Zygmunt Kaczkowski

Zygmunt Kaczkowski
ilustracja
Data i miejsce urodzenia

2 maja 1825
Kamionka Wołoska

Data i miejsce śmierci

7 września 1896
Paryż

Miejsce spoczynku

Cmentarz Les Champeaux w Montmorency

Zawód, zajęcie

prozaik

Odznaczenia
Kawaler Orderu Narodowego Legii Honorowej (Francja)
Multimedia w Wikimedia Commons
Teksty w Wikiźródłach
Cytaty w Wikicytatach
Nagrobek Kaczkowskiego na Cmentarzu Montmorency w Paryżu

Zygmunt Józef Erazm Kaczkowski herbu Pomian, ps. Ein Pole (ur. 2 maja 1825 w Kamionce Wołoskiej, zm. 7 września 1896 w Paryżu) — polski powieściopisarz i poeta, działacz narodowowyzwoleńczy, szpieg austriacki.

Życiorys

[edytuj | edytuj kod]

Był synem Ignacego, zarządcy majątku Aleksandra Fredry w Cisnej. Uczył się w szkołach galicyjskich, uczęszczał na wydział filozoficzny uniwersytetu lwowskiego i słuchał wykładów w Wiedniu i Lipsku. W 1845 roku powrócił do kraju i zamieszkał wraz z ojcem w Bereźnicy Wyższej. W połowie XIX wieku był właścicielem tamtejszej posiadłości tabularnej[1]. Zajął się gospodarowaniem, a równocześnie ogłaszał swoje artykuły we lwowskim „Dzienniku Mód Paryskich”.

W roku 1846 wraz z ojcem w oddziale Józefa Bułharyna wziął udział w powstaniu krakowskim. Z tego okresu pochodzą Pieśni z otchłani — cykl liryków patriotycznych, które krążyły wówczas w odpisach i zyskały mu pewną popularność (wyd. pośmiertnie w 1920 roku). Po klęsce powstania Kaczkowski znalazł się w austriackim więzieniu, w którym przebywał dwa lata. Był więziony w Sanoku[2]. Za swą działalność narodowowyzwoleńczą został 28 czerwca 1847 wraz z ojcem skazany na karę śmierci. Przed wykonaniem kary uchronił go wybuch Wiosny Ludów. Kaczkowski brał w niej udział jako współorganizator Gwardii Narodowej. Jednak Wiosna Ludów także skończyła się klęską.

Wydarzenia lat 1846-1848, a zwłaszcza rzeź galicyjska, zapoczątkowały ideowy odwrót Kaczkowskiego od przekonań demokratycznych. Dał temu wyraz w kilku powieściach współczesnych, takich, jak Dziwożona (1855), Wnuczęta (1855), Rozbitek (1861), w których ośmieszał postacie demokratów i rewolucjonistów, oraz takich, jak Stach z Kepy (1856) i Żydowscy (1860), w których głosił program "organicznej pracy na roli" i solidaryzmu społecznego. Wielki rozgłos i poczytność zdobyły jego powieści i opowiadania historyczne z gatunku gawędy szlacheckiej, które złożyły się na cykl Ostatni z Nieczujów. Kaczkowski stworzył apologetyczną, plastyczną i barwną panoramę życia szlacheckiej Polski, kreując postać narratora, szlachcica-gawędziarza Marcina Nieczui i wprowadzając znakomitą stylizację potocznego języka szlachty prowincjonalnej. W skład cyklu wchodziły m.in. Bitwa o chorążankę (1852), Murdelio (1853), Grób Nieczui (1855). Kaczkowski pisał także inne powieści historyczne, nie należące do tego cyklu, m.in. Anuncjata (1858) i Bracia ślubni (1854), zawierający opis pobratymstwa zawartego w kościele przez bohaterów (dwóch młodych szlachciców) około 1760 roku i bardzo przypominającego ślub kościelny - elementami takimi jak np. wymianą obrączek przed księdzem[3]. Jednak to właśnie ten cykl zapewnił mu największe uznanie i miano najwybitniejszego polskiego twórcy powieści historycznych przed Sienkiewiczem.

W 1855 wyjechał do Paryża. W 1858 powrócił do Lwowa. Był jednym z autorów haseł do 28 tomowej Encyklopedii Powszechnej Orgelbranda z lat 1859-1868. Jego nazwisko wymienione jest w I tomie z 1859 roku na liście twórców zawartości tej encyklopedii[4]. W 1861 założył pismo "Głos", na łamach którego opublikował m.in. odezwę Agatona Gillera Posłanie do wszystkich rodaków na ziemi polskiej, za co został oskarżony przez Austriaków o zdradę stanu i 7 października 1861 skazany na 7 lat ciężkiego więzienia. Jednak już 8 grudnia 1862 został ułaskawiony przez cesarza Franciszka Józefa I. W czasie powstania styczniowego wziął aktywny udział w organizacji zaplecza powstańczego w Galicji.

W listopadzie 1863 przejęto szyfrowaną rządową depeszę ze Lwowa do Wiednia, z której wynikało, że Kaczkowski jest konfidentem austriackim. Tajny sąd obywatelski skazał go 21 stycznia 1864 na utratę czci i banicję, jednak Rząd Narodowy wyroku tego nie zatwierdził. Kaczkowski wkrótce wyjechał do Paryża. Dopiero w 1920 historyk Eugeniusz Barwiński, na podstawie ujawnionych tajnych akt austriackich, udowodnił, że Kaczkowski był tajnym płatnym agentem austriackim, a działalność swoją kontynuował także we Francji i Wiedniu. Jego działalność doprowadziła do rozbicia galicyjskiej organizacji spiskowej, co pociągnęło za sobą falę aresztowań. Powstanie styczniowe straciło tym samym możliwość oparcia w społeczeństwie Galicji.

W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych Kaczkowski prowadził w Wiedniu i Paryżu operacje finansowe, które przyniosły mu znaczny majątek. Zaprzestał wówczas na długo pracy literackiej.

Był też twórcą planu, który ułatwił Francuzom spłacenie niemieckich kontrybucji wojennych po wojnie w latach 1870-1871, za co został nagrodzony tytułem kawalera Orderu Narodowego Legii Honorowej[5].

Dopiero w 1883 roku po długiej przerwie wystąpił przeciwko stańczykom polemicznym tomem Teka Nieczui, którego tytuł nawiązywał do Teki Stańczyka. W późniejszym okresie występował też z krytyką powieści Ogniem i mieczem Sienkiewicza, z którym próbował rywalizować tworząc Abrahama Kitaja (1886) i Olbrachtowych rycerzy (1889) — panoramę polskiego społeczeństwa schyłku XV wieku. Jest też autorem cennego Mojego pamiętnika z lat 1833-1843 (1899).

Upamiętnienie

[edytuj | edytuj kod]

W Sanoku imieniem Zygmunta Kaczkowskiego nazwano ulicę (później zmieniona na Stanisława Staszica)[6][7], po raz drugi ustanowiona w innym miejscu[8].

Poeta Jan Szelc napisał w 1997 wiersz pt. Kamień w Bereźnicy (pamięci Zygmunta Kaczkowskiego), wydany w tomiku poezji pt. Mycykowy Dział w 1998[9].

Twórczość

[edytuj | edytuj kod]

Cykl Ostatni z Nieczujów

[edytuj | edytuj kod]
  • Bitwa o chorążankę (opowiadanie, 1851)
  • Kasztelanice Lubaczewscy (opowiadanie, 1851)
  • Pierwsza wyprawa pana Marcina (opowiadanie, 1852) (tytuł alternatywny: Pan Franciszek Pułaski)
  • Gniazdo Nieczujów (opowiadanie, 1852) (tytuł alternatywny: Dom Nieczujów)
  • Swaty na Rusi (opowiadanie, 1852)
  • Murdelio (powieść, 1853)
  • Mąż szalony (powieść, 1855)
  • Grób Nieczui (powieść, 1857)

Inne utwory

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Skorowidz wszystkich miejscowości położonych w królestwie Galicyi i Lodomeryi jakoteż w wielkim księstwie Krakowskiem i księstwie Bukowińskiem, pod względem politycznej i sądowej organizacyi kraju wraz z dokładnem oznaczeniem parafii, poczt i właścicieli tabularnych, ułożony porządkiem abecadłowym. Lwów: Karol Wild, 1855, s. 12.
  2. ↑ Adam Fastnacht: Zarys dziejów Sanoka. W: Księga pamiątkowa Gimnazjum Męskiego w Sanoku 1888-1958. Kraków: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1958, s. 36.
  3. ↑ Alessandro Amenta i inni, Dezorientacje : antologia polskiej literatury queer, wyd. pierwsze, Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2021, s. 121-124, ISBN 978-83-66586-52-9, OCLC 1243005601 [dostęp 2021-04-20].
  4. ↑ "Encyklopedia Powszechna", tom I, wyd. Samuel Orgelbrand, Warszawa, 1859.
  5. ↑ Krzysztof Kwaśniewski, Lech Trzeciakowski: Polacy w historii i kulturze krajów Europy Zachodniej. Słownik biograficzny. Poznań: Instytut Zachodni, 1981, s. 186
  6. ↑ Władysław Stachowicz. Nr 8: Samorząd Gminy Miasta Sanoka 1867–1990. Miejska Rada Narodowa w Sanoku 1950-1990. „Zeszyty Archiwum Ziemi Sanockiej”, s. 137, Sanok: 2008. Fundacja „Archiwum Ziemi Sanockiej”. ISSN 1731-870X. 
  7. ↑ Edmund Gajewski, Edward Zając. Ziemia ludźmi słynąca. „Nowiny”, s. 4, Nr 12 z 15-16 stycznia 1983. 
  8. ↑ Nowe nazwy sanockich ulic. „Gazeta Sanocka – Autosan”, s. 4, Nr 13 (484) z 1–10 maja 1989. 
  9. ↑ Jan Szelc: Mycykowy Dział. Sanok: 1998, s. 17. ISBN 83-905046-9-3.
  10. ↑ Wnuczęta : powieść współczesna. T. 1 przez Zygmunta Kaczkowskiego [online], polona.pl [dostęp 2018-09-08].
  11. ↑ Wnuczęta : powieść współczesna. T. 2 przez Zygmunta Kaczkowskiego [online], polona.pl [dostęp 2018-09-08].
  12. ↑ Wnuczęta : powieść współczesna. T. 3 przez Zygmunta Kaczkowskiego [online], polona.pl [dostęp 2018-09-08].
  13. ↑ Wnuczęta : powieść współczesna. T. 4 przez Zygmunta Kaczkowskiego [online], polona.pl [dostęp 2018-09-08].
  14. ↑ Rozbitek : powieść Zygmunta Kaczkowskiego. T. 1 [online], polona.pl [dostęp 2018-09-08].
  15. ↑ Rozbitek : powieść Zygmunta Kaczkowskiego. T. 2 [online], polona.pl [dostęp 2018-09-08].
  16. ↑ Rozbitek : powieść Zygmunta Kaczkowskiego. T. 3 [online], polona.pl [dostęp 2018-09-08].
  17. ↑ Bracia ślubni : powieść z czasów augustowskich. T. 1 przez Zygmunta Kaczkowskiego [online], polona.pl [dostęp 2018-09-08].
  18. ↑ Bracia ślubni : powieść z czasów augustowskich. T. 2 przez Zygmunta Kaczkowskiego [online], polona.pl [dostęp 2018-09-08].
  19. ↑ Bracia ślubni : powieść z czasów augustowskich. T. 3 przez Zygmunta Kaczkowskiego [online], polona.pl [dostęp 2018-09-08].
  20. ↑ Stach z Kępy : powieść z życia wiejskiego ludu napisana przez Zygmunta Kaczkowskiego [online], polona.pl [dostęp 2018-09-08].
  21. ↑ Zygmunt Kaczkowski, Abraham Kitaj : powieść z czasów króla Jana. T. 1, wyd. 1886 [online], polona.pl [dostęp 2018-09-11].
  22. ↑ Kobieta w Polsce : studjum historyczno-obyczajowe. T. 1 przez Zygmunta Kaczkowskiego [online], polona.pl [dostęp 2018-09-11].
  23. ↑ Kobieta w Polsce : studjum historyczno-obyczajowe. T. 2 przez Zygmunta Kaczkowskiego ; z przedm. i uwagami Piotra Chmielowskiego. [online], polona.pl [dostęp 2018-09-11].
  24. ↑ Dzieła Zygmunta Kaczkowskiego poprawione i przejrzane przez autora. T. 3., wyd. 1874 [online], polona.pl [dostęp 2018-09-11].
  25. ↑ Wasi ojcowie : powieść historyczna z własnych wspomnień napisana przez Zygmunta Kaczkowskiego [online], polona.pl [dostęp 2018-09-11].

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]