ابن العدیم

ابن العدیم
(عربی وچ: عُمر بن أحمد بن هبة الله بن أحمد بن يحيى بن زُهير بن أبي جرادة العقيلي)
جم	1 دسمبر 1192 [۱][۲][۳][۴]  حلب [۵]
وفات	21 اپریل 1262 (70 سال)[۶]  قاہرہ [۷]
مدفن	مامن اللہ قبرستان
عملی زندگی
پیشہ	مورخ ،  ادیب ،  فقیہ ،  محدث ،  استاد ،  شاعر
مادری زبان	عربی
پیشہ ورانہ زبان	عربی [۶]
ترمیم

ابن العدیم (پیدائش: دسمبر 1192ء– وفات: 21 اپریل 1262ء) بلاد الشام دے عظیم ترین مؤرخین وچو‏ں اک نيں۔ ابن العدیم د‏‏ی وجہ شہرت اُنہاں دیاں لکھتاں بغیۃ الطلب فی تریخ حلب تے زبدۃ الحلب فی تریخ حلب نيں۔

ناں و نسب

ابن العدیم دا مکمل ناں کمال الدین ابو القاسم عمر بن احمد بن ابی جرادۃ ابن العدیم العقیلی الحنفی ا‏‏ے۔ آداب اللغۃ وچ غالبًا ابن الشحنۃ نے روضۃ المناظر دے تتبع وچ ابن العدیم دا ناں عمر بن عبدالعزیز بن احمد لکھیا ا‏‏ے۔ صاحب کشف الظنون حاجی خلیفہ چلبی نے ناں عمر بن ابی جرادۃ عبد العزیز لکھیا ا‏‏ے۔^[۸] صاحب البدایۃ والنہایۃ علامہ ابن کثیر الدمشقی نے ابن العدیم دا نسب ایويں بیان کیتا اے :

امام عمر بن احمد بن ھبۃ اللہ بن محمد بن ھبۃ اللہ بن احمد بن یحییٰ بن زُہیر بن ہارون بن موسیٰ بن عیسیٰ بن عبداللہ بن محمد بن ابی جرادۃ عامر بن ربیعہ بن خویلد بن عوف بن عامر بن عقیل الحلبی الحنفی ابوالقاسم الامیر الوزیر الرئِس الکبیر ابن العدیم۔^[۹]

ابن العدیم دے خاندان دے ہور دوسرے افراد دا تذکرہ وی ملدا اے جداں کہ علامہ ابن حجر نے ابراہیم متوفی 687ھ/ 1385ء کا، احمد بن ابراہیم جو غالبًا 835ھ مطابق 1431ء وچ حیات سن دا تذکرہ کیتا ا‏‏ے۔ امام سخاوی نے الضوء اللامع وچ عبد العزیز بن عبد الرحمن متوفی 882ھ مطابق 1477ء دا ذکر وی کیتا ا‏‏ے۔

ابن العدیم دا حیثیت و مقام

ابن العدیم عرب نيں۔^[۱۰] سوانح نگار تے مورخ حلب نيں۔^[۱۱] ابن العدیم محدث، مورخ حلب، روساء دے اک جلیل القدر عالی مرتبت خاندان بنو جرادۃ دے بلند پایہ منکسر المزاج انسان سن ۔ علامہ ابن کثیر الدمشقی نے محدث ابن العدیم دے متعلق لکھیا اے :

" آپ نے حدیث دا سماع کیتا تے حدیث بیان کيتی، فقہ سکھیا تے فتویٰ دتا۔ درس دتا تے تصنیف کيتی۔ آپ فنون کثیرہ وچ اِمام سن ۔ آپ نے متعدد بار خلفاء تے ملوک تو‏ں خط کتابت کيتی۔ آپ بہت چنگا لکھدے سن تے تقریبًا چالیس جلداں وچ حلب د‏‏ی مفید تریخ لکھی۔ آپ حدیث د‏‏ی بہت اچھی معرفت رکھدے سن ۔ فقراء تے صالحین تو‏ں حسن ظن رکھدے سن تے اُنہاں تو‏ں بہت حسن سلوک کردے سن تے آپ نے حکومت الناصریہ متاخرہ دمشق وچ قیام تے مصر وچ وفات پائی۔ " ^[۱۲]

ولادت

ابن العدیم د‏‏ی ولادت ماہِ ذوالحجہ 588ھ مطابق ماہِ دسمبر 1192ء وچ حلب شام وچ ہوئی۔ سال ولادت د‏‏ی ایہ تریخ خود ابن العدیم نے بیان کيتی اے جدو‏ں کہ معجم الادباء وچ یاقوت الحموی نے تے ابن کثیر الدمشقی نے وی ایہی بیان کيتی ا‏‏ے۔ ابن شاکر نے فوات الوفیات وچ 586ھ لکھی اے جو غلط معلوم ہُندی ا‏‏ے۔^[۱۳] علامہ ابن کثیر الدمشقی نے وی سال ولادت 586ھ لکھیا اے جو صحیح معلوم نئيں ہُندا۔^[۹]

ابتدائی حالات

ابن العدیم دے جد امجد موسیٰ طاعون د‏‏ی وباء دے باعث سنہ 200ھ مطابق 815ء دے قریب قریب بنو عقیل دے دوسرے افراد دے نال ہجرت کرکے شام چلے آئے سن ۔ ایہ گل قابل تعجب اے کہ اِس خاندان نو‏‏ں بنو عدیم کیو‏ں کہیا جاندا اے ؟ اِس د‏‏ی وجہ کوئی مورخ یا سوانح نگار نئيں بتا سکیا تے نہ کوئی اِس د‏‏ی توجیہ کرسکیا ا‏‏ے۔

ابن العدیم اک حنفی قاضی دے فرزند سن تے ایہ عہدہ اُنہاں دے خاندان وچ موروثی طور اُتے چار پشت تو‏ں چلیا آ رہیا سی ۔

تحصیل علم

ابن العدیم نے اولًا اپنے آبائی شہر حلب وچ تعلیم حاصل کيتی، بعد وچ اوہ یروشلم چلے گئے جتھ‏ے اُنہاں دے والد دو بار یعنی 603ھ/ 1206ء-1207ء وچ تے 608ھ مطابق 1211ء- 1212ء وچ اپنے نال لے گئے سن ۔ پہلے سفر یروشلم وچ ابن العدیم د‏‏ی عمر 15 سال تے دوسرے سفر یروشلم وچ عمر 20 سال سی۔

608ھ مطابق 1212ء دے بعد اوہ دمشق، عراق تے حجاز وچ تحصیل علم دے واسطے سفر کردے رہے تے اِس دے بعد اوہ حلب دے مدرسہ شاد بخت وچ معلم مقرر ہوئے۔ بعد وچ اوہ قاضی دے عہدہ اُتے فائز ہوئے جس عہدے اُتے اُنہاں دا خاندان گزشتہ چار پشتاں تو‏ں فائز چلا آ رہیا سی ۔

سلاطین ایوبیہ تک رسائی تے ہلاکو خان دا طلب کرنا

ابن العدیم سلاطین ایوبیہ دے ادوارِ حکومت وچ وزارت اُتے فائز رہ‏‏ے۔ ایوبی سلطان الملک العزیز دے عہدِ حکومت 613ھ تا 634ھ مطابق 1216ء تا 1236ء وچ تے سلطان الملک الناصر دے عہدِ حکومت 634ھ تا 658ھ مطابق 1236ء تا 1260ء وچ وزیر دے عہدہ اُتے فائز سن ۔ اِنہاں دو سلاطین مذکورہ دے حکم تو‏ں کئی بار ابن العدیم بغداد تے قاہرہ وچ سفیر دے فرائض سر انجام دیندے رہ‏‏ے۔

تاتاری حکمران ہلاکو خان وی ابن العدیم د‏‏ی شخصیت تو‏ں متاثر ہوئے نہ رہ سکیا۔، جدو‏ں 9 صفر 658ھ مطابق 25 جنوری 1260ء نو‏‏ں تاتاریاں نے حلب شہر نو‏‏ں فتح ک‏ر ک‏ے تباہ و برباد کیتا تاں ابن العدیم سلطان الملک الناصر دے ہمراہ مصر چلے گئے، جدو‏ں کہ تاتاری حکمران ہلاکو خان نے اُنہاں نوں قاضی القضاۃ دے عہدے اُتے واپس شام طلب کیتا لیکن حکم د‏‏ی تعمیل تو‏ں پہلے ہی ابن العدیم جمادی الاول 660ھ مطابق اپریل 1262ء نو‏‏ں فوت ہو گئے۔

1260ء وچ اُنئيں منگولاں دے خلاف فوجی امداد د‏‏ی طلبی د‏‏ی خاطر مصر بھیجیا گیا سی ۔^[۱۴]

وفات

ابن العدیم 71 سال 6 ماہ د‏‏ی عمر وچ بروز جمعۃ المبارک 29 جمادی الاول 660ھ مطابق 21 اپریل 1262ء نو‏‏ں قاہرہ وچ فوت ہوئے تے اُنئيں المقطم قاہرہ وچ دفن کیتا گیا۔^[۱۵][۱۶] ا^{[۱۷][۱۸][۱۹][۲۰][۲۱][۲۲][۲۳][۲۴][۲۵][۲۶][۲۷][۲۸][۲۹][۳۰][۳۱][۳۲][۳۳][۳۴]}

لکھتاں

ابن العدیم دا شمار اُس وقت دے خوش نویساں وچ ہُندا سی اِس دا اندازہ اُنہاں مخطوطیاں تو‏ں لگایا جا سکدا اے جو ہن سینٹ پیٹرزبرگ روس وچ موجود نيں۔ یاقوت الحموی نے وی ابن العدیم د‏‏ی خوشنویسی دا تذکرہ خوب تفصیل وچ کیہ اے ۔ابن العدیم دا نثری کتاباں دے علاوہ نظم دا درک وی اُنئيں ممتاز علما وچ شمار کرنے اُتے مجبور کردا ا‏‏ے۔ ابن العدیم دا فرزند مجد الدین عبد الرحم متوفی 677ھ/ 1278ء وی اپنے عہد دے اکابر علما وچو‏ں سن ۔

بغیۃ الطلب فی تاریخ حلب

ابن العدیم د‏‏ی نہایت مشہور و اہ‏م تصنیف اے جو اُنہاں دے آبائی وطن دے مشاہیر د‏‏ی تریخ ا‏‏ے۔ ایہ کتاب عین خطیب بغدادی تے ابن عساکر د‏‏ی تریخ دے نمونہ اُتے بترتیب حروف تہجی مرتب کيتی گئی ا‏‏ے۔ کچھ حوالےآں تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اِس د‏‏ی چالیس جلداں لکھیاں گئیاں سن مگر ہن ایہ کتاب اصل کتاب دے تیسرے حصہ جتنی وی باقی نئيں رہ گئی۔ اِس د‏‏ی اصل وجہ ایہ اے کہ اِس کتاب دا مبیضہ کدی پایہ تکمیل تک نہ پہنچ سکیا نتیجتًا امیر تیمور د‏‏ی زیر قیادت مغلاں دے حملےآں تو‏ں پہلے ہی اِس کتاب دے مختلف اجزاء ہر جانب منتشر ہوچکے سن، حتیٰ کہ ابن الشحنہ نو‏‏ں وی اِس کتاب د‏‏ی اک جلد دا علم ہو سکیا۔

اِس کتاب دا اک خلاصہ خود ابن العدیم نے " زبدۃ الحلب فی تریخ حلب" دے ناں تو‏ں تاریخی ترتیب دے نال تیار کیتا سی مگر اِس کتاب دا وی مبیضہ مکمل کرنے تو‏ں پہلے اوہ فوت ہو گئے۔ اِس کتاب دے مختلف مخطوطے کئی کتاباں خاناں وچ محفوظ نيں حو ایہ نيں : کتاب خانہ اھلیہ پیرس، شمارہ 2138 پیرس۔ اِس نسخے د‏‏ی اک نقل سینٹ پیٹرز برگ وچ وی اے جو قلمی نسخہ اے جو 1881ء دے عدد نمبر 160 ص 98 وچ درج ہوچکيا ا‏‏ے۔ ^[۳۵] زبدۃ الحلب فی تریخ حلب دا اک نسخہ اک فرانسیسی وزیر جین بیپٹسٹ کالبرٹ Jean-Baptiste Colbert (پیدائش 29 اگست 1619ء- وفات 6 ستمبر 1683ء) د‏‏ی ذا‏تی لائبریری وچ موجود سی جو بعد وچ فرانس د‏‏ی قومی لائبریری Bibliothèque nationale de France نو‏‏ں منتقل ہو گیا۔ اِس نسخے دے چند مفید اِقتباست نو‏‏ں 1819ء وچ لاطینی ترجمہ مع عربی متن و حواشی دے نال جرمن مستشرق جارج فرائیتاغ Georg Freytag (پیدائش 19 ستمبر 1788ء - وفات 16 نومبر 1861ء) نے Selecta ex Historia Halebi دے ناں تو‏ں پیرس تو‏ں شائع کیتا۔ عربی متن دے نال فرانسیسی ترجمہ 1896ء وچ صفحہ نمبر 509 تا 565 شائع ہويا۔ 1897ء وچ صفحہ نمبر 146 تا 235 شائع ہويا۔ 1898ء وچ صفحہ نمبر 37 تا 107 شائع ہويا۔ ہور اِس دے اگے 6 ربیع الثانی 951ھ مطابق 27 جون 1544ء تک دا خلاصہ محمد ابن الحنبلی متوفی 971ھ مطابق 1564ء نے " در الحبب فی تریخ اعیان حلب" دے ناں تو‏ں لکھیا سی جو ہن موزہ برطانیہ وچ عدد نمبر 334 دے تحت مخطوطے د‏‏ی شکل وچ محفوظ اے ۔علاء الدین ابو الحسن علی بن محمد بن سعد المعروف ابن خطیب الناصریہ متوفی 843ھ مطابق 1439ء نے اِس کتاب دا تکملہ بناں " الدر المنتخب فی تکملہ تریخ حلب" لکھیا۔ ایہ تصنیف شہر حلب دے بیان تے 659ھ تو‏ں ممتاز باشندگان حلب د‏‏ی سوانح و سیرت اُتے مبنی اے ۔موفق الدین ابوالفضل محمد بن الشحنۃ الحلبی متوفی 890ھ مطابق 1485ء نے اِس کتاب دا ذیل بناں " نزھۃ النواظر فی روض المناظر" لکھیا۔ اِس ذیل دا مخطوطہ برلن جرمنی وچ عدد نمبر 9791 دے تحت محفوظ ا‏‏ے۔ اِس کتاب تو‏ں ابن الشحنۃ د‏‏ی اولاد وچو‏ں اک شخص نے 1014ھ تے 1024ھ دے درمیانی عرصہ وچ مرتب کیتا سی جس وچ اُس شخص نے جا بجا اپنے زمانہ دے کوائف تو‏ں متعلق تفصیل تو‏ں حواشی تحریر کیتے نيں۔ اِس خلاصہ نو‏‏ں بیروت لبنان تو‏ں 1909ء وچ جوزف ایلیاس سرکیس نے " الدر المنتخب فی تریخ مملکۃ حلب" دے ناں تو‏ں شائع کیتا۔

تریخ الاخبار المستفادۃ فی ذکر بنی ابی جرادۃ

ایہ کتاب ابن العدیم نے یاقوت الحموی دے لئی لکھی سی، ہن اِس دے اِقتباست یاقوت الحموی د‏‏ی کتاب الارشارالاریب اِلی معرفۃ الادیب وچ دیکھے جاسکدے نيں۔^[۱۵]

مرثیہ

ابن العدیم دا منظوم کلام وچ اک مرثیہ وی مشہور اے جو حلب د‏‏ی تباہی اُتے لکھیا گیا سی، اِس مرثیہ دے بعض اشعار ابوالفداء ابن کثیر نے لکھے نيں۔

الدرارِی فی ذکر الذرارِی

ایہ اک مکتوب اے جو ابن العدیم نے سلطان الملک الظاہر دے فرزند د‏‏ی ولادت اُتے اُنئيں لکھیا گیا سی ۔ ایہ مکتوب بصورتِ مخطوطہ مکتبہ نوری عثمانیہ شمارہ 3790 تو‏ں نقل کرکے اِستنبول وچ 1298ھ وچ شمارہ 2 وچ شائع کر دتا گیا سی ۔

الوصیلۃ اِلٰی الحبیب فی وصف الطیبات و الطیب

اِس کتاب وچ ہر قسم د‏‏ی خوشبوئاں تے طرح طرح دے عطر تیار کرنے دے طریقہ جات و ہدایات لکھی گئیاں نيں۔ اِس کتاب دا متفرق قلمی نسخے موجود نيں جو برلن جرمنی وچ شمارہ 463 وچ ، موزہ بریطانیہ 1894ء دے تحت تے 1912ء دے تحت صفحہ 56، 62 تے شمارہ 6388 دے تحت موجود نيں۔ باندی پور ہندوستان وچ جلد 4 ص 146 وچ شمارہ 96 دے تحت محفوظ ا‏‏ے۔

مشہور لکھتاں

ابن العدیم د‏‏ی مشہور لکھتاں ایہ نيں :

• بُغیة الطلب فی تریخ حلب
• زُبدة الحَلَبِ فی حلب
• الدراری فی ذکر الذَراری
• الوسیلة الی الحبیب فی ذکر الطیِّبات و الطیب
• بلوغ الآمال مما هوی الکمال
• الإنصاف و التحرّی فی دفع الظُلم و التجرّی عن أبی العلاء المعرّی
• الأخبار المستفادة فی ذکر بنی جرادة
• کتاب فی الخط و علومه و آدابه و وصف ضروبه و أقلامه

حوالے

1. فرینس دا ببلیوٹیک نیشنل آئی ڈی: https://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb13751498q — اخذ شدہ بتاریخ: ۱۰ اکتوبر ۲۰۱۵ — مصنف: Bibliothèque nationale de France — عنوان : اوپن ڈیٹا پلیٹ فارم — اجازت نامہ: Open License
2. فیسٹ آئی ڈی: https://id.worldcat.org/fast/207917 — subject named as: Kamāl al-Dīn ʻUmar ibn Aḥmad Ibn al-ʻAdīm — اخذ شدہ بتاریخ: ۹ اکتوبر ۲۰۱۷
3. subject named as: 1192-1262 ʻUmar ibn Aḥmad ibn al-ʻAdīm — SELIBR ID: https://libris.kb.se/auth/62792 — اخذ شدہ بتاریخ: ۹ اکتوبر ۲۰۱۷ — ناشر: National Library of Sweden
4. subject named as: Kamal al-Din Ibn al-`Adim — National Library of Spain ID: https://datos.bne.es/resource/XX1590940 — اخذ شدہ بتاریخ: ۹ اکتوبر ۲۰۱۷ — عنوان : El portal de datos bibliográficos de la Biblioteca Nacional de España — اجازت نامہ: Creative Commons CC0 License
5. ابن العديم .. المؤرخ الحلبي الكبير والنجيب — اخذ شدہ بتاریخ: ۱۴ جنوری ۲۰۲۱ — سے آرکائیو اصل فی ۱۴ جنوری ۲۰۲۱ — شائع شدہ از: ۹ جون ۲۰۲۰
6. http://data.bnf.fr/ark:/12148/cb13751498q — اخذ شدہ بتاریخ: ۱۰ اکتوبر ۲۰۱۵ — مصنف: Bibliothèque nationale de France — اجازت نامہ: Open License
7. — اخذ شدہ بتاریخ: ۱۴ جنوری ۲۰۲۱ — سے آرکائیو اصل فی ۱۴ جنوری ۲۰۲۱ — ناشر: Al-Maktaba Al-Shamela
8. حاجی خلیفہ چلبی: کشف الظنون شمارہ 291۔
9. ابن کثیر الدمشقی: البدایۃ والنہایۃ، جلد 13 ص 282۔
10. John Julius Norwich, Byzantium: The Apogee, (Alfred A. Knopf Inc., 1992), 342
11. Farhad Daftary, The Isma'ilis: Their History and Doctrines, (Cambridge University Press, 2007), 309
12. ابن کثیر الدمشقی: البدایۃ والنہایۃ، جلد 13 ص 283۔ تذکرہ حوادث سنۃ 660ھ۔
13. تلخیص دائرۃ المعارف الاسِلامیۃ [اِنسائیکلوپیڈیا آف اِسلام] : جلد 1 ص 600، طبع لاہور 1384ھ/ 1964ء۔
14. Ibn al-Adim, David Morray, Medieval Islamic Civilization:An Encyclopedia, Vol. 1, ed. Josef W. Meri, (Routledge, 2006), 342
15. یاقوت الحموی: ارشاد الاریب اِلی معرفۃ الادیب، جلد 6 ص 18 تا 46، طبع احمد فرید جلد 15 ص 57۔
16. ابن کثیر الدمشقی: تریخ ابن کثیر، جلد 13، ص 236۔
17. ابن قطلوبغا: طبقات الحنفیہ، جلد 2 طبع لائپزگ 1862ء، شمارہ 143۔
18. امام جلال الدین السیوطی: حسن المحاضرۃ، جلد 1 ص 220۔
19. ابن شاکر: فوات الوفیات، جلد 2 ص 101، طبع 1299ھ در بولاق۔
20. ابوالفداء: تریخ ابوالفداء، جلد 4 ص 634۔
21. الیُونینی: ذیل مرآۃ الزمان، طبع اول جلد 1 ص 510۔
22. ابن ابی الوفاء: جواہر المضیئۃ، جلد 1 ص 386۔
23. الیافعی: مرآۃ الجنان، جلد 4 ص 158۔
24. ابن الزِّیات: الکواکب السائرۃ، ص 272۔
25. ابن تغری بِردی: النجوم الزاہرہ، جلد 7 ص 208۔
26. حاجی خلیفہ چلبی: کشف الظنون، عمود 249، طبع یالتقایا۔
27. ابن الوردِی: جلد 2 ص 215۔
28. الطباخ : اعلام النبلاء، جلد 2 ص 313، مع جلد 4 ص 464۔
29. مجلۃ المجمع العلمی : جلد 23 ص 251۔
30. عبد الحئی لکھنوی: الفوائد البیھۃ، ص 174۔
31. ابن العماد: شذرات الذھب، جلد 5 ص 303۔
32. الفہرس التمہیدی : ص 564۔
33. براکلمان: جلد 1 ص 332۔ مع تکملۃ براکلمان: جلد 1 ص 568۔
34. وُسٹنفلٹ : شمارہ 345۔
35. موزہ بریطانیہ حصہ 2، شمارہ 1290 لندن، برطانیہ۔ آیا صوفیہ شمارہ 3036، اِستنبول ترکيتی۔ برلن 10:60، عدد نمبر 51 برلن جرمنی۔