Zarzecze (powiat cieszyński)

Zarzecze

wieś
Dawna strażnica i kaplica św. Antoniego w Zarzeczu-Rykalcu
Państwo	Polska
Województwo	śląskie
Powiat	cieszyński
Gmina	Chybie
Liczba ludności (31/12/2012)	312[2]
Strefa numeracyjna	33
Kod pocztowy	43-520[3]
Tablice rejestracyjne	SCI
SIMC	0050989
Położenie na mapie gminy Chybie Zarzecze
Położenie na mapie Polski Zarzecze
Położenie na mapie województwa śląskiego Zarzecze
Położenie na mapie powiatu cieszyńskiego Zarzecze
49°54′52″N 18°49′26″E/49,914444 18,823889[1]
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku

Nieoficjalny herb wsi Zarzecze

Zarzecze (cz. Zářičí, niem. Zarzitz, Zarzitsch, Zarzetsch) – wieś w Polsce położona w województwie śląskim, w powiecie cieszyńskim, sołectwo gminy Chybie, na południowym brzegu Jeziora Goczałkowickiego. Wieś leży w historycznych granicach regionu Śląska Cieszyńskiego, geograficznie zaś leży w regionie Dolina Górnej Wisły, będącej częścią Kotliny Oświęcimskiej^[4]. Powierzchnia sołectwa wynosi 337 ha, a liczba ludności 312^[2], co daje gęstość zaludnienia równą 92,6 os./km². Dawniej wieś zajmowała większy obszar, jednak w znacznym stopniu uległ on zalaniu w 1955 przez wody utworzonego goczałkowickiego zbiornika, zaś całe jezioro włączono w granice administracyjne Goczałkowic.

Historia Zarzecza

Kościół NMP Śnieżnej wybudowany w 1789 i zalany w 1955

Zarzecze to jedna z najstarszych miejscowości na Śląsku Cieszyńskim. Miejscowość została po raz pierwszy wzmiankowana w dokumencie protekcyjnym biskupa wrocławskiego Wawrzyńca z dnia 25 maja 1223 roku wydanym na prośbę księcia opolsko-raciborskiego Kazimierza dla klasztoru premonstrantek w Rybniku, w którym to wymieniono około 30 miejscowości mających im płacić dziesięcinę. Pośród 14 miejscowości kasztelanii cieszyńskiej wymienione jest również Zarzecze jako Zasere^[5][6][7]. Jednakowoż ta oraz następne wzmianki źródłowe dają pewne wskazówki dotyczące starszych dziejów. Po pierwsze sama nazwa Zarzecze wskazuje, że osadnicy pochodzili z drugiej strony rzeki, czyli z okolic Pszczyny, najpewniej ze wzmiankowanej w tym samym źródle osady Vizla (późniejsza Wisła Niemiecka, obecnie Wisła Mała)^[7]. Najprawdopodobniej Zarzecze należało później także do parafii w Wiśle Niemieckiej po raz pierwszy wzmiankowanej w 1326^[8], początkowo należącej do dekanatu Oświęcim, a od ok. 1350 do obwodu dekanalnego pszczyńskiego, przy czym oba były podległe diecezji krakowskiej^[8]. Pomimo tego, że w XII i XIII wieku tutejsza granica pomiędzy diecezjami wrocławską i krakowską ciągle się zmieniała, można założyć, że okolice późniejszej Pszczyny, ale także Strumienia i Zarzecza zostały podarowane wraz z Oświęcimiem i Bytomiem około 1177 Mieszkowi I Plątonogiemu, powiększając jego księstwo raciborskie. Początkowo wieś znajdowała się więc w granicach piastowskiego (polskiego) księstwa opolsko-raciborskiego. Brak jest źródeł o Zarzeczu po 1223, z XIII i XIV wieku, co może być pokłosiem prawdopodobnego jego zniszczenia podczas najazdu Tatarów w 1241^[7]. Kolejne źródła o Zarzeczu są dopiero proweniencji nowożytnej, aczkolwiek ich analiza nie pozostawia wątpliwości, że chodzi o wieś o wiele starszą^[5]. W 1290 w wyniku trwającego od śmierci księcia Władysława opolskiego w 1281/1282 rozdrobnienia feudalnego tegoż księstwa powstało nowe Księstwo Cieszyńskie, a jego granica została ustanowiona najpewniej na rzece Wiśle, zostawiając Zarzecze po stronie cieszyńskiej, a Wisłę (Niemiecką) i Strumień po stronie raciborskiej. Od 1327 księstwo cieszyńskie stanowiło lenno Królestwa Czech, a od 1526 roku w wyniku objęcia tronu czeskiego przez Habsburgów wraz z regionem aż do 1918 roku w monarchii Habsburgów (potocznie Austrii).

Przeprawy przez rzekę w okolicach Zarzecza i Strumienia były następnie przedmiotem licznych sporów pomiędzy Janem I raciborskim a Przemysławem Noszakiem i Bolesławem I cieszyńskim. Stan ten zmienił się w 1480 roku, kiedy książę cieszyński Kazimierz II wszedł w posiadanie okręgu pszczyńskiego^[9]. Okolice Strumienia zostały następnie podarowane przez księcia Mikołajowi Brodeckiemu, który w 1482 wystarał się o podniesienie Strumienia do rangi miasta, a także zintensyfikował w okolicy gospodarkę stawową. Oba te wydarzenia wywarły znaczący wpływ również na Zarzecze. W 1517 Kazimierz II utracił okręg pszczyński, a tutejsza granica znów stała się przedmiotem sporów. Stosowną umowę podpisano w 1553, a w niej postanowiono również, że w okolicy Strumienia i Zarzecza na Wiśle będzie istnieć zawsze zapora (śluza)^[7]. W latach 1573/1577-1594 Zarzecze znalazło się w granicach wydzielonego z Księstwa Cieszyńskiego skoczowsko-strumieńskiego państwa stanowego^[10]. W 1594 Zarzecze podzielone wówczas na Zarzecze Górne i Dolne stało się ponownie własnością księcia cieszyńskiego^[7].

W ciągu następnych stuleci ludność Zarzecza była kilkukrotnie przetrzebiana, w 1625 w wyniku pomoru, zarazy i głodu, kiedy chleb musiał być wypiekany z żołędzi, trocin i słomy, zaś po najeździe szwedzkim w tym samym roku wybuchła epidemia tyfusu, a w 1740 cholery. W 1742 przez Zarzecze wzdłuż rzeki Starej Wisły przebiegła nowa prusko-austriacka granica państwowa. W 1787 cieszyński dziekan i biskup ks. Alojzy Loehn poświęcił kamień węgielny pod budowę szkoły i kościoła pw. Matki Bożej Śnieżnej, oddanego do użytku w 1789. Kolejny pomór przyszedł w 1831 wraz z wracającymi z powstania listopadowego wojskami rosyjskimi przynoszącymi z sobą choroby tropikalne, z którymi poradziły sobie dopiero wielkie 40-stopniowe mrozy. W 1855 Zarzeczanie pracowali przy budowie kolei Kraków – Wiedeń. W 1892 miało miejsce poświęcenie nowej a obecnej Szkoły nr 1 w Zarzeczu – Dół (późniejsze centrum), a następnie w 1895 oddana do użytku została Szkoła nr 2 w dzielnicy „Górny Koniec”. W 1897 urodził się Ludwik Kobiela – prozaik, dramaturg, poeta, nauczyciel, badacz historii literatury oraz autor powieści „Żabi kraj” i ojciec znanego aktora Bogumiła Kobieli, zmarł w 1945. W 1906 miała miejsce ogromna powódź, zalanych zostało około 80 gospodarstw rolnych, zanotowano również straty w zbiorach. Trzy lata później założony został pierwszy oddział Ochotniczej Straży Pożarnej.

Według austriackiego spisu ludności z 1888 roku w 262 budynkach w Zarzeczu mieszkało wówczas 2226 osób (1150 mężczyzn oraz 1076 kobiet) z tego 2180 mieszkańców było katolikami, a 40 wyznawcami judaizmu, 2197 było polsko-, 8 niemiecko-, a 1 czeskojęzycznymi^[11]. Kolejny spis ludności z 1900 roku podaje, że w 275 budynkach w Zarzeczu na obszarze 1538 hektarów mieszkało 2414 osób, co dawało gęstość zaludnienia równą 157 os./km². z tego 2366 (98%) mieszkańców było katolikami, 12 (0,5%) ewangelikami a 36 (1,5%) wyznawcami judaizmu, 2328 (96,4%) było polsko- a 33 (1,4%) niemieckojęzycznymi^[12]. Do 1910 liczba budynków wzrosła do 289 a mieszkańców do 2529 mieszkańców, z czego 2470 zameldowanych było na stałe, 19 (0,8%) osób było niemiecko-, 3 (0,1%) czesko- a 2448 (96,8%) polskojęzycznymi. Podział według religii kształtował się następująco: 2509 (99.2%) katolików, 5 (0,2%) ewangelików i 15 (0,6%) wyznawców judaizmu^[13].

I wojna światowa pochłonęła życie około 70 Zarzeczan. Po jej zakończeniu tereny, na których leży miejscowość – Śląsk Cieszyński stał się punktem sporu pomiędzy Polską i Czechosłowacją. W 1918 roku na bazie Straży Obywatelskiej miejscowi Polacy utworzyli lokalny oddział Milicji Polskiej Śląska Cieszyńskiego, który podlegał organizacyjnie 13 kompanii w Strumieniu^[14].

W 1921 miała miejsce ogromna susza i upały, podczas której zniszczonych zostało wiele upraw oraz spłonęło 14 gospodarstw. Według pierwszego spisu polskiego (1921) w 305 domach w Zarzeczu mieszkało 541 rodzin, czyli 3581 osób, wszyscy podali narodowość polską. Klęski żywiołowe nie przestały nękać wsi, w 1924 Wisła wylewała aż 4 razy. W 1933 kościół pw. Matki Boskiej Śnieżnej został uznany za zabytek historyczny. Podczas II wojny światowej 27 maja 1942 w pobliskim Zabrzegu doszło do pokazowej egzekucji, w której hitlerowcy zamordowali m.in. urodzonego w 1905 i pochodzącego z Zarzecza Wilhelma Heroka. Po wojnie przez 3 miesiące w miejscowości stacjonowała Armia Czerwona. W 1948 nastąpiło tragiczne w skutkach dla wsi wydanie decyzji o utworzeniu zbiornika na Wiśle pod Goczałkowicami, mającego zająć większość obszaru Zarzecza. W 1954 rozpoczęły się wysiedlenia zarzeczan do dawnych powiatów bielskiego, pszczyńskiego, cieszyńskiego a rok później zalane zostaje centrum wsi, wraz z kościołem NMP Śnieżnej i kaplicą NMP Gołyskiej.

W latach 1975–1998 miejscowość należała administracyjnie do województwa bielskiego.

Według danych z 1996 wieś Zarzecze posiadała 335 hektarów ziemi, 74 domów i 331 mieszkańców w dzielnicach: Rykalec, Podgrobel i dawny Nowy Staw, co stanowiło jedną szóstą powierzchni, jedną piątą budynków i jedną dziewiątą mieszkańców dawnego, wielkiego Zarzecza^[15].

Miejsce zalania dawnego Zarzecza przez wody Jeziora Goczałkowickiego

Komunikacja

Do Zarzecza przez Strumień oraz jednym kursem przez Drogomyśl kursują busy firmy LINEA TRANS z Zabłocia. Do wsi niegdyś dojeżdżały autobusy PKS Cieszyn. Końcowy przystanek (pętla) znajduje się przy Remizie OSP.

Urodzeni w Zarzeczu

• Wilhelm Kasperlik (ur. 1893), polski duchowny katolicki, wikariusz generalny diecezji katowickiej, wikariusz generalny dla Śląska Cieszyńskiego,
• Jan Kucz (ur. 1936), artysta rzeźbiarz i pedagog, związany z warszawską Akademią Sztuk Pięknych^[16].'
• Ludwik Kobiela (ur. w 1897r.), polski folklorystyka

Zobacz też

• Zarzecze

Przypisy

1. Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 159217
2. Gmina Chybie: Informacje podstawowe. [w:] www.chybie.pl [on-line]. 2010. [dostęp 05/08/2013].zły zapis daty dostępu
3. Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2022, s. 1605 [zarchiwizowane 2022-10-26] .
4. Marcin Żerański: Śląsk Cieszyński. Od Bielska-Białej do Ostrawy. Cieszyn: Pracownia na pastwiskach, 2012, s. 81. ISBN 978-83-933109-3-7.
5. Idzi Panic. Z badań nad osadami zanikłymi na Górnym Śląsku w średniowieczu. Uwagi w sprawie istnienia zaginionych wsi podcieszyńskich, Nageuuzi, Suenschizi, suburbium, Radouiza, Zasere, Clechemuje oraz Novosa. „Pamiętnik Cieszyński”, s. 29–37. Polskie Towarzystwo Historyczne Oddział w Cieszynie. ISSN 0137-558x. [dostęp 2012-12-31]. 
6. Idzi Panic: Śląsk Cieszyński w średniowieczu (do 1528). Cieszyn: Starostwo Powiatowe w Cieszynie, 2010, s. 294. ISBN 978-83-926929-3-5.
7. W. Kiełkowski, 2009, s. 31–34.
8. W. Kiełkowski, 2009, s. 39–40.
9. W. Kiełkowski, 2009, s. 34.
10. Idzi Panic: Śląsk Cieszyński w początkach czasów nowożytnych (1528-1653). Cieszyn: Starostwo Powiatowe w Cieszynie, 2011, s. 228. ISBN 978-83-926929-5-9.
11. C.K. Komisya Centralna Statystyczna: Special Orts Repertorium von Schlesien, Wykaz szczegółowy miejscowości w Szląsku. Wien: Alfred Holder, 1888, s. 6.
12. Gemeindelexikon der im Reichsrate vertretenen Königreiche und Länder, bearbeitet auf Grund der Ergebnisse der Volkszählung vom 31. Dezember 1900, XI. Schlesien. Wien: 1906. (niem.). Brak numerów stron w książce
13. Ludwig Patryn (ed): Die Ergebnisse der Volkszählung vom 31. Dezember 1910 in Schlesien. Troppau: 1912. (niem.). Brak numerów stron w książce
14. Jerzy Szczurek 1933 ↓, s. 32–37.
15. Szkoła Podstawowa nr 2 w Chybiu im. Ludwika Kobieli. Chybie: październik 1999. Brak numerów stron w książce
16. (ak): Wystawa profesora, [w:] „Kronika Beskidzka” nr 42, 2001-10-17.

Bibliografia

• Wojciech Kiełkowski: Chybie – dzieje gminy od czasów najdawniejszych do współczesności. Chybie: 2009. ISBN 978-83-910611-5-2. Brak numerów stron w książce
• Jerzy Szczurek: Z wielkich dni Śląska Cieszyńskiego. O milicjach ludowych w latach 1918–1920. Cieszyn: Nakładem Grupy Związku Powstańców Śląskich w Cieszynie, 1933.