Wąwolnica

Ten artykuł dotyczy miasta. Zobacz też: inne znaczenia.

Wąwolnica

wieś
Rynek wąwolnicki
Państwo	Polska
Województwo	lubelskie
Powiat	puławski
Gmina	Wąwolnica
Liczba ludności (2021)	975[2][3]
Strefa numeracyjna	81
Kod pocztowy	24-160[4]
Tablice rejestracyjne	LPU
SIMC	0393117[5]
Położenie na mapie gminy Wąwolnica Wąwolnica
Położenie na mapie Polski Wąwolnica
Położenie na mapie województwa lubelskiego Wąwolnica
Położenie na mapie powiatu puławskiego Wąwolnica
51°17′40″N 22°08′50″E/51,294444 22,147222[1]
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach

Wąwolnica widziana z cmentarza

Wąwolnica – wieś (od 1 stycznia 2025^[6] miasto) w Polsce, położona w województwie lubelskim, w powiecie puławskim, w gminie Wąwolnica, nad rzeką Bystrą^[5][7]. Stanowi sołectwo gminy Wąwolnica^[8]. Według Narodowego Spisu Powszechnego z roku 2011 liczyła 1115 mieszkańców^[9].

Miasto królewskie, lokowane w 1346 roku^[10]. W XVIII wieku znajdowało się w starostwie wąwolnickim województwa lubelskiego^[11]. Została pozbawiona praw miejskich 31 maja 1870 i włączona do gminy Drzewce w powiecie nowoaleksandryjskim^[12]. W latach 1929–1954 siedziba wiejskiej gminy Wąwolnica w powiecie puławskim^[13], a 1954–1972 gromady Wąwolnica tamże^[14]. Od 1973 siedziba reaktywowanej gminy Wąwolnica^[15]. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa lubelskiego. 1 stycznia 2025 – odzyskanie statusu miasta^[6].

Integralne części wsi Wąwolnica^[5][7]

SIMC	Nazwa	Rodzaj
0999216	Wąwolnica-Kolonia	część wsi

Historia

 Osobne artykuły: Prepozytura łysogórska w Wąwolnicy i Kalendarium Drzewiec.

Wąwolnica jest jedną z najstarszych osad w Małopolsce (początkowo w ziemi sandomierskiej, a następnie w ziemi lubelskiej). Razem z Bochotnicą tworzyła wówczas centrum jakiejś jednostki administracyjnej. O wiekowej metryce miejscowości świadczy dokument – rękopis z 1027 roku przechowywany w klasztorze na Świętym Krzyżu. W nim napisano: W roku 1027 Ojcowie naszego klasztoru robili parafialną posługę w nowo założonej i świeżo do Wiary Świętej nawróconej osadzie Wawelnica. Ślady pierwszej bytności ludzi pochodzą jeszcze z epoki kamienia łupanego.

W XIII w. istniał gród obronny leżący przy ważnym gościńcu handlowym wiodącym od przeprawy na Wiśle w okolicy dzisiejszego Kazimierza Dolnego, przez Rzeczycę, Wąwolnicę do Lublina. W kronice parafialnej zapisano opowieść przekazywaną w wąwolnickiej tradycji: Strasznym był rok 1278 dla Polski. Nawała tatarska zalała ją całą. Ziemia Lubelska najwięcej od innych spustoszeniu uległa, wtedy w głąb kraju krocie spieszyły barbarzyńskie zagony, tu zakładały główne swoje obozowiska, tu zwozili łupy świeżą krwią zbroczone. Spędzane krocie nieszczęśliwych jeńców przeznaczonych na niewolników chana. Po wielkich spustoszeniach Lublina kolej przyszła na położoną od niego o 4 mile drogi Wąwolnicę. Od tego zdarzenia datuje się początek kultu Matki Boskiej Kębelskiej.

Przed 1370 r. wieś uzyskała prawa miejskie magdeburskie, stając się miastem królewskim, na najstarszej pieczęci miejskiej nazwa brzmiała Königsberg^[16]. Wybudowano zamek (wieżę królewską), kaplicę królewską pw. św. Wojciecha i mur obronny (we wschodniej części grubości 3 metrów). Czasy panowania króla Kazimierza Wielkiego były okresem świetności Wąwolnicy.

W XV w. Wąwolnica była miejscem odbywania sądów: ziemskiego, grodzkiego)^[17] i kasztelańskiego. W 1409 Władysław II Jagiełło nadał miastu przywilej targowy. Od 1444 na zamku miały miejsce obrady sądu kasztelana lubelskiego. W 1448 nastąpiła ponowna lokacja miasta na prawie magdeburskim. W 1458 Kazimierz IV Jagiellończyk oddał parafię benedyktynom ze Świętego Krzyża, którzy objęli patronat nad miastem i parafią. W XVI w. w Wąwolnicy odbywały się sądy wojewody lubelskiego nad szlachtą. W 1567 w. miejscowość całkowicie spłonęła. Król Zygmunt II August polecił wojewodzie Janowi Firlejowi założyć ją na nowo, wówczas miasto przeniesiono ze wzgórza kościelnego na obecne miejsce. W 1638 r. konsekrowano kościół dla benedyktynów, przebudowany z dawnej kaplicy królewskiej.

Od XVII w. postępował upadek miasta, które było niszczone kolejno przez wojska rosyjskie, szwedzkie i saskie. W 1795 Wąwolnica znalazła się w zaborze austriackim. Od 1809 należała do Księstwa Warszawskiego, a od 1815 do Królestwa Kongresowego. W 1819 nastąpiła kasacja klasztoru, a patronat nad miastem i parafią otrzymał książę Adam Jerzy Czartoryski. W 1820 w Wąwolnicy stały 132 domy drewniane i 4 murowane, z 1034 mieszkańcami. W 1870 władze carskie pozbawiły Wąwolnicę praw miejskich oraz zmieniły jej nazwę z Wawelnicy na obecną jako akt represji za wspomaganie powstańców styczniowych. W 1921 mieszkało w niej 1043 Żydów, co stanowiło 35% ogółu mieszkańców.

Podczas okupacji hitlerowskiej, w lutym 1942 roku Niemcy utworzyli getto dla żydowskich mieszkańców. Przebywało w nim około 2000 Żydów. W październiku 1943 roku nastąpiła ostateczna likwidacja getta. Żydzi zostali wywiezieni do getta w Kurowie, Opolu Lubelskim, Urzędowie. Stamtąd trafili do obozu zagłady w Bełżcu^[18].

W 1944 roku przedstawicielstwa Armii Ludowej i Batalionów Chłopskich zawarły porozumienie o współdziałaniu na terenie gminy. Przeprowadzono kilka wspólnych akcji partyzanckich przeciw okupantowi^[19]. 2 maja 1946 wieś została spacyfikowana przez Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego za sprzyjanie podziemiu antykomunistycznemu. Spalono ponad 100 domów i kilkaset zabudowań gospodarskich, w większości wraz ze zwierzętami domowymi^[20]. Płonącą wieś sfotografował amerykański reporter John Vachon(inne języki)^[21].

W latach 1975–1998 miejscowość leżała w województwie lubelskim.

Legenda

Według legendy ok. VII w. (niektóre źródła wspominają, że był to prawdopodobnie 721 rok) z Krakowa miał przypłynąć Wisłą książę Krak. Zwiedzając okolicę, natrafił na miejsce obecnej Wąwolnicy, której nadał imię Wawelnica – od nazwy swojej siedziby. Stąd miał wziąć się w herbie wsi Krak zabijający smoka. Tak naprawdę herb przedstawia św. Jerzego^[22].

Zabytki

• Kościół parafialny pw. św. Wojciecha wzniesiony w latach 1907–1914 z ofiar wiernych, w stylu neogotyku nadwiślańskiego, trójnawowy, z czerwonej cegły. W ołtarzu głównym znajduje się figura Madonny z XIII/XIV w., wyrzeźbiona w drzewie lipowym, nazywana Matką Bożą Wąwolnicką.
• Figura Matki Boskiej Kębelskiej – cel pielgrzymek
• 20 głosowe organy - twórca: Fabryka Organów St. Krukowski i Syn w Piotrkowie Trybunalskim (oddane w 1923 roku)

kaplica zamkowa pw. św. Wojciecha

Turystyka

• Wąwolnica znajduje się na skraju Kazimierskiego Parku Krajobrazowego, pomiędzy ważnymi ośrodkami trójkąta turystycznego Puławy – Kazimierz Dolny – Nałęczów^[23].
• Przez Wąwolnicę przechodzi trasa zabytkowej wąskotorowej Nałęczowskiej Kolei Dojazdowej. W czasie sezonu kursują tam rozkładowe pociągi turystyczne.
• Stanice wędkarskie.
• Wąwolnica leży w Krainie Lessowych Wąwozów

Sport

W Wąwolnicy działa klub piłkarski KS Wawel Wąwolnica.

Osoby związane z Wąwolnicą

• Eliasz z Wąwolnicy – teolog, profesor Uniwersytetu w Pradze, rektor Akademii Krakowskiej^[24].
• Józef Gosławski (1908–1963) – polski rzeźbiarz i medalier. W Wąwolnicy spędził dzieciństwo, m.in. ukończył miejscową szkołę podstawową. Do wsi powrócił w latach okupacji – tworzył wówczas medale, a także liczne przedmioty artystyczne^[25]. Imię Józefa Gosławskiego nadano jednej z ulic wąwolnickich.
• Stanisław Gosławski (1918–2008) – polski rzeźbiarz i twórca dzieł z zakresu rzemiosła artystycznego. Urodzony w Wąwolnicy, w której spędził lata swej młodości oraz rozwijał swoje umiejętności artystyczne. Brat Józefa^[26].
• Stanisław Kostka Krzymowski – major pilot Wojska Polskiego, żołnierz Legionów Polskich, cichociemny.

Zobacz też

• Cmentarz żydowski w Wąwolnicy
• Zamek w Wąwolnicy

Przypisy

1. Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 144823
2. Wieś Wąwolnica w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2023-10-07] , liczba ludności na podstawie danych GUS.
3. NSP 2021: Ludność w miejscowościach statystycznych [online], Bank Danych Lokalnych GUS, 19 września 2022 [dostęp 2023-10-07] .
4. Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2022, s. 1457 [zarchiwizowane 2022-10-26] .
5. GUS. Wyszukiwarka TERYT
6. Dz.U. z 2024 r. poz. 1152
7. Rozporządzenie w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
8. BIP gminy, sołectwa
9. GUS: Ludność - struktura według ekonomicznych grup wieku. Stan w dniu 31.03.2011 r.
10. Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 38-39.
11. Karol de Perthées, Mappa szczegulna woiewodztwa lubelskiego 1786.
12. Postanowienie z 6 (18) marca 1870, ogłoszone 19 (31) maja 1870 (Dziennik Praw, rok 1870, tom 70, nr 241, str. 97)
13. M.P. z 1929 r. nr 82, poz. 182
14. Uchwała Nr 14 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie z dnia 5 października 1954 r. w sprawie podziału na nowe gromady powiatu puławskiego; w ramach Zarządzenia Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie z dnia 23 listopada 1954 r. w sprawie ogłoszenia uchwał Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie z dnia 5 października 1954 r., dotyczących reformy podziału administracyjnego wsi (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie z dnia 3 grudnia 1954 r., Nr. 15, Poz. 64)
15. Uchwała Nr XXI/92/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie z dnia 5 grudnia 1972 w sprawie utworzenia gmin w województwie lubelskim (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie z dnia 20 grudnia 1972, Nr 12, Poz. 239).
16. Na pieczęci nazywa się Königsberg, a w herbie ma św. Jerzego, patrona rycerzy, w: Marian Gumowski, Herby miast polskich, s. 11.
17. M. Pawlikowski, Sądownictwo grodzkie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012, tenże, Sądownictwo ziemskie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, Strzałków 2012.
18. Geoffrey P.G.P. Megargee Geoffrey P.G.P. (red.), Encyclopedia of camps and ghettos, 1933–1945, t. II, part A, s. 727 .
19. Józef Bolesław Gargas, Oddziały Gwardii Ludowej i Armii Ludowej 1942–1945, Wydawnictwo MON, 1971, s. 222.
20. Ryszard Terlecki, Miecz i tarcza komunizmu. Historia aparatu bezpieczeństwa w Polsce 1944–1990, Kraków 2007, s. 63.
21. John Vachon – Trzy razy Polska, portal Wp.pl.
22. K. Pisarek-Małyszek, Wąwolnica w średniowieczu, Lublin 2007.
23. Trójkąt turystyczny Puławy – Kazimierz – Nałęczów. pulawy.powiat.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-01-23)]. na stronie Starostwa Powiatowego w Puławach.
24. O Wąwolnicy. wawolnica.pl. [dostęp 2015-07-31]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-04-29)]. (pol.).
25. Anna Rudzka: Kalendarium życia Józefa Gosławskiego. W: Anna Rudzka: Józef Gosławski. Rzeźby, monety, medale. Wyd. 1. Warszawa: Alegoria, 2009, s. 60–62. ISBN 978-83-62248-00-1.
26. Joanna Wysocka-Pikało: Pożegnanie. Stanisław Gosławski. Artysta rzeźbiarz. zpaplublin.pl, 2008-08-04. [dostęp 2010-03-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-03-04)].

Linki zewnętrzne

• Wąwolnica (1), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIII: Warmbrun – Worowo, Warszawa 1893, s. 181 .
• http://www.wawolnica.pl/