Zita Perczel

Zita Perczel
Ilustracja
Zita Perczel w filmie Marika (1937)
Data i miejsce urodzenia

26 kwietnia 1918
Budapeszt

Data i miejsce śmierci

4 kwietnia 1996
Budapeszt

Zawód

aktorka

Lata aktywności

1933–1996

Multimedia w Wikimedia Commons

Zita Perczel (ur. 26 kwietnia 1918 w Budapeszcie, zm. 4 kwietnia 1996 tamże) – węgierska aktorka filmowa i teatralna. Karierę zaczynała w latach 30. XX w., mając zaledwie 16 lat. Zagrała w filmie Béli Gaála Samochód z bajki (1934), który miał duży wpływ na kinematografię węgierską i zaliczany jest do klasyki kina.

Życiorys

[edytuj | edytuj kod]

Wczesne lata i edukacja

[edytuj | edytuj kod]
Piri Vaszary, Hettyey Aranka i Zita Perczel w sztuce Moliera Uczone białogłowy, w reż. Pála Siklóssy, Teatr Narodowy w Budapeszcie, 1934

Zita Perczel urodziła się w 1911 r. Jej ojcem był Mór Perczel, oficer wojskowy. Ojciec sprzedał rodzinną posiadłość, w której spędziła dzieciństwo, aby mogła realizować marzenia o karierze aktorskiej[1][2]. Po ukończeniu szkoły średniej w Peszcie w 1932 r. rozpoczęła naukę w Akademii Teatralnej w Budapeszcie[1]. W tym samym czasie uczęszczał do niej późniejszy reżyser Endre Gellért i aktorki Márta Fónay, Kató Király, Lili Móricz[2]. Nauczycielka i aktorka Hettyey Aranka dostrzegła u Zity talent i poznała ją z ówczesnym dyrektorem Teatru Narodowego Kálmán Csathó, który zatrudnił ją w 1933 r. Porzuciła studia i rozpoczęła karierę sceniczną. W 1935 r. dyrektorem teatru został Antal Németh i zwolnił prawie całą obsadę. Zita otrzymała kontrakt, ale w ramach solidarności z innymi aktorami nie przyjęła go[1][2]. Zatrudniła się w Teatrze Komedii, gdzie występowała w latach 1935–1937[3][4].

Wczesna kariera filmowa

[edytuj | edytuj kod]
Zita Perczel i Delly Ferenc. Scena z filmu Az új rokon (1934)
Zita Perczel i Somlay Artúr. Scena z filmu Budai cukrászda (1935)

Dzięki Csathó w 1934 r. otrzymała swoją pierwszą rolę filmową w komedii Béli Gaála Az új rokon. Powierzono jej jedną z głównych ról u boku Gyula Gózon, Lili Berky, Ferenca Delly i Gyuli Kabos[5]. W 1934 r. zagrała w filmie Béli Gaála Samochód z bajki (Meseautó). Miał on duży wpływ na kinematografię węgierską. Perczel obsadzona została w roli skromnej dziewczyny, której bogaty bankier (Jenő Törzs) kupuje anonimowo samochód, aby zdobyć jej względy[6][7][8]. W 1937 r. wystąpiła w filmie Steve Sekelyego Lovagias ügy[9]. W następnym roku zagrała w dramacie filmowym Viktor Gertlera Marika[4][10][11].

Wyjazd do Francji

[edytuj | edytuj kod]

Latem 1935 r. wraz z matką wyjechała na wakacje do Francji, gdzie poznała kilku filmowców. Dzięki nowym kontaktom w 1937 r. rozpoczęła występy na francuskiej scenie. W lutym 1938 r. odbyła się premiera sztuki Barbara w reżyserii Michela Duranda, w której powierzono jej tytułową rolę. 21 czerwca 1939 r. poślubiła francuskiego aktora Marcela Karsentego[12]. W tym samym roku wyjechała z nim do Ameryki Południowej, gdzie miał zakontraktowane występy. W latach 1938–1940 grała w Nicei w St. Georges Theatre[3].

Lata w Ameryce

[edytuj | edytuj kod]

Relacje z mężem zaczęły pogarszać się. Będąc już w ciąży wyjechała wraz z rosyjskim producentem Józefem Łukaszewiczem do Ameryki[13]. Jej syn Aleksander Leo Attila Łukaszewicz urodził się w Nowym Jorku 7 września 1940 r.[12] Wraz z drugim mężem mieszkała w Hollywood w latach 1940-1951 jednak nie występowała w tym czasie ani na scenie, ani w filmie. Obracali się w kręgu emigranckich rosyjskich i francuskich kół intelektualnych; w ich domu gościli m.in.: John Loden, Jean Renoir, Pierre Lazaroff i Antoine de Saint-Exupéry[2]. Do przyjaciół pary należeli aktor Gyula Kabos, pisarz Melchior Lengyel i scenarzysta László Vadnay[2][4].

Przy jednej z produkcji męża poznała scenarzystę i producenta Borisa Ingstera. Po rozwodzie z Łukaszewiczem poślubiła go w 1944 r. Pierwsza córka, Mary Zita, urodziła się w 1945 r., druga, Nina, rok później. Ingster był jednym z głównych realizatorów hollywoodzkiego filmu noir. Byli małżeństwem do 1954 r.[12]

Powrót do Europy

[edytuj | edytuj kod]

W 1951 r. wróciła z córkami do Paryża i pozostała tam do 1966 r. W grudniu 1951 r. rozpoczęła pracę w Théâtre des Capucines. Wystąpiła ponad pięćset razy na scenie m.in. u boku Sachy Guitry’ego[12]. W tym okresie poznała Mihály Lukács, Węgra mieszkającego we Francji. Związana z nim była do jego śmierci w 1959 r. W tym samym roku zmarli jej rodzice, których sprowadziła z kraju w 1957 r. Na początku lat 60. uległa poważnemu wypadkowi samochodowemu i przeszła kilka operacji. W 1966 r. przeniosła się do Madrytu, gdzie jej młodsza córka chodziła do szkoły średniej[4][12]. W tym czasie jej starsza córka studiowała w Rzymie. Gdy Nina w wieku szesnastu lat zaszła w ciążę, Zita wynajęła duże mieszkanie z tarasem w rzymskiej dzielnicy Viadelle Fratte di Trastevere, gdzie zamieszkała z córkami i wnuczkiem Bobo. Zabierała często chłopca do muzeów, na wystawy i na koncerty. Ich mieszkanie odwiedzali artyści, malarze, rzeźbiarze, filmowcy, pisarze, dziennikarze z Francji i Węgier, m.in. rzeźbiarz Amerigo Tot, Miklós Hubay, Zoltán Huszárik[12][14].

Zita Perczel często uczestniczyła w programach Akademii Węgierskiej w Rzymie, gdzie w 1978 r. poznała operatora Eleméra Ragályiego, który przygotowywał się do kręcenia filmu Sukcesja Márty Mészáros[12]. Po powrocie na Węgry zarekomendował reżyserce Zitę jako odtwórczynię jednej z głównych ról, wystąpił jednak problem z wizą. Biurokraci reżimu Jánosa Kádára pomylili Perczel z Zitą Szeleczky, która została skazana przez Sąd Ludowy po II wojnie światowej i musiała wyemigrować. W końcu udało się wyjaśnić nieporozumienie i w 1980 r. przyjechała na Węgry, aby zagrać w filmie arystokratyczną ciotkę u boku Isabelle Huppert, Lili Monori, Jana Nowickiego i Piotra Skrzyneckiego[15]. W 1982 r. wraz z Hédi Temessy i Györgym Cserhalmim wystąpiła w filmie Ferenca Andrása Sęp. Film odniósł duży sukces w latach 80. dzięki czemu Zitę Perczel poznało również młodsze pokolenie widzów[12].

W latach 1980–1982 Zita Perczel spisywała swoje wspomnienia, które ukazały się w autobiograficznej książce Samotnym pasażerem bajkowego samochodu w 2000 r. Przedmowę i filmografię przygotowała Judit Bárdos[12][16].

Odkrycie na nowo w ojczyźnie

[edytuj | edytuj kod]
Grobowiec Zity Perczel, cmentarz Farkasréti, Budapeszt

Dopiero po zmianach politycznych w 1990 r. na Węgrzech dostała zaproszenie, aby wystąpiła na rodzimej scenie teatralnej. W 1991 r. wystąpiła w Teatrze Kameralnym w Budapeszcie w sztuce Noëla Cowarda Forgószínpad. Na widowi były jej córki i wnuk, którzy po raz pierwszy widzieli ją na scenie[3][12]. Jej kariera na węgierskiej scenie rozkwitła na nowo po latach nieobecności. Telewizja węgierska realizowała wiele programów z „odkrytą na nowo” Zitą Perczel, rozmawiała z Andrásem Kernem o Józsefie Tímárie, wzięła udział w talk-show Imre Antala i programie Ágnes Csenterics, a Sándor Simó nakręcił o niej film dokumentalny[12].

Jej życie zaczęło się toczyć między Rzymem a Budapesztem. W 1992 r. zagrała z Dorottyją Udvaros w filmie A nagy postarablás w reżyserii Sőtha Sándora. W 1994 r. zagrała główną rolę, hrabiny Szerémi, w sztuce Gergelya Csiky Babcia w Teatrz im. Katony Józsefa w Kecskemét, rodzinnym mieście[4]. W 1995 r. otrzymała honorowy tytuł doctor honoris causa na Uniwersytecie Sztuki Teatralnej i Filmowej[12].

Zita Perczel zmarła 4 kwietnia 1996 r. w Budapeszcie. Została pochowana na cmentarzu Farkasréti[2].

W kulturze

[edytuj | edytuj kod]
  • Aktor i zmieniający się świat: Zita Perczel (Színész és változó világ: Perczel Zita), reżyser: Pál Gábor, MTV 1980[17].
  • Zita Perczel na Węgrzech (Perczel Zita a Hunniában), reżyser: Sándor Simó, MTV 1990.
  • Zita Perczel (Perczel Zita), reżyser: Béla Kolozsi, MTV 1996.
  • Nieznana Zita Perczel (Az ismeretlen Perczel Zita) – dokument, scenarzysta i reżyser: András Ferenc, studio Focus-Fox 2015.

Filmografia

[edytuj | edytuj kod]
Rok Tytuł oryginalny Tytuł polski Rola Reżyser Uwagi
Na podstawie Internet Movie Database[18]
1934 Az új rokon - Kitty Béla Gaál [19]
1934 Meseautó Samochód z bajki Kovács Vera Béla Gaál [19][20]
1935 Budai cukrászda - Ilonka,córka Kassay'ego Béla Gaál [21]
1936 Dunaparti randevú - Tamássy Erzsi Steve Sekely [22]
1937 Lovagias ügy - Baba, Virág lánya Steve Sekely [23]
1937 Hetenként egyszer láthatom - Vera Kolozs Sándor Szlatinay [23]
1938 Marika Marika Ella Viktor Gertler [11]
1955 Four Star Playhouse
Sezon 4, Epizod 9: Something Very Special 		- Jeanette Robert Florey [24]
1956 Assassins et voleurs Mordercy i złodzieje księżniczka Douraczenko - kleptomanka Sacha Guitry [25][26]
1962 À fleur de peau - Irène Claude Bernard-Aubert [27]
1980 Örökség Sukcesja Teréz Márta Mészáros [28]
1982 Dögkeselyü Sęp Erzsébet Roska Ferenc András [29]
1992 A nagy postarablás - staruszka Sándor Söth [30]
1986 Öregberény
odc. Az alapítvány 		- Auguszta Levente Málnay [31]
1995 Patika
Episode #1.5 		- artystka Róbert Koltai [32]
1996 A törvénytelen Bękart nie wymieniona Ferenc András [33]
1996 Kisváros
odc. A jósnõ 		Miasteczko Pani Rosso Lajos Fazekas [34]
1997 Roseanna's Grave Grób Roseanny stara kobieta w sądzie Paul Weiland [35]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ a b c Pálffy Lajos: Perczel Zita 100. Forum Hungaricum. [dostęp 2020-04-05]. (węg.).
  2. ↑ a b c d e f Ádám Szabó: A Meseautó nem visz Hollywoodba. Fidelito. [dostęp 2020-04-04]. (węg.).
  3. ↑ a b c Perczel Zita. Akadémiai Kiadó. [dostęp 2020-04-04]. (węg.).
  4. ↑ a b c d e Aktorka Perczel Zita. Szineszkonyvtar.hu/. [dostęp 2020-04-04]. (węg.).
  5. ↑ Lajta 1942 ↓, s. 42.
  6. ↑ Lubelski, Sowińska i Syska 2011 ↓, s. 1066-1067.
  7. ↑ Frey 2014 ↓, s. 90.
  8. ↑ Car of Dreams. Hungarian National Film Fund. [dostęp 2020-04-05]. (ang.).
  9. ↑ Lajta 1942 ↓, s. 70.
  10. ↑ Lajta 1942 ↓, s. 77.
  11. ↑ a b Lajta 1942 ↓, s. 82.
  12. ↑ a b c d e f g h i j k l Ádám Sztankay: Perczel Zita, a színésznő, aki Magyarországon, Franciaországban is karriert csinált, minden szerelmét megcsalta, de hazájához hű maradt. Origo. [dostęp 2020-04-04]. (węg.).
  13. ↑ Lévy-Strauss / Lucachevitch. Sousa Mendes Foundation. [dostęp 2020-04-04]. (ang.).
  14. ↑ Tibor Borzák: Meseautóban egy boldogtalan színésznő. Szabad Föld. [dostęp 2020-04-05]. (węg.).
  15. ↑ The Heiresses. Hungarian National Film Fund. [dostęp 2020-04-05]. (ang.).
  16. ↑ Bárdos Judit. ELTE BTK Esztétika Tanszék. [dostęp 2020-04-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-02-20)]. (węg.).
  17. ↑ Színész és változó világ / Perczel Zita. Port.hu. [dostęp 2020-04-04]. (węg.).
  18. ↑ Zita Perczel (1918–1996) Actress Filmography. IMDb.com. [dostęp 2020-04-05]. (ang.).
  19. ↑ a b Lajta 1942 ↓, s. 40.
  20. ↑ Lubelski, Sowińska i Syska 2011 ↓, s. 1067.
  21. ↑ Lajta 1942 ↓, s. 46.
  22. ↑ Lajta 1942 ↓, s. 55.
  23. ↑ a b Lajta 1942 ↓, s. 68.
  24. ↑ Something Very Special. CBS Interactive Inc. [dostęp 2020-04-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-04-06)]. (ang.).
  25. ↑ Lovers and Thieves. UniFrance - French cinema worldwide. [dostęp 2020-04-05]. (ang.).
  26. ↑ Assassins Et Voleurs (1957). Bibliothèque des Sciences Humaines. [dostęp 2020-04-05]. (fr.).
  27. ↑ À fleur de peau. UniFrance - French cinema worldwide. [dostęp 2020-04-05]. (ang.).
  28. ↑ Örökség. Port.hu. [dostęp 2020-04-05]. (węg.).
  29. ↑ Sadowski 1984 ↓.
  30. ↑ A nagy postarablás. Port.hu. [dostęp 2020-04-05]. (węg.).
  31. ↑ 24 éve indult az Öregberény - Ennyit változtak azóta a sorozat színészei. Femina Média Kft.. [dostęp 2020-04-05]. (węg.).
  32. ↑ Perczel Zita. Mafab.hu - Magyar Filmdatbazis. [dostęp 2020-04-05]. (węg.).
  33. ↑ Bękart (1996). IMDb.com. [dostęp 2020-04-05]. (ang.).
  34. ↑ Miasteczko (1993–2001) A jósnõ. IMDb.com. [dostęp 2020-04-05]. (ang.).
  35. ↑ Grób Roseanny (1997). IMDb.com. [dostęp 2020-04-05]. (ang.).

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]