Jakub Waga: Flora polonica phanerogama sive Descriptiones plantarum phanerogamicarum in regno Poloniae tam sponte nascentium quam continuata cultura solo nostro assuefactarum. T. 1. 1848. (pol.).
  10. ↑ Erazm Majewski: Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich. T. 1: Słownik łacińsko – polski. Warszawa: Druk Noskowskiego, 1894, s. 815. (pol.).
  11. ↑ Aleksander Zdanowicz: Słownik języka polskiego: P-Ż. T. 2. Wilno: Maurycy Orgelbrand, 1861, s. 1364.
  12. ↑ Józef Rostafiński: Słownik polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin, poprzedzony historyczną rozprawą o źródłach. Kraków: Akademia Umiejętności, 1900, s. 495. (pol.).
  13. ↑ Gudrun Amschler, August Frahm, Armin Hatzelmann, Ulrich Kilian i inni. Constituents of Veltheimia viridifolia ; I. Homoisoflavanones of the Bulbs*. „Planta Medica”. 62 (06), s. 534–539, 1996-12. DOI: 10.1055/s-2006-957964. 
  14. ↑ Gudrun Amschler, August W. Frahm, Dieter Müller-Doblies, Ulrike Müller-Doblies. Spirocyclic nortriterpenes from the bulbs of Veltheimia viridifolia. „Phytochemistry”. 47 (3), s. 429–436, 1998-02. DOI: 10.1016/S0031-9422(97)00584-0. 
  15. ↑ Geoffrey Burnie i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134.