Wielka Synagoga we Włodawie

Wielka Synagoga we Włodawie

nr rej. A/169 z 24.05.1956 i z 31.01.1967[1]
Państwo	Polska
Województwo	lubelskie
Miejscowość	Włodawa
Adres	ul. Czerwonego Krzyża 7
Budulec	murowana
Architekt	Paweł Antoni Fontana
Data budowy	1764-1774
Data likwidacji	II wojna światowa
Tradycja	ortodoksyjna
Obecnie	muzeum judaistyczne
Położenie na mapie Włodawy Wielka Synagoga we Włodawie
Położenie na mapie Polski Wielka Synagoga we Włodawie
Położenie na mapie województwa lubelskiego Wielka Synagoga we Włodawie
Położenie na mapie powiatu włodawskiego Wielka Synagoga we Włodawie
51°32′41″N 23°33′12″E/51,544722 23,553333
Multimedia w Wikimedia Commons

Synagoga

Wnętrze synagogi

Wielka Synagoga we Włodawie – synagoga znajdująca się we Włodawie, przy ulicy Czerwonego Krzyża 7.

Wraz z dwiema innymi, sąsiadującymi ze sobą, bardzo dobrze zachowanymi synagogami, tworzy unikatowy jak na te tereny zespół synagogalny. Jedna z nich to synagoga typu Bet midrasz.

Historia

Synagoga została zbudowana w latach 1764–1774, prawdopodobnie według projektu Pawła Antoniego Fontany, na miejscu starej, drewnianej synagogi. Część funduszy na jej budowę przeznaczyła rodzina Czartoryskich. W drugiej połowie XIX wieku do synagogi dobudowano drugą kondygnację nad przedsionkiem oraz dwa narożne alkierze^[2].

Podczas I wojny światowej synagoga i całej jej wnętrze spłonęło. Począwszy od czasu zakończenia wojny rozpoczęto remont oraz rekonstrukcje wnętrza. Po 1920 wykonano na nowo całą wewnętrzną stolarkę, a w 1936 ukończono nowy Aron ha-kodesz.

Podczas II wojny światowej hitlerowcy zdewastowali synagogę i urządzili w niej magazyn sprzętu wojskowego. Po zakończeniu wojny do 1970 nadal służyła jako magazyn. W latach 80. przeprowadzono rozległe prace remontowe i konserwacyjne^[3].

Od 1983 w synagodze mieści się Muzeum – Zespół Synagogalny we Włodawie (dawniej Muzeum Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego), ze stałą wystawą poświęconą historii i kulturze polskich i włodawskich Żydów. Do najciekawszych eksponatów można zaliczyć: pochodzące z drugiej połowy XIX wieku zwoje Tory, XIX-wieczne rimonim, jady, mezuzy, korony na Torę, chanukije, tefiliny, tałesy, balsaminki i szofary. Część eksponatów została podarowana przez Jakuba Friedmanna z Australii.

Na piętrze, w dawnym chederze i równocześnie mieszkaniu nauczyciela została urządzona stała ekspozycja „W pokoju mełameda”, gdzie zgromadzono sprzęty codziennego użytku oraz księgi religijne. Zachował się również piec, tzw. koza.

Architektura

Pokój mełameda

Wnętrze babińca

Murowany z cegły na zaprawie wapiennej, otynkowany i orientowany budynek synagogi wzniesiono na planie prostokąta o wymiarach 26 na 30,6 metrów i kubaturze 8500 m³, w stylu późnobarokowym. Do głównej bryły budynku, przykrytej łamanym dachem, przylegają dwie parterowe przybudówki o wymiarach 19,6 na 5,6 metrów, zwieńczone grzebieniastą attyką, pierwotnie mieszczące babińce. Attyka składa się z czterech jednakowych segmentów rozdzielonych impostami z wazonami na osiach pilastrów, a jej podstawa zdobiona jest prostokątnymi płycinami^[3].

Od strony fasady, po obu stronach budynku znajdują się dwa osobne, dobudowane w drugiej połowie XIX wieku, piętrowe alkierze na planie kwadratu o wymiarach 5,9 na 5,7 metrów, na podmurówce, podtrzymywane arkadami i nakryte osobnym zadaszeniem. Gurty podłuczy arkad spływają na półkolumny toskańskie dostawione do filarów arkad. Druga kondygnacja alkierzy jest 2-osiowa, rozczłonkowana pilastrami z cokołem i gzymsem wieńczącym. Elewacja sali głównej od strony wschodniej jest analogiczna do jej stron północnej i południowej. Wszystkie naroża budynku są zaokrąglone. Część środkowa jest podpiwniczona (wymiary: 6 na 5,25 na 2,35 m). Za czasów funkcjonowania gminy wyznaniowej była to przestrzeń przeznaczona na genizę.

Do budynku prowadzą wykonane współcześnie dwuskrzydłowe drzwi. Wewnątrz, z zachodniej strony, położony jest obszerny przedsionek, nad którym znajduje się kolejny niegdysiejszy babiniec. Parter przedsionka jest pięcioosiowy, z cokołem i gzymsem kordonowym. Druga kondygnacja nad przedsionkiem jest trójosiowa. Główna sala modlitewna o wymiarach 16,54 na 18,32 i wysokości 10,5 metra zagłębiona jest około 10 centymetrów w stosunku do poziomu przedsionka. Przykryta jest wspartym na czterech kolumnach jońskich dziewięciopolowym sklepieniem krzyżowo-żebrowym z lunetami. Na zwornikach pól sklepienia zachowały się czterolistne medaliony w profilowanych stiukowych obramieniach. Pochodzą one z XVIII w. i pokryte są symbolami święta Sukkot, roślinnymi, symbolami orła, jelenia oraz walczącego bociana^[2].

Kolumny stoją na wysokich cokołach, ich bazy złożone są z dwóch wałków i dwóch rowków, zaś poniżej stylizowanej jońskiej głowicy z ośmioma wolutami znajduje się wałek wypukły z listewką. Nad głowicami kolumn – trójczłonowe imposty. Między kolumnami znajdowała się niegdyś dwuwejściowa bima otoczona niską murowaną balustradą, która została rozebrana w czasie II wojny światowej. W 2004 wykonano jej rekonstrukcję na podstawie przedwojennych fotografii, nie jest ona jednak stałym elementem wystroju wnętrza^[2].

Otwór wejściowy z przedsionka oraz okna w sali męskiej są rozglifione. Z otworów okiennych zwieszają się w dół modelowane w tynku sznury zakończone frędzlami. Babińce z salą główną łączą małe przeźrocza. Podłoga z desek pochodzi z czasów współczesnych.

Aron ha-kodesz

Na ścianie wschodniej zachował się neobarokowy stiukowy Aron ha-kodesz z polichromiami z 1936, będący jednym z najlepiej zachowanych w Polsce. Wykonany w narzucie wapienno-piaskowym z elementami gipsowymi. Wnękę na rodały poprzedza podest, na który prowadzi siedem stopni. Pod podestem znajduje się geniza (schowek na nieużywane rodały)^[2].

Szafa ołtarzowa w Wielkiej Synagodze

W jego centralnej części znajduje się wnęka, zamykająca żelazną, misternie kutą kratą pomieszczenia na rodały. W części szczytowej, nadstawie, znajdują się dwa gryfy w roli cherubów, symbolicznie adorujące tablice Dekalogu, które w rzeczywistości są oryginalnie wykonanymi dwoma świetlikami, zwieńczonymi koroną z napisem „korona Tory”^[2][3].

W środkowej części znajduje się płaskorzeźbiona menora. Napis umieszczony nad nią głosi: „Skłonię się ku świętemu przybytkowi Twemu w bojaźni przed Tobą” (Ps 5,8), a napis poniżej: „I przyjdzie dla Syjonu zbawca, rychło, jeszcze za dni naszych, amen”. Po prawej stronie znajdują się dłonie kapłańskie w geście błogosławieństwa, a po lewej kosz z owocami, symbolizujący święto Szawuot. Gzyms oddzielający dolną i środkową kondygnację ozdobiony jest napisem zawierającym datę 1936, czyli rok ukończenia budowy nowego Aron ha-kodesz po pożarze.

W najniższej części, po obu stronach wnęki, znajdują się przedstawienia instrumentów muzycznych z tekstami pochodzącymi z Psalmu 150: „Chwalcie Go dźwiękiem rogu, chwalcie Go na harfie i lirze” oraz „Chwalcie Go bębnem i tańcem, chwalcie Go na strunach i fletniach”. Całość szafy ołtarzowej oflankowana jest dwoma pilastrami przyściennymi, których dekoracje stanowią polichromowane menory, Gwiazdy Dawida i wić roślinna w lustrzanym odbiciu. Do dnia dzisiejszego zachowały się również siedmiostopniowe betonowe schodki prowadzące do Aron ha-kodesz.

Galeria

• 
  Schodki do Aron ha-kodesz
• 
  Chanukija przed Aron ha-kodesz
• 
  Górna część Aron ha-kodesz
• 
  Aron ha-kodesz
• 
  Parochet
• 
  Ściana zachodnia
• 
  Wnętrze babińca
• 
  Zakratowane okno babińca
• 
  Pokój mełameda

Przypisy

1. Rejestr zabytków nieruchomych – województwo lubelskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024 [dostęp 2016-01-03] .
2. Maria Piechotka i Kazimierz Piechotka: Bramy Nieba Bóżnice murowane na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej. Polski Instytut Studiów nad Sztuką Świata i Muzeum Historii Żydów Polskich POLINWarszawa, 2017, s. 453-458, język polski, ISBN 978-83-942344-2-3
3. Włodawa: Wielka Synagoga. dziedzictwo.ekai.pl. [dostęp 2022-11-19].

Bibliografia

• Ireneusz Wojczuk, Bóżnica włodawska, [w:] „Zeszyty muzealne”, t. 5, Muzeum Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego, Włodawa, 1996.

Linki zewnętrzne

• Wielka Synagoga we Włodawie na portalu Wirtualny Sztetl