Xyris

Xyris
Ilustracja
Xyris indica
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

liliopodobne (≡ jednoliścienne)

Rząd

wiechlinowce

Rodzina

łuczydłowate

Rodzaj

Xyris

Nazwa systematyczna
Xyris Gronovius in Linnaeus
Sp. Pl. 42. 1 Mai 1753[3]
Typ nomenklatoryczny

X. indica Linnaeus[3]

Synonimy
  • Jupica Rafinesque[4]
  • Kotsjiletti Adanson
  • Ramotha Rafinesque[4][3]
  • Schizmaxon Steudel
  • Xuris Adanson
  • Xyroides Thouars[4]
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Xyris bracteata
Xyris complanata
Zbiorowisko z Xyris complanata
Xyris difformis

Xyris – rodzaj roślin jednoliściennych z rodziny łuczydłowatych. Obejmuje co najmniej 250 gatunków[5], a według The Plants of World Online nawet 380[6]. Rośliny te są szeroko rozprzestrzenione w strefie tropikalnej, subtropikalnej i ciepłego klimatu umiarkowanego[5] na wszystkich kontynentach poza Europą, we wschodniej części Ameryki Północnej sięgają na północy po Kanadę[6]. Główne ośrodki zróżnicowania znajdują się na Wyżynie Gujańskiej oraz w Amazonii[5][4] (w Brazylii rośnie 150 gatunków[2]), a mniejsze w Afryce subsaharyjskiej (występuje tam co najmniej 25 gatunków[5]) i Australazji[4] (w Australii obecnych jest 20 gatunków, z czego 17 to endemity[5], w południowo-wschodniej Azji – 18 gatunków[7]). Rośliny siedlisk mokradłowych[8]. Ich kwiaty zapylane są przez owady, a drobne nasiona roznoszone są przez wiatr[9].

Kilka gatunków z tego rodzaju sadzonych jest jako rośliny ozdobne[5]. Liście X. indica z południowej i południowo-wschodniej Azji oraz liście i korzenie innych gatunków z Ameryki Południowej wykorzystywane są do leczenia chorób skóry[9]. Z pędów X. capensis wykonywane są figurki wystawiane w świątyniach hinduistycznych na Jawie[5]. Ten sam gatunek służy także do wyplatania mat i wyrobu sitek do cedzenia piwa. W południowej Afryce z jego korzeni sporządza się wyciąg zwany iNgxambothi, który przez młodych mężczyzn jest stosowany w czasie zalotów do wywoływania wymiotów[a][12]. X. indica i X. pauciflora są chwastami pól ryżowych w Azji[13].

W XIX wieku zaproponowane zostały dla rodzaju polskie nazwy zwyczajowe – łositno i łuszczydło[14], ale nie są używane (obecna w źródłach współczesnych nazwa rodziny sugeruje nazwę łuczydło, ale i ona nie jest stosowana)[9].

Morfologia

[edytuj | edytuj kod]
Xyris fimbriata
Liście Xyris gracilis
Xyris juncea
Pokrój
Byliny, rzadko rośliny jednoroczne z łodygami pojedynczymi, prosto wzniesionymi[4], zawsze bruzdowanymi lub kanciastymi[6]. Tworzą kępy. Kłącza, jeśli występują, są krótkie, poziomo rosnące lub podnoszące się[6]. Czasem rośliny bulwiaste[7].
Liście
Mieczowate, podobne do liści kosaćca[8], płaskie do obłych i nitkowatych[4]. Liście skupione są u nasady pędu, wyrastają skrętolegle[4] naprzemianlegle lub w dwóch rzędach[9]. U części gatunków języczek liściowy jest obecny, u innych nie[6]. Blaszka i pochwa liściowa różnie wykształcone (gładkie, szorstkie, orzęsione), zgrubiałe u nasady lub nie, liście różnie zakończone (kapturkowato, szydlaście, ostro lub tępo) – cechy budowy liścia są istotną cechą diagnostyczną[8].
Kwiaty
Skupione w szczytowy kwiatostan na bezlistnej łodydze (głąbiku). Gęste i krótkie kłosy lub główki[9] tworzone są przez ciasno wyrastające przysadki, które w dole kwiatostanu są płonne i tylko z kątów górnych przysadek rozwijają się pojedyncze kwiaty[4]. Zewnętrzny okółek okwiatu ma symetrię grzbiecistą – dwa listki są zielone, a jeden jest błoniasty i wyraźnie większy od pozostałych (otula rozwijający się kwiat)[9]. Wewnętyrzny okółek ma trzy okazałe, choć krótkotrwałe, symetryczne listki z wyraźnym paznokciem. Listki te zwykle są żółte, czasem białe[4], rzadko niebieskie[6]. Pręcikowie składa się z dwóch okółków. Zewnętrzny to trzy prątniczki, często rozgałęzione widełkowato, rzadziej nitkowate lub zanikłe[9], zwykle owłosione[4]. Pręciki okółka wewnętrznego zrośnięte są z listkami okwiatu. Słupek z trzech zrośniętych owocolistków[9]. Walcowata szyjka słupka na szczycie z trójdzielnym znamieniem[4].
Owoce
Wielonasienne, cienkościenne torebki otwierdzające się wzdłuż trzech szwów[4][9]. Nasiona jajowate do kulistych od 0,3 do 1 mm średnicy, wyjątkowo do 4 mm, z prążkowaną łupiną nasienną[4].

Systematyka

[edytuj | edytuj kod]
Xyris jupicai
Siedlisko Xyris jupicai
Xyris montana
Xyris operculata – pokrój
Xyris operculata – kwiat

Rodzaj wyodrębniany jest w monotypową podrodzinę Xyridoideae Arnott w obrębie rodziny łuczydłowatych Xyridaceae C. Agardh[2].

Wykaz gatunków[6]

Uwagi

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Według innego źródła różne gatunki Xyris stosowane są w tym celu przez Zulusów, którzy sporządzają napary z różnych części roślin[10]. W ich kulturze wymioty pełnią funkcję oczyszczającą, a mężczyźni wymiotując rytualnie pozbywają się tkwiącego w nich zła[11].

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-02] (ang.).
  2. ↑ a b c Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-03-02] (ang.).
  3. ↑ a b c Xyris. [w:] Index Nominum Genericorum (ING) [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2019-12-09].
  4. ↑ a b c d e f g h i j k l m n Xyris Gronovius in C. Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFlora. Missouri Botanical Garden, St. Louis, MO & Harvard University Herbaria, Cambridge, MA.. [dostęp 2019-12-09].
  5. ↑ a b c d e f g David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 986, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
  6. ↑ a b c d e f g Xyris Gronov. ex L.. [w:] Plants of the World Online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2019-12-09].
  7. ↑ a b Phongsak Phonsena, Pranom Chantaranothai, Amornrat Meesawat. Revision of Xyris L. (Xyridaceae) in Thailand. „Thai For. Bull. (Bot.)”. 41, s. 102–139, 2013. 
  8. ↑ a b c Kral R.. The genus Xyris (Xyridaceae) in Venezuela and contiguous northern South America. „Ann. Missouri Bot. Gard.”. 75, s. 522-722, 1988. 
  9. ↑ a b c d e f g h i Rośliny kwiatowe. Wielka Encyklopedia Przyrody 2. Warszawa: Muza SA, s. 462-463. ISBN 83-7079-779-2.
  10. ↑ Herbert Parkes Riley: Families of flowering plants of Southern Africa. University of Kentucky Press, 1963, s. 199. (ang.).
  11. ↑ Axel-Ivar Berglund: Zulu Thought-patterns and Symbolism. C. Hurst & Co, 1976, s. 292. (ang.).
  12. ↑ Xyris capensis. [w:] PlantZAfrica.com [on-line]. [dostęp 2019-12-09].
  13. ↑ Chrostopher D.K. Cook i in.: Water plants of the world. The Hague: Dr W. Junk B.V. Publishers, 1974, s. 545. ISBN 90-6193-024-3.
  14. ↑ Józef Rostafiński: Słownik polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin. Kraków: Akademia Umiejętności, 1900, s. 502. (pol.).