Kalisz, zburzony pałac Weissów (1914) | |
Państwo | |
---|---|
Miejsce | |
Data |
2–22 sierpnia 1914 |
Typ ataku |
bombardowanie, |
Sprawca | |
Położenie na mapie Guberni Królestwa Polskiego (1904) | |
51,762520°N 18,090290°E/51,762520 18,090290 |
Zburzenie Kalisza – wydarzenia z początku I wojny światowej, dotyczące zburzenia Kalisza przez wojska niemieckie.
W sierpniu 1914 zburzono około 3/4[1] miasta historycznego, zaś stopień zniszczenia budynków oszacowano na 95%[1]. Straty materialne, które potwierdziła Komisja Szacunkowa Główna w Warszawie, wynosiły ponad 22,43 mln rubli[1], zaś straty materialne, obliczone w 1918 przez Ubezpieczenia Wzajemne Budowli od Ognia w Królestwie Polskim, oszacowano na 29,5%[1] strat, jakie całe Królestwo Polskie poniosło w czasie I wojny światowej. Szacunki te dotyczyły jedynie substancji budowlanej i nie uwzględniały zniszczonego lub zagrabionego majątku ruchomego, który w 1914 znajdował się w mieście, w tym dóbr kultury, jak dzieła sztuki, zbiory muzealne, archiwalne, biblioteczne itp.[1]
W przededniu I wojny światowej Kalisz znajdował się w granicach Królestwa Polskiego, kilka kilometrów na wschód od granicy Cesarstwa Niemieckiego, i był stolicą guberni kaliskiej.
1 sierpnia 1914 Cesarstwo Niemieckie wypowiedziało wojnę Imperium Rosyjskiemu. 2 sierpnia w godzinach rannych wojska rosyjskie stacjonujące w Kaliszu podpaliły magazyny wojskowe, dworzec kolejowy oraz wagony towarowe, a następnie opuściły miasto bez walki. Polacy, na czele z prezydentem miasta Bronisławem Bukowińskim, powołali Komitet Obywatelski, który objął władzę w opuszczonym mieście. Tego samego dnia około godz. 14 pojawił się pierwszy patrol niemiecki. W mieście panował spokój i życie powracało do normy. W nocy z 2 na 3 sierpnia do Kalisza wkroczyła 5 kompania 155 pułku piechoty stacjonującego w Ostrowie Wielkopolskim, a następnie reszta II batalionu piechoty dowodzonej przez majora Hermanna Preuskera, który objął stanowisko komendanta miasta.
3 sierpnia w późnych godzinach wieczornych padł pojedynczy strzał, który wywołał zamieszanie. W nocy z 3 na 4 sierpnia strzelanina nasiliła się. Pomimo że mieszkańcy przebywali w domach, zginęło 21 osób cywilnych oraz 6 żołnierzy, a 32 żołnierzy było rannych. Preusker utrzymywał, że to ludność miejscowa zdradziecko strzelała do wojska.
4 sierpnia Preusker wydał odezwę, w której wprowadził represyjne ograniczenia w stosunku do mieszkańców miasta: aresztowano 6 obywateli, grożąc ich rozstrzelaniem. Zażądano 50 tysięcy rubli kontrybucji, wprowadzono godzinę policyjną, zabroniono wydawania gazet, grożono braniem kolejnych zakładników i ich rozstrzeliwaniem. Pomimo zastosowania się do żądań, represje nie ustały. W późnych godzinach popołudniowych Niemcy wycofali się z miasta, a następnie rozpoczęli jego ostrzeliwanie ogniem artyleryjskim z okolicznych wzniesień. Od ostrzałów powstawały pożary. Mimo zakazu, ludność cywilna opuszczała Kalisz, uciekając do pobliskich wsi.
W dniu 7 sierpnia 1914[2] z Kalisza został wycofany II batalion 155 Regimentu Piechoty, a na jego miejsce wkroczyły wojska saskie – 7 regiment piechoty Korpusu Landwehry Woyrscha, tzw. Śląskiego, pod dowództwem podpułkownika von Hofmanna.
7 sierpnia zdarzył się kolejny incydent – na skutek paniki wywołanej na Głównym Rynku przez żołnierzy niemieckich z powodu galopującego samotnie konia, powstała bezładna strzelanina, w której zginęli przypadkowi przechodnie oraz żołnierze. W następstwie tego incydentu na rynku i na ulicy Wrocławskiej Niemcy ustawili kartaczownice i przez prawie godzinę ostrzeliwali miasto. W wyniku ostrzału zginęło około 100 cywilów, a ranni byli dobijani bagnetami. Po południu podpalono ratusz, rozstrzeliwując uciekających urzędników. Po wycofaniu się wojska z miasta rozpoczęto kolejne ostrzeliwanie, które trwało całą noc z 7 na 8 sierpnia.
8 sierpnia w godzinach rannych do miasta wkroczyło wojsko, które z premedytacją rozpoczęło niszczenie mieszkań, przeprowadzając rewizje oraz aresztowania. Zatrzymano około 800 mężczyzn, z których wielu zostało rozstrzelanych.
Od 9 sierpnia najeźdźcy rozpoczęli systematyczne burzenie i podpalanie miasta, które trwało do 22 sierpnia 1914. Dochodziło też do rabunków sklepów i mieszkań.
15 sierpnia 7 Regiment Piechoty opuścił Kalisz, a następnie razem z całą 3 Dywizją Landwehry został skierowany do Opoczna. Dzień wcześniej, 14 sierpnia do Kalisza przybyli żołnierze 133 Pułku Piechoty Landwehry pod dowództwem pułkownika Wirtha, wchodzący w skład 24 Dywizji Rezerwy II Królewskiego Saskiego Korpusu Armii[3].
Zniszczenie miasta stanowiło pogwałcenie IV konwencji haskiej z 1907, zwłaszcza art. 25 (zakaz bombardowania bezbronnych osiedli) i art. 28 (zakaz rabowania miast lub miejsc nawet zdobytych szturmem), branie zakładników było sprzeczne z art. 50 o zakazie kar zbiorowych[4]. Również Wojskowy Kodeks Karny Rzeszy z 20 czerwca 1872 zawierał stosowne regulacje[5]:
25 maja 1915 niemieckie władze okupacyjne ogłosiły własną wersję powodu zburzenia miasta, a odpowiedzialnością za nie obarczono mieszkańców Kalisza[8].
Wydarzenia te zostały przywołane i opisane, z punktu widzenia jednej z głównych postaci, w powieści Noce i dnie (1931–1934) Marii Dąbrowskiej[9].
W wyniku tych barbarzyńskich działań trwających, jako zorganizowane i systematyczne burzenie miasta, do 22 sierpnia 1914 r., legło w gruzach zabytkowe śródmieście, z którego ocalały jedynie kościoły i zabudowania klasztorne, zabudowania pojezuickie z gmachem gubernatora, budynek Męskiego Gimnazjum Klasycznego (dzisiejsze liceum im. A. Asnyka) oraz domy mieszkalne położone w okolicy ulicy Piskorzewskiej. Zburzone zostało także Przedmieście Wrocławskie. Łącznie w trakcie ostrzeliwania i podpalania miasta zniszczeniu uległo 426 budynków mieszkalnych, 9 zakładów przemysłowych i kilka budynków użyteczności publicznej, wśród których wymienić należy ratusz spalony 7 sierpnia i teatr podpalony 16 sierpnia. Pod koniec 1914 roku Kalisz liczył tylko 5000 mieszkańców, podczas gdy przed wojną ich liczba sięgała 70 tysięcy.
W 2014 władze Kalisza zorganizowały obchody 100. rocznicy zburzenia miasta pod hasłem „Kalisz–Feniks 1914–2014”, w nawiązaniu do mitycznego ptaka Feniksa, uznawanego za symbol wiecznego odradzania się życia. W ramach obchodów odbyło się m.in. widowisko światła i dźwięku w przestrzeni miasta „I narodzę się znowu. Jak Feniks.” oraz wystawa plenerowa ukazująca poszczególne fragmenty miasta po zburzeniu w 1914.