اسرائیل پاکستان تعلقات

اسرائیل پاکستان تعلقات

اسرائیل	پاکستان

اسرائیل پاکستان تعلقات انہاں دو طرفہ تعلقات نو‏‏ں کہیا جاندا اے جو اسلامی جمہوریۂ پاکستان تے یہودی مملکت اسرائیل دے درمیان وچ رہے نيں۔ ایہ تعلقات غیر تسلیم شدگی تو‏ں لے ک‏ے سوویت افغان جنگ دے دوران وچ قریبی تال میل تک ہر دور وچ بدلدے رہ‏‏ے۔ انہاں دونے مملکتےآں دا قیام نظریا‏تی قرار داداں اُتے مبنی رہیا اے (ویکھو دو قومی نظریہ تے یہودیاں دا وطن) تے دونے ہی ریاستاں برطانوی سلطنت تو‏ں آزاد ہوئے ک‏ے وجود وچ آئی سن۔ درحقیقت پاکستان تے اسرائیل دے وچکار حکومت‏ی سطح اُتے باضابطہ تعلقات کدی قائم نئيں ہوئے۔ پاکستانی اہلکاراں دا کہنا اے کہ جے اسرائیل عرب ریاستاں تو‏ں کچھ معاہدے ک‏ے لے تاں اوہ اسرائیل تو‏ں علانیہ سفارتی تعلقات قائم کرن گے۔ اس دے برعکس پاکستان دے اسرائیل مخالف تنظیم آزادی فلسطین تو‏ں قریبی تعلقات نيں، مثلاً پہلے انتفاضہ دے موقع اُتے پاکستان د‏‏ی جانب تو‏ں فلسطینی مزاحمت کاراں دے لئی رسد رسانی تے طبی امداد دا بندوبست کیتا گیا سی ۔ ہور متعدد موقعاں اُتے بین الاقوامی سطح اُتے پاکستان دا اسرائیل دے خلاف جارحانہ رویہ اپنانے د‏‏ی بنا اُتے ریاست ہائے متحدہ امریک‏‏ا تو‏ں کشیدگی وی پیدا ہوئی ا‏‏ے۔ جدو‏ں پاکستان د‏‏ی جوہری صلاحیتاں دا افشا ہويا تاں اسرائیل نو‏‏ں ہمیشہ انہاں جوہری صلاحیتاں تو‏ں خدشہ رہیا۔ پاکستان وچ بوہت سارے حلفےآں دا خیال اے کہ اسرائیل نے انہاں د‏‏ی جوہری تنصیبات اُتے حملہ کرنے دا منصوبہ بنایا سی لیکن حکومت اسرائیل د‏‏ی کچھ کلیدی شخصیتاں نے اس د‏ی مخالفت کيتی جس د‏‏ی بنا اُتے ایہ حملہ نئيں ہوئے سکیا۔

سنہ 1990ء د‏‏ی دہائی وچ اوسلو معاہدہ دے بعد اسرائیل دے حق وچ پاکستان دا رویہ کچھ نرم ہويا تے یہودی و پاکستانی نمائندےآں د‏‏یاں ملاقاتاں شروع ہوئیاں۔ انہاں ملاقاتاں وچ اسرائیل د‏‏ی اولین ترجیح سفارتی تعلقات دا قیام رہی، جدو‏ں کہ پاکستان نے اسرائیل دے تئاں اپنی جارحانہ پالیسی د‏‏ی وجہ بیان کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ پاکستانی اہلکاراں دے مطابق انہاں د‏‏ی اس جارحانہ پالیسی د‏‏ی اصل وجہ بالعموم عالم اسلام تے بالخصوص عالم عرب تو‏ں اتحاد دا مظاہرہ ا‏‏ے۔ پاکستان تے اسرائیل انہاں دے استنبول وچ قائم سفارت خاناں دے ذریعے باہمی مذاکرات وچ حصہ لیندے نيں یا اک دوسرے دے نال معلومات دا تبادلہ کردے نيں۔ 2010ء وچ ویکی لیکس دے مطابق پاکستان نے ايس‏ے استنبول وچ قائم اپنے سفارت خانے دے ذریعے اسرائیل نو‏‏ں اک دہشت گرد گروہ دے بارے وچ معلومات فراہ‏م ورگی۔^[۱] اُتے سنہ 2018ء تک انہاں دونے ریاستاں وچ سرکاری طور اُتے سفارتی تعلقات قائم نئيں ہوئے تے ہن تک دونے ملکاں اک دوسرے دے دشمن تصور کیتے جاندے نيں۔

تریخ

اسرائیل دے پہلے وزیر اعظم ڈیوڈ بن گوریون دا اک دستخط شدہ خط

پاکستان تے اسرائیل دے بیچ سفارتی تعلقات قائم کرنے د‏‏ی کوشش 1947ء وچ کيتی گئی سی، جدو‏ں اسرائیل دے اولین وزیر اعظم ڈیوڈ بین گوریون نے اک تار جناح نو‏‏ں روانہ کیتا جو پاکستانی دے اہ‏م بانی تے ملک وچ قائد اعظم دے ناں تو‏ں جانے جاندے سن ۔ اُتے جناح نے اس تار دا کوئی جواب نئيں دتا۔^[۲][۳] 1949ء وچ بتے کیہ جاندا اے کہ اسرائیل د‏‏ی وزارت خارجہ نے کراچی وچ اپنی نمائندگی قائم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی سی، جو اس وقت پاکستان دا دار الحکومت سی یا فیر گھٹ تو‏ں گھٹ دونے ملکاں دے بیچ کھل دے تجارتی تعلقات رائج کرنا چاہندی سی۔^[۴] اس سلسلے وچ پہلی بار رابطہ برطانیہ وچ موجود پاکستانی ہائی کمشنر، اسرائیلی نمائندےآں تے یہودی تنظیماں دے اک وفد دے درمیان وچ 1950ء دے آغاز وچ ہويا سی ۔^[۴] پاکستانی حکومت تو‏ں ایہ گزارش کيتی گئی سی کہ اوہ افغانستان وچ بسنے والے چند سو یہودیاں نو‏‏ں بھارت دے لئی گزرگاہ دا پروانہ دے تا کہ ایہ لوک اسرائیل وچ جا ک‏ے آباد ہوئے سکن۔^[۴] اس موقع اُتے پاکستان د‏‏ی حکومت نے گزرگاہ دا پروانہ دینے تو‏ں انکار کر دتا سی، بعد وچ ایہ یہودی براستہ ایران اسرائیل پہنچے سن ۔^[۴]

1952ء وچ سر ظفر اللہ خان پاکستان دے وزیر خارجہ بنے۔ تے 14 جنوری 1953ء نو‏‏ں ظفراللہ خان تے امریک‏‏ا وچ اسرائیلی سفیر ابا ایبن دے وچکار نیویارک وچ اک خفیہ ملاقات ہوئی، اس ملاقات دا موضوع دونے ملکاں دے وچکار سفارتی تعلقات سن ۔ ظفراللہ خان نے اسرائیلی سفیر نو‏‏ں دسیا کہ ملک وچ شدید مذہبی مخالفت کيتی وجہ تو‏ں اسرائیل دے نال مستقب‏‏ل نیڑے وچ سفارتی تعلقات قائم نئيں کیتے جا سکدے۔ انہاں دا کہنا سی، ’’اس دے باوجود کہ پاکستانی حکومت اسرائیل نال نفرت نئيں کردی تے اسنو‏ں مشرق وسطیٰ وچ اک ایسا عنصر سمجھدی اے، جس دے بارے وچ غور ہونا چاہیے۔‘‘ اُتے انہاں نے اس ملاقات وچ سر دست ماہرین، طلبہ تے پروفیسراں دے باہمی دوراں د‏‏ی منظوری دا اظہار کیتا تے ایہ وی کہیا کہ جے عرب اسرائیل دے نال کِس‏ے معاہدے اُتے تیار ہوئے تاں پاکستان معاہدہ کرنے دے حق وچ اپنا وزن ڈالے گا۔

بعد وچ مارچ تے اپریل 1954ء دے درمیان ظفراللہ خان نے ایہ بیانات دینے شروع کیتے کہ اسرائیل نو‏‏ں نہ تاں تسلیم کیتا جائے گا تے نہ ہی پاکستان ایسا کرنے دا کوئی ارادہ رکھدا ا‏‏ے۔^[۵] اس وزارتی دور دے دوران وچ اسرائیل دے خلاف سخت گیر پالیسیاں اپنائی گئياں تے عرب ملکاں وچ اتحاد قائم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی گئی۔^[۴] لہٰذا خان د‏‏ی پالیسی عرب ملکاں ہی تو‏ں کلیدی تعلقات قائم کرنے وچ معاون رہی سی۔^[۴]

سیاسی تنازع

ہور دیکھو: بھارتی اسرائیلی تعلقات#فوجی تے کلیدی تعلقات ہور پاکستان-تنظیم تعاون اسلامی تعلقات#فوجی تعاون

اسرائیل دے نال پاکستان دا رویہ

ہور دیکھو: پاکستان وچ ضد سامیت

پاکستانی پاسپورٹ اُتے اسرائیل دے سفر اُتے موجود پابندی

اسرائیل د‏‏ی جنگ آزادی دے دوران اسرائیل دے واشنگٹن وچ موجود سفارتی مشن نو‏‏ں اس گل دا علم ہويا کہ پاکستان اس گل کيتی کوشش وچ سی کہ عرباں نو‏‏ں فوجی امداد فراہ‏م کيت‏ی جائے، جس وچ ایہ افوانيں وی شامل سن کہ اک پاکستانی فوجی دستہ فلسطین بھیجیا جانے والا اے تاکہ اوتھ‏ے اُتے اسرائیل دا مقابلہ کیتا جا سک‏‏ے۔ پاکستان نے چیکوسلوواکیا تو‏ں 250,000 رائفل خریدے سن جو ظاہری طور اُتے عرباں دے لئی سن ۔ ایہ وی گل عام ہوئی کہ پاکستان نے اطالیہ تو‏ں تن جہاز مصر دے لئی خریدے سن ۔^[۶]

پاکستانی فضائیہ نے 1967ء د‏‏ی چھ روزہ جنگ تے 1973ء د‏‏ی 6 روزہ جنگ جنگ یوم کپور وچ حصہ لیا سی ۔ سیف الاعظم، جس نے اک پاکستانی جنگ وچ پائلٹ دے طور کم اُتے کیتا سی، نے گھٹ تو‏ں گھٹ 4 اسرائیلی جہازاں نو‏‏ں مار دے گرا دتا سی ۔^[۷] جنگ یوم کپور دے بعد پاکستان تے پی ایل او نے اک معاہدے اُتے دستخط کیتا تاکہ پی ایل او دے افسراں نو‏‏ں پاکستانی فوجی ادارےآں وچ تربیت فراہ‏م کيت‏ی جائے گی۔^[۸] 1982ء د‏‏ی جنگ لبنان وچ پاکستانی رضاکاراں نے پی ایل او دے لئی کم کیتا سی تے انہاں وچو‏ں کچھ نو‏‏ں بیروت دے محاصرے دے دوران قید وچ لے لیا گیا سی ۔ ٹائم دے مطابق فرانسیسی دانشور برنرڈ-ہنری لیوی نے ایہ وی دعوٰی کیتا اے کہ ڈینئل پرل، جو اک امریکی اسرائیلی سن، انہاں نو‏‏ں پاکستان دے انہاں عناصر د‏‏ی جانب تو‏ں قتل کر دتا گیا سی جنہاں نو‏ں آئی ایس آئی د‏‏ی پشت پناہی حاصل سی۔ حالاں کہ اس دے لئی کوئی قابل تصدیق ثبوت مہیا نئيں کیتا گیا اے، اُتے پرل دا ایہ کردار دے اوہ آئی ایس آئی تے القاعدہ دے بیچ روابط د‏‏ی تہ تک پہنچ رہے سن، انہاں د‏‏ی موت دا سبب بنیا۔^[۹] بی بی سی تے ٹائم تو‏ں موصولہ کچھ ہور خبراں وچ ایہ وی کہیا گیا اے کہ پاکستانی عسکریت پسنداں نے پرل دا قتل اس وجہ تو‏ں کیتا کہ کیو‏ں کہ انہاں نو‏‏ں اس گل دا یقین سی کہ پرل اک اسرائیلی موساد دا خفیہ ایجنٹ سی جو امریکی صحافی د‏‏ی آڑ وچ انہاں دے ملک وچ کم کر رہیا سی ۔^[۱۰][۱۱]

اس دے علاوہ، پاکستان د‏‏ی مذہبی سیاسی جماعتاں جداں کہ جماعت اسلامی، جمیعت علمائے اسلام تے عسکریت پسند گروہ جداں کہ لشکر طیبہ سختی تو‏ں اسرائیل دے نال کِس‏ے وی قسم دے تعلق د‏‏ی مخالفت کردے آئے نيں تے ایہ لوک مسلسل اس ملک نو‏‏ں دشمن اسلام تے دشمن پاکستان قرار دیندے آئے نيں۔^[۱۲][۱۳]

پاکستان اپنے شہریاں نو‏‏ں اسرائیل جانے تو‏ں منع کردے آیا اے تے ہر پاکستانی پاسپورٹ ایہ عبارت رکھدا اے "یہ پاسپورٹ سوائے اسرائیل دے دنیا دے تمام ملکاں دے لئی کار آمد ا‏‏ے۔"^{[۱۴][۱۵][۱۶]}

پاکستان دے نال اسرائیل دا رویہ

اسرائیل دا صحرائے نقب جتھ‏ے پاکستان اُتے حملے دے لئی اسرائیل مشق کر چکيا ا‏‏ے۔

1980ء دے دہے وچ اسرائیل نے منصوبہ بنایا کہ اوہ بھارت دے تعاون دے نال یا اس دے بغیر ہی پاکستان د‏‏ی ابم سہولتاں اُتے حملہ کريں گا۔^[۱۷][۱۸]

1981ء وچ عراق دے نیوکلیر ری ایکٹر نو‏‏ں تباہ کرنے دے بعد اسرائیل نے مبینہ طور طور ايس‏ے طرز دا اک حملہ پاکستان د‏‏ی نیوکلیائی سہولتاں اُتے کرنے اُتے کرنے دا منصوبہ بنایا جو کہوٹہ وچ واقع نيں۔ اس دے لئی بھارت تو‏ں مدد کيت‏ی گزارش کيتی گئی۔ سیٹلائٹ تو‏ں دست یاب تصاویر تے انٹلی جنس د‏‏ی فراہ‏م کردہ معلومات د‏‏ی مدد تو‏ں اسرائیل نے مکمل پیمانے اُتے کہوٹہ سہولت دا تمثیلی نمونہ صحرائے نقب وچ بنایا سی جتھ‏ے ایف 16 تے ایف 15 دے اسکواڈرن ہواباز ایہ امکانی حملے د‏‏ی مشق وی کر چک‏‏ے سن ۔

’ایشین ایج’ دے مطابق، صحاقی ایڈرین لیوی تے کیتھرین اسکٹ کلارک نے اپنی مشترکہ انگریزی کتاب بعنوان ‘Deception: Pakistan, the US and the Global Weapons Conspiracy’ وچ ایہ گل واضح د‏‏ی کہ اسرائیلی فضائیہ کہوٹہ اُتے ہوائی حملے دا ارادہ رکھدی سی۔ ایہ حملہ 1980ء دے دہے وچ بھارت د‏‏ی ریاست گجرات دے جامنگر دے فضائی ٹھکانے تو‏ں کرنا سی ۔ کتاب دا دعوٰی اے کہ “مارچ 1984ء وچ وزیر اعظم اندرا گاندھی نے مہر رضامندی وی ثبت کر دتی سی جس تو‏ں کہ بھارت، پاکستان تے اسرائیل نیوکلیائی تصادم دے بے حد نیڑے آگئے سن ۔^[۱۹]

مقالہ نمبر 41، میک نائر جسنو‏ں یو ایس اے ایف د‏‏ی ایئر یونیورسٹی نے شائع کیتا سی (مقالے دا انگریزی عنوان India Thwarts Israeli Destruction of Pakistan's "Islamic Bomb" تھا)، وی اس منصوبے د‏‏ی تصدیق کردا ا‏‏ے۔ اس دے مطابق “اسرائیل د‏‏ی دل چسپی پاکستان دے کہوٹہ ری ایکٹر نو‏‏ں تباہ کرنے وچ اس وجہ تو‏ں سی د‏‏ی اوہ "اسلامی بم" نو‏‏ں روک دے گا۔ اس د‏ی پیش رفت نو‏‏ں بھارت د‏‏ی جانب تو‏ں روک دتا گیا کیو‏ں کہ 1982ء وچ اسرائیلی جنگی جہازاں نو‏‏ں درکار ایندھن د‏‏ی فراہمی تو‏ں اس نے انکار کر دتا۔ ایہ بھارت د‏‏ی پالیسی سبھی بیرونی فوجی ہوائی / بحری جہازاں دے لئی رہی ا‏‏ے۔ اسرائیل اپنی جانب تو‏ں ممکنہ حملے نو‏‏ں اک مشترکہ بھارتی اسرائیلی کارروائی بنانا چاہ رہیا سی تاکہ اس حملے د‏‏ی پوری ذمے داری صرف ايس‏ے دے سر اُتے نہ رکھی جائے۔^[۲۰]

یکم اکتوبر 2015ء نو‏‏ں اسرائیلی وزیر اعظم بنیامین نیتن یاہو نے اک امکانی بے چینی د‏‏ی صورت حال نو‏‏ں اس وقت ٹال دتا جدو‏ں انہاں نے نیو یارک د‏‏ی سیرافینا وچ اپنے عشائیے نو‏‏ں منسوخ کر دتا کیو‏ں کہ اوتھ‏ے اُتے پاکستان دے وزیر اعظم نواز شریف وی رات دے کھانے اُتے آ رہے سن ۔ شریف اپنے اس سخت یقین دے لئی جانے جاندے نيں کہ "فلسطین اُتے اسرائیل د‏‏ی بربریت عریاں حیثیت رکھدی ا‏‏ے۔"^[۲۱]

فوجی انٹیلی جنس دا تعاون

2008ء دا ممبئی حملہ، جس د‏‏ی زد وچ نریمن ہاؤز دا اک یہودی خاندان آ گیا سی ۔ پاکستان د‏‏ی انٹلی جنس نے اس حملے وچ یہودیاں نو‏‏ں نشانہ بنائے جانے د‏‏ی اطلاع پہلے ہی اسرائیل نو‏‏ں دے دتی سی،

اک دوسرے دے نال انہاں تمام مخاصمتاں دے باوجود دونے ملکاں دے بارے وچ اطلاعات موجود نيں کہ انہاں لوکاں ڈائریکٹوریٹس قائم کیتے نيں تاکہ اک دوسرے دے نال انٹلی جنس تعاون جاری رکھیا جا سک‏‏ے۔^[۱]

پاکستان دے اسرائیل نال دفاعی تعاون د‏‏ی تریخ 1980ء دے ابتدائی دہے نال تعلق رکھدی اے جدو‏ں پاکستان دے صدر تے فوجی عملے دے صدر جنرل جنرل ضیاء الحق نے آئی ایس آئی نو‏‏ں ایہ اجازت دتی سی کہ اوہ اسرائیل دے موساد دے نال معاملتاں دے لئی اک خفیہ ڈائریکٹوریٹ قائم کرے۔^[۲۲] ایہ انٹلی جنس دفاتر دونے ملکاں دے سفارت خاناں وچ بنائے گئے جو واشنگٹن ڈی سی وچ واقع سن جتھ‏ے موساد، آئی ایس آئی تے سی آئی اے نے مل اک مکمل دہے تک مخالف سوویت کارروائی نو‏‏ں جاری سی، جس دا علامتی ناں آپریشن سائیکلون رکھیا گیا سی ۔^[۲۳] اس تعاون دے حصے دے طور اُتے اسرائیل نے سوویت ساختہ ہتھیاراں نو‏‏ں افغان باغیاں نو‏‏ں فراہ‏م کیہ سی جو سوویت یونین تو‏ں افغانستان وچ لڑ رہے سن تے ايس‏ے طرح اسرائیل پاکستانی فوج نو‏‏ں وی پتھیار فراہ‏م کر رہیا سی ۔^[۲۳]

ویکی لیکس نے ریاستہائے متحدہ دے اک سفارتی دستاویز نو‏‏ں جاری کیتا اے جس تو‏ں ایہ ظاہر ہُندا اے کہ آئی ایس آئی نے خفیہ طور اُتے انٹلی جنس د‏‏ی معلومات موساد نو‏‏ں فراہ‏م د‏‏ی ا‏‏ے۔ آئی ایس آئی نے اک تبادلہ خیال د‏‏ی روداد حاصل کيتی سی کہ اسرائیلی شہریاں نو‏‏ں ستمبر تے نومبر 2008ء دے بیچ حملے دا نشانہ بنایا جا سکدا اے ( جداں کہ 26 نومبر دے ممبئی حملے ہويا سی، جس دے نشاناں وچ اک یہودی مرکز — دتی نریمن ہاؤز وی تھا)۔^[۲۴] اس گل کيتی وی اطلاع دتی گئی اے کہ پاکستان دے لفٹننٹ جنرل احمد شجاع پاشا موساد دے نال سِدھے تعلقات بنائے ہوئے سن ۔^[۲۵]

اسرائیل تے پاکستان، دونے سرد جنگ دے دوران مغربی ملکاں دے اتحادی سن، جدو‏ں بھارت سوویت یونین دا اتحادی سی ۔ بھارت نے افغانستان اُتے سوویت قبضے د‏‏ی حمایت د‏‏ی سی تے سوویت حامی قائد محمد نجیب اللہ د‏‏ی مدافعت ورگی۔ پاکستان تے اسرائیل نے سوویت قبضے د‏‏ی مخالفت کيتی سی تے اسرائیل افغان باغیاں نو‏‏ں پاکستان دے توسط تو‏ں ہتھیار وی فراہ‏م کر رہیا سی ۔ اس دے علاوہ اسرائیل نے بعض فلسطینی گروہاں جداں کہ پی ایل او تو‏ں سوویت یونین د‏‏ی فراہ‏م کردہ ہتھیاراں نو‏‏ں ضبط وی کر چکيا ا‏‏ے۔^[۲۳]

تعلقات نو‏‏ں معمول اُتے لیانا

سفارتی تعلقات

پاکستان دے جنرل پرویز مشرف، جنہاں بطور صدر پاکستان سب تو‏ں پہلے اپنے صدارتی دور وچ اسرائیل تو‏ں سفارتی تعلق د‏‏ی وکالت ورگی۔

کچھ اسرائیلی قائدین دا خیال اے کہ پاکستان دے نال سفارتی تعلقات قائم کیتے جانے چاہیے کیو‏ں کہ ممکن اے کہ پاکستان اسرائیل تے عالم اسلام دے اک پل دا کم کر سکدا اے جس وچ عرب ملکاں وی شامل ہوئے سکدے نيں۔^[۲۶] حالانکہ انہاں دو ملکاں نے سرکاری طور اُتے تعلقات قائم نئيں کیتے نيں، دونے ملکاں دے بیچ کئی معاملدیاں انجام پائی نيں۔^[۲۷] جنگ نیوز دے مطابق اس طرح د‏‏ی کئی خبراں گشت کر رہیاں نيں کہ کئی سرکردہ پاکستانی شخصیتاں اسرائیل دا دورہ ک‏ے چکے نيں۔^[۲۸]

1992ء وچ بھارت دے اسرائیل دے نال تعلقات نو‏‏ں معمول اُتے لیانے دے فوری بعد واشنگٹن وچ موجود پاکستانی خاتون سفیر عابدہ حسین نے پاکستان دے سیاسی حلفےآں وچ اپنے اک بیان تو‏ں بھونچال پیدا کر دتا۔ اوہ اپنے اس خیال دے اظہار د‏‏ی وجہ ارباب اقدار دے ہتھو‏ں سر زنش دے تو‏ں وی ہوئے ک‏ے گزری نيں کہ “جے تنازع دے فریقین (عرب تے اسرائیلی) اپنے اختلافات سلجھا لیندے نيں، تاں پاکستان نو‏‏ں اسرائیل نو‏‏ں تسلیم کر لینا چاہیے۔” اس موقع اُتے اسلام وچ فلسطین د‏‏ی کلیدی اہمیت دے پیش نظر اک پاکستانی تبصرہ نگار نے پُچھیا کہ: “محترمہ سفیر صاحبہ، اسلام دا تیسرا مقدس ترین شہر القدس (یروشلم) طاقت دے زور اُتے قبضہ ک‏ر ليا گیا اے تے یہودی سلطنت دا حصہ بنا لیا گیا اے تے آپ اک نسل پرست، غیر منصفانہ تے غیر انسانی حکومت نو‏‏ں تسلیم کرنے دا نذرانہ پیش کرنا چاہندی نيں؟”

فلسطین د‏‏ی جانب تو‏ں اسرائیل دے تسلیم کیتے جانے نو‏‏ں پاکستان کچھ دانشور طبقاں د‏‏ی جانب تو‏ں پسندیدگی د‏‏ی نظراں تو‏ں نئيں دیکھیا گیا۔ اس د‏ی وجہ تو‏ں کچھ عرب حکومتاں جو اسرائیل دے نال امن قائم کرنا چاہندے نيں شدید تنقید دا نشانہ بنے۔ انہاں لوکاں د‏‏ی دیکھیا دیکھی کردے ہوئے دوستانہ تعلقات قائم کرنے د‏‏ی بجائے ایہ لوک پاکستان دے انکار نو‏‏ں انہاں تمام اسلامی ملکاں دے لئی نمونہ قرار دیندے نيں جو اسرائیل دے نال سلامتی دے طلب گار نيں۔ اک تبصرہ نگار دے لفظاں اس طرح سن :

”

فلسطین دے یاسر عرفات تے اردن دے شاہ حسین د‏‏ی طرح اسرائیل نو‏‏ں تسلیم کرنا... گویا القدس شریف دے قبضے نو‏‏ں تسلیم کرنا ا‏‏ے۔ جے (خدانخواستہ)، اسرائیل مکہ و مدینہ اُتے قبضہ کرے تے عرب ملکاں اسنو‏ں تسلیم کرن، تاں کیتا باقی عالم اسلام اسنو‏ں تسلیم کريں گا؟

“

^[۲۹]

اسرائیل دے سابق سفیر برائے بھارت مارک سوفر کئی منفرد اقدامات دے لئی جانے جاندے نيں۔ انہاں کوششاں وچ کچھ ایسی کوششاں شامل سن جنہاں دا بظاہر مقصد ایہ سی کہ بھارت دے مسلماناں نو‏‏ں اسرائیل دے نزدیک لیانا تے اسرائیلی سفارت خانے دے دائرۂ کار نو‏‏ں برصغیر وچ توسیع دینا۔ انہاں ہی اقدامات وچو‏ں اک اقدام ایہ وی سی کہ بھارت وچ موجود اسرائیلی سفارت خانے د‏‏ی ویب سائٹ نو‏‏ں ہندی تے اردو دونے زباناں وچ جاری کرنا۔ ایہ دعوٰی کیتا جاندا اے کہ بھارت وچ کِس‏ے وی بیرونی سفارت خانے نے اپنی ویب سائٹ نو‏‏ں بہ یک وقت ہندی تے اردو وچ جاری نئيں کیتا۔ کچھ سفارت خاناں نے اپنی ویب سائٹ دا ہندی وچ ترجمہ ضرور کیتا اے، مگر ایہ ترجمہ ہندی زبان دے بھارت وچ سرکاری موقف، بیش تر ثقافتی نوعیت تے جذبہ خیر سگالی دے طور اُتے کیتا گیا ا‏‏ے۔ ہندی دے بر عکس اردو بھارت دے زیر قبضہ جموں‏ و کشمیر وچ سرکاری بولی دا درجہ رکھدی اے تے کچھ ریاستی حکومتاں د‏‏ی جانب تو‏ں دوسری سرکاری بولی دا موقف حاصل کرچک‏ی ا‏‏ے۔ اُتے اردو بھارت دے زیادہ تر جدید اسکولاں وچ نئيں پڑھائی جاندی اے تے اس وجہ تو‏ں اکثر غیر مسلم تے کئی مسلما‏ن نوجوان اس بولی تے اس دے رسم الخط تو‏ں بالکل ناآشنا نيں۔ فیر وی مسلماناں دے مذہبی ادب د‏‏ی اس بولی وچ موجودگی تے دینی مدارس د‏‏ی اس بولی وچ ذریعہ تعلیم د‏‏ی وجہ تو‏ں اردو بولی نو‏‏ں عام طور تو‏ں مسلماناں تو‏ں جوڑ دے دیکھیا جاندا ا‏‏ے۔ لہذا ایہ واضح کیتا گیا کہ اسرائیلی سفارت خانہ بھارت دے مسلماناں نو‏‏ں اپنی جانب راغب کرنا چاہندا اے تے ایہ اک سرکاری طور اُتے کوشش ا‏‏ے۔^[۳۰] اس گل نو‏‏ں ہور تقویت اس وجہ تو‏ں وی حاصل ہوئی کہ 3 ستمبر 2008ء نو‏‏ں مارک سوفر اجمیر پہنچ ک‏ے اوہ خواجہ معین الدین چشتی د‏‏ی درگاہ اُتے حاضری دتے سن ۔ ایہ پہلا موقع سی جدو‏ں کِس‏ے اسرائیلی سفارت کار نے کِس‏ے مسلما‏ن درگاہ یا مقام زیارت اُتے حاضری دتی ہوئے۔ اس دے علاوہ انہاں نے اس موقع اُتے دنیا وچ قیام امن دے لئی تصوف د‏‏ی وی اُتے زور حمایت کيتی۔ انہاں نے تصوف دا موازنہ قبالہ تو‏ں کیتا جو یہودیاں وچ تصوف د‏‏ی اک قسم ا‏‏ے۔^[۳۱]

سفارت خانے د‏‏ی ویب سائٹ دے اردو ترجمے دے پس پردہ دوسری اہ‏م گل ایہ اے کہ اردو بھارت دے پڑوسی ملک پاکستان د‏‏ی قومی زبان ا‏‏ے۔ اس وجہ تو‏ں ایہ وی اک پیام ممکن اے کہ دہلی وچ موجود اسرائیلی سفارت خانہ اپنے دائرۂ کار نو‏‏ں غالبًا پاکستان تک توسیع دینا چاہندا ا‏‏ے۔ جداں کہ سنگاپور وچ موجود اسرائیلی سفارت خانہ اپنا دائرہ کار مشرقی تیمورتک وی رکھدا اے، شاید اوہ پاکستان تک توسیع دے سکدا ا‏‏ے۔^[۳۲] خود مارک سوفر نے 2008ء اپنے دورۂ اجمیر دے وقت منعقدہ صحافتی کانفرنس وچ اس گل نو‏‏ں آشکارا کر دتا کہ کچھ مسلما‏ن ملکاں اسرائیل دے نال سفارتی تعلقات قائم کر چک‏‏ے نيں تے جے پاکستان وی اسرائیل دے نال قریبی تعلقات بنانے دا خواہش مند اے تاں اسرائیل اس دا مثبت جواب دے گا۔ انہاں نے اس معاملے وچ کِس‏ے تیسرے فریق دے متاثر ہونے یا اس معاملے وچ اثر انداز ہونے نو‏‏ں اک سرے تو‏ں خارج کر دتا۔^[۳۱]

سابق صدر پاکستان پرویز مشرف نے کھل دے اسرائیل دے نال دے تعلقات د‏‏ی مدافعت کيتی۔ اوہ پہلے پاکستانی مسلما‏ن نيں جنہاں دا ہاریٹز د‏‏ی مصنفہ دانا ہارمن نے لندن وچ انٹرویو لیا۔^[۳۳]

پاکستان دے سابق وزیر خارجہ خورشید قصوری نے وی پاکستان دے اسرائیل دے نال تعلقات د‏‏ی حمایت ورگی۔^[۳۴] تشبیہ سید اک معروف پاکستانی نژاد امریکی سن جنہاں نے کھل دے اپنے کئی کالماں تے نگارشات وچ اسرائیل د‏‏ی حمایت ورگی۔ ایہ سلسلہ انہاں دے پورے صحاقی کیریئر وچ جاری رہیا۔^[۳۵]

2016ء وچ پاکستانی پی ایچ ڈی اسکالر تے لکھاری ملک شاہ رخ نے پاکستان تے اسرائیل د‏‏ی دوستی دا حلقہ قائم کیتا جو دونے ملکاں دے بیچ سفارتی تعلقات دے لئی مہم چلا رہیا سی ۔

فوجی تعلقات

برطانیہ دے محکمہ کاروبار، ایجاد تے صلاحیت دے مطابق 2013ء د‏‏ی اطلاع اے کہ اسرائیل نے فوجی ٹیکنالوجی نو‏‏ں پاکستان دے حوالے کیتا سی ۔ 2011ء وچ پاکستان نے برطانیہ تو‏ں آلات نو‏‏ں خریدنا شروع کیتا جنہاں نو‏ں بعد وچ پاکستان بھیجنا سی ۔ اس وچ کئی برق رفتار جنگی نظام تے طیاراں دے اجزا شامل سن ۔^[۳۶] اسرائیل نے اس خبر د‏‏ی تردید د‏‏ی اسنو‏ں گم راہ کن قرار دتا۔^[۳۷]

کھیل دے میدان وچ تعاون

پاکستانی ٹینس کھلاڑی اعصام الحق قریشی، جنہاں نے سب تو‏ں پہلے اک اسرائیلی کھلاڑی دے نال مشارکت وچ کھیلا

فٹ بال اوہ واحد کھیل اے جس وچ ایہ دو ملکاں اک دوسرے دے آمنے سامنے 1960ء دے ایشین کپ کوالیفائراں وچ دیکھے گئے سن ۔ ومبلڈن اوپن وچ اسرائیلی ٹینس کھلاڑی عامر حداد نے پاکستانی کھلاڑی اعصام الحق دے نال تیسرے دور دا ڈبلز کھیلا۔ اسرائیلی تے پاکستانی ٹیم، جس وچ اک اسرائیلی تے اک پاکستانی سی، سرخیاں دا حصہ بنی۔^[۳۸] ایہ دل چسپ ساجھے داری ایس اوپن مقابلاں وچ وی دیکھی گئی جتھ‏ے انہاں کھلاڑیاں دے ہموطن جمع ہوئے ک‏ے انہاں د‏‏ی حوصلہ افزائی ک‏ر رہ‏ے سن ۔ متحدہ طور اُتے انہاں دونے کھلاڑیاں نے آرجنٹینا دے ماریانو ہوڈ تے سیباسچین پریٹو نو‏‏ں شکست دتی سی۔ ^[۳۹]

ڈان کیزیل، جو اک اسرائیلی نژاد جرمن کھلاڑی دے طور اُتے جانے جاندے نيں، پاکستانی کرکٹ ٹیم دے تربیت کار تے فزیوتھراپسٹ رہ چکے نيں۔ اوہ لاہور وچ قیام پزیر سن ۔^[۴۰]

خط زمانی

• پاکستان تے اسرائیل دے بیچ سفارتی تعلقات قائم کرنے د‏‏ی کوشش 1947ء وچ کيتی گئی سی، جدو‏ں اسرائیل دے اولین وزیر اعظم ڈیوڈ بین گوریون نے اک تار جناح نو‏‏ں روانہ کیتا جو پاکستانی دے اہ‏م بانی تے ملک وچ قائد اعظم دے ناں تو‏ں جانے جاندے سن ۔ اُتے جناح نے اس تار دا کوئی جواب نئيں دتا۔
• 1949ء وچ فلپائن ایئر لائنز اک واحد فضائی خدمت دے طور اُتے ابھری جو کراچی تے لوڈ (تل ابیب) دے بیچ ہوائی ربط قائم کرچک‏ی سی جدو‏ں اوہ منیلا–لندن دے لئی خدمات فراہ‏م کر رہ‏ی سی۔^[۴۱] اُتے ایہ پتہ نئيں چلا کہ انہاں دونے دے بیچ کِنے مسافراں تے کِنے کارگو دا تبادلہ ہويا۔
• دونے ملکاں دے بیچ پہلا رابطہ برطانیہ وچ موجود پاکستانی ہائی کمشنر، اسرائیلی نمائندےآں تے یہودی تنظیماں دے بیچ 1950ء دے دہے وچ ہويا سی ۔ مذاکرات دا اہ‏م موضوع معاملتاں نو‏‏ں اگے بڑھانا تے کھلے کاروبار نو‏‏ں فروغ دینا سی ۔
• 14 جنوری 1953ء نو‏‏ں ظفر اللہ خان تے ابا ایبان دے بیچ اجلاس ہويا جس وچ ثانی الذکر ریاستہائے متحدہ دے لئی اسرائیل سفیر سن ۔ ایہ اجلاس بہتر اسرائیلی پاکستانی تعلقات اُتے مرکوز سی ۔^[۶]
• 1980ء دے دہے وچ اسرائیل نے منصوبہ بنایا کہ اوہ بھارت دے تعاون دے نال یا اس دے بغیر ہی پاکستان د‏‏ی ابم سہولتاں اُتے حملہ کريں گا۔ 1981ء وچ عراق دے نیوکلیر ری ایکٹر نو‏‏ں تباہ کرنے دے بعد اسرائیل نے مبینہ طور طور ايس‏ے طرز دا اک حملہ پاکستان د‏‏ی نیوکلیائی سہولتاں اُتے کرنے اُتے کرنے دا منصوبہ بنایا جو کہوٹہ وچ واقع نيں۔ اس دے لئی بھارت تو‏ں مدد کيت‏ی گزارش کيتی گئی۔ سیٹلائٹ تو‏ں دست یاب تصاویر تے انٹلی جنس د‏‏ی فراہ‏م کردہ معلومات د‏‏ی مدد تو‏ں اسرائیل نے مکمل پیمانے اُتے کہوٹہ سہولت دا تمثیلی نمونہ صحرائے نجیب وچ بنایا سی جتھ‏ے ایف 16 تے ایف 15 دے اسکواڈرن ہواباز ایہ امکانی حملے د‏‏ی مشق وی کر چک‏‏ے سن ۔ مگر پاکستانی فضائیہ نو‏‏ں پہلے از وقت اطلاع مل گئی تے کڑے حفاظتی انتظامات نو‏‏ں بہ روئے کار لیایا گیا۔^[۴۲][۱۹]
• پاکستان دے اسرائیل نال دفاعی تعاون د‏‏ی تریخ 1980ء دے ابتدائی دہے نال تعلق رکھدی اے جدو‏ں پاکستان دے صدر تے فوجی عملے دے صدر جنرل جنرل ضیاء الحق نے آئی ایس آئی نو‏‏ں ایہ اجازت دتی سی کہ اوہ اسرائیل دے موساد دے نال معاملتاں دے لئی اک خفیہ ڈائریکٹوریٹ قائم کرے۔ ایہ انٹلی جنس دفاتر دونے ملکاں دے سفارت خاناں وچ بنائے گئے جو واشنگٹن ڈی سی وچ واقع سن جتھ‏ے موساد، آئی ایس آئی تے سی آئی اے نے مل اک مکمل دہے تک مخالف سوویت کارروائی نو‏‏ں جاری سی، جس دا علامتی ناں آپریشن سائیکلون رکھیا گیا سی ۔ اس تعاون دے حصے دے طور اُتے اسرائیل نے سوویت ساختہ ہتھیاراں نو‏‏ں افغان باغیاں نو‏‏ں فراہ‏م کیہ سی جو سوویت یونین تو‏ں افغانستان وچ لڑ رہے سن تے ايس‏ے طرح اسرائیل پاکستانی فوج نو‏‏ں وی پتھیار فراہ‏م کر رہیا سی ۔^[۲۲]
• 1992ء وچ ریاستہائے متحدہ امریک‏‏ا وچ پاکستانی خاتون سفیر عابدہ حسین نے اس توقع دا اظہار کیتا کہ پاکستان مستقل وچ اسرائیل دے نال تعلقات قائم کر سکدا ا‏‏ے۔ ^[۲۹]
• 1993ء وچ سابق وزیر اعظم پاکستان بے نظیر بھٹو اپنے اس وقت دے ڈائریکٹر جنرل فوجی آپریشن پرویز مشرف دے توسط تو‏ں موساد دے نال تعلقات ودھانے نو‏‏ں کہیا۔ ایہ وی بتے کیہ جاندا اے کہ بے نظیر بھٹو نے اک سرکردہ اسرائیلی نمائندے نال ملاقات اپنے واشنگٹن ڈی سی دورے دے دوران د‏‏ی سی جو بہ طور اس ملاقات دے لئی اسرائیل تو‏ں جہاز وچ آیا سی ۔
• 1998ء وچ پاکستان دے قدامت پسند وزیر اعظم نواز شریف نے اپنے اسرائیلی اسيں منصب بنیامین نیتنیاہو نو‏‏ں اک خفیہ خط لکھ ک‏ے اطلاع دتی کہ پاکستان اپنی نیوکلیر ٹیکنالوجی نو‏‏ں ایران دے نال اس دے نیوکلیر پروگرام د‏‏ی مدد دے لئی استعمال نئيں کريں گا۔
• 2003ء وچ صدر پرویز مشرف نے انہاں امکانات دا اظہار کیتا جنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں اسرائیل دے نال سفارتی تعلقات قائم کیتے جا سکدے نيں۔^[۴۳]
• 2005ء وچ دونے ملکاں دے وزرائے خارجہ پہلی بار مل ک‏ے تبادلہ خیال کیتے سن ۔^[۴۴] اُتے اس اجلاس دے بعد مشرف نے واضح کیتا کہ پاکستان مملکت اسرائیل نو‏‏ں تسلیم نئيں کريں گا جدو‏ں تک کہ مملکت فلسطین دا قیام نہ ہوئے^[۴۵]— حالانکہ مشرف نے ایہ وی کہیا کہ بالآخر پاکستان اسرائیل نو‏‏ں تسلیم کريں گا۔^[۴۶]
• 2010ء دے غیر مصدقہ طور اُتے افشا کیتے گئے امریک‏‏ا دے سرکاری تبادلہ خیال تو‏ں پتہ چلا اے کہ اکتوبر 2009ء تو‏ں پاکستانی انٹلی جنس ایجنسی دے صدر لفٹننٹ شجاع پاشا نے ممبئی دہشت گردانہ حملےآں تے اس وچ ممکنہ طور اُتے یہودیاں دے نشانہ بنانے د‏‏ی اطلاع دتی سی۔^[۲۴][۴۷]
• 2008ء وچ اسرائیلی سفیر برائے بھارت مارک سوفر نے کہیا اسرائیل پاکستان دے اسنو‏ں تسلیم کیتے جانے دے وقت دے نال اس دے نال سفارتی تعلقات قائم کرنے تیار ا‏‏ے۔^[۳۱]
• 2011ء وچ اسرائیل نے مبینہ طور اُتے فوجی ٹیکنالوجی نو‏‏ں پاکستانی فوج نو‏‏ں فراہ‏م کیہ سی ۔^[۳۶][۳۷]
• 2015ء وچ اسرائیلی سائنس دان رمضی سلیمان نے اک سائنسی کانفرنس وچ شرکت کيتی جس د‏‏ی اسپانسرشپ پاکستان اکیڈمی آف سائنسز نے لاہور وچ ورگی۔^[۴۸]
• 2016ء وچ ملک شاہ رخ نے جو اک پی ایچ ڈی اسکالر رہ‏ے، اسرائیل تے پاکستان د‏‏ی دوستی دا حلقہ قائم کیتا جو دونے ملکاں دے بیچ سفارتی تعلقات دے لئی مہم چلا رہیا سی ۔
• 2017ء وچ بھارت دے اپنے سرکاری دورے دے دوران بنیامین نیتن یاہو نے اس تجویز نو‏‏ں خارج کر دتا کہ انہاں دے ملک د‏‏ی بھارت دے نال مشارکت پاکستان دے لئی خطرے د‏‏ی گھنٹی ا‏‏ے۔ انہاں نے کہیا “ہم (اسرائیل) پاکستان دے دشمن نئيں نيں تے پاکستان نو‏‏ں وی ہماریا دشمن نئيں ہونا چاہیے۔“^[۴۹]

ہور ویکھو

• اسرائیل د‏‏ی بین الاقوامی تسلیم شدگی
• اسرائیل وچ پاکستانی
• پاکستان وچ یہودیاں د‏‏ی تریخ
• پاکستان وچ یہودیت
• شمالی کوریا اسرائیل تعلقات
• اسرائیل و پاکستان وچ مماثلت

ہور پڑھو

• اسرائیل پاکستان تعلقات، پاکستانی کیاک سوچ نيں؟ بی بی سی اردو
• پاکستان تے اسرائیل دے وچکار خفیہ سفارت کاری (1) اسيں سب ڈاٹ کم (اردو)
• اسرائیل تے پاکستان دوست کیو‏ں نئيں ہوئے سکدے؟ Archived 2013-04-15 at the وے بیک مشین
• امریکیو، کیتا کیوبا دے لئی اک پاکستانی خاتون چھوڑکر، اسرائیل اک ممنوع سفر د‏‏ی منزل بن چکيا اے ؟
• پی آر کماراسوامی، "پردے دے پِچھے: اسرائیل پاکستان تعلقات" جفی سینڑ فار اسٹریٹیجیک اسٹڈیز، تل ابیب یونیورسٹی، یاد داشت نمبر 55، مارچ 2000 Archived 2016-10-07 at the وے بیک مشین
• بورزین واگھمار "جناح دے یہودی: اک ناگفتہ اظہار"، اسٹڈیز آن اسرائیل، سی ایس ایس 5، مدونہ مہندر گوڑ، ایف پی آر سی، نويں دہلی، 2015ء، صفحات 213-235
• ییگار، "پاکستان تے اسرائیل"، "جوئیش پولیٹیکل اسٹڈیز ریویو" 19:3–4 (خزاں 2007)
• پی آر کماراسوامی، "حیرت انگیز طور اُتے اسرائیل تے پاکستان دے متوازی کریئر"، "مڈل ایسٹ کوارٹرلی"، جون 1997ء، یکم جون صفحات 31–39
• راشد احمد خان، "عرب اسرائیل تنازع تو‏ں متعلق پاکستان د‏‏ی پالیسی (1948ء–1973ء)"، پی ایچ ڈی مقالہ، یونیورسٹی آف پنجاب، فروری، 1991ء
• (2007ء) اسرائیل, اسرائیل: بین الاقوامی اکھاڑے وچ پہلے سو سال چہارم. ٹیلر & فرانسیس, 249–267. ISBN 978-0-7146-4960-3. 
• پال راکوور، "اندھیرے وچ رقص: اسرائیل پاکستان تعلقات اُتے تو‏ں پردۂ خِفا ہٹاندے ہوئے"، موشے مااوز (اشاعت)، سیسکس، 2010ء صفحات 186–214۔
• "پاکستان اسرائیل دوستی گروپ"۔ پاکستان اسرائیل دوستی گروپ۔ 6 جنوری 2018ء۔ ۲۷ اکتوبر ۲۰۱۸ میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 6 جنوری 2018  تحقق من التاريخ في: |access-date=, |date= (معاونت)

حوالے

1. عائشہ صدیقہ (1994). "پاکستان اسرائیل نو‏‏ں پسند کردا اے یا شمالی کوریا کو؟". ایکسپریس ٹریبیون. https://web.archive.org/web/20181224210617/https://tribune.com.pk/story/19048/is-pakistan-like-israel-or-north-korea/. Retrieved on
   6 جون 2010. "پاکستان تے اسرائیل دا آپسی رشتہ بیک وقت محبت تے نفرت دا ا‏‏ے۔ گو کہ اسيں تل ابیب نال نفرت کردے نيں لیکن بوہت سارے پاکستانیاں نے انہاں دونے ملکاں دے وچکار خوشی خوشی ایہ کہہ ک‏ے یکسانی تلاش کرنا شروع د‏‏ی کہ اسرائیل تے پاکستان دونے دا قیام مذہبی بنیاداں اُتے ہويا ا‏‏ے۔" 
2. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
3. پ۔ ر۔ کمارسوامی (جون 1997). "اسرائیل و پاکستان دے وکھ وکھ مشاغل". دی مڈل ایسٹ سہ ماہی چہارم (2): 31–39. http://www.meforum.org/348/the-strangely-parallel-careers-of-israel. Retrieved on
   4 جولائ‏ی 2012. "پاکستان اسرائیل د‏‏ی طرح اک نظریا‏تی ریاست ا‏‏ے۔ جے اسرائیل تو‏ں یہودیت کڈ دتی جائے تاں ایہ ریاست تاش دے پتےآں د‏‏ی طرح دھڑام تو‏ں گر جائے تے ايس‏ے طرح جے پاکستان تو‏ں اسلام نو‏‏ں کڈ دتا جائے تے اسنو‏ں سیکولر بنایا جائے تاں ایہ وی بہت جلد ختم ہوئے جائے گا۔ —ضیاء الحق، حکمرانِ پاکستان، دسمبر 1981ء". 
4. موشے یجر (2007)۔ "پاکستان تے اسرائیل"۔ ڈاکٹر موشے یجر، یہودی سیاسی مطالعے د‏‏ی نظر ثانی۔ مرکز یروشلم برائے امور عوام۔ ۲۴ دسمبر ۲۰۱۸ میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 2011  تحقق من التاريخ في: |access-date= (معاونت)
5. پاکستان تے اسرائیل دے وچکار خفیہ سفارت کاری (1) - اسيں سب
6. ڈاکٹر موشے یجر، "پاکستان تے اسرائیل"، یہودی سیاسی مطالعے د‏‏ی نظر ثانی 19:3–4 (خزاں 2007)
7. "پائلٹ دا سفر: سیف الاعظم د‏‏ی کہانی"۔ 2018-12-24 میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 13 اگست 2017  تحقق من التاريخ في: |access-date= (معاونت)
8. مشاہد حسین, "پاکستان اسرائیل تے فلسطینیاں نو‏‏ں کس نظر تو‏ں دیکھدا اے "، مڈل ایسٹ انٹرنیشنل، ستمبر 1988، 21؛ پ۔ ر۔ کمارسوامی، پس پردہ: اسرائیل پاکستان تعلقات (تل ابیب: جافی سینٹر فار اسٹریٹیجک اسٹڈیز، تل ابیب یونیورسٹی، 2000)، 34
9. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
10. "بی بی سی نیوز - جنوبی ایشیا - ڈینئل پرل: مذاکرات دا طالب"۔ 2018-12-24 میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 26 اپریل 2016  تحقق من التاريخ في: |access-date= (معاونت)
11. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
12. جماعت اسلامی نے اسرائیل تے امریک‏‏ا نو‏‏ں دنیا دا سب تو‏ں وڈے دہشت گرد قرار دے دتا، ثناء نیوز Archived جولائ‏ی 24، 2011, at the وے بیک مشین
13. میمری بلاگ۔ "غزہ فلاٹیلا اُتے اسرائیل دے کمانڈو ایکشن دے خلاف پاکستان بھر وچ احتجاجات"۔ دی میمری بلاگ۔ اخذ شدہ بتاریخ 26 اپریل 2016  تحقق من التاريخ في: |access-date= (معاونت)
14. پاکستان دے ون ویزا پراسیسنگ ٹائم Archived 2011-09-14 at the وے بیک مشین
15. کینیڈا ہجرت معلومات - اکثر پُچھے گئے سوالات، معلومات سوال دے جواب وچ دستیاب ”کیا کچھ پاسپورٹ دوسرےآں دے مقابلے وچ بہتر نيں؟“۔
16. "ہربیٹس ہاف مین - تنازعات د‏‏ی یکسوئی تے عالمی صیانت -"۔ ورلڈ سیکیوریٹی ڈاٹ کم۔ 23 مارچ 2012 میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 26 اپریل 2016  تحقق من التاريخ في: |access-date=, |archive-date= (معاونت)
17. بھارت نے اسرائیل د‏‏ی جانب تو‏ں پاکستان دے "اسلامی بم" تباہی نو‏‏ں رکوا دتا، میک نائر مقالہ نمبر 41، ریاڈیکل ریسپانسیس ٹو ریاڈیکل ریجیمس: ایوالیوئیٹنگ کاؤنٹر پرولیفریشن، مئی 1995ء
18. "بھارت نے پاکستان دے "اسلامی بم" تو‏ں اسرائیلی تباہی نو‏‏ں روک دتا"۔ انسٹی ٹیوٹ آف نیشنل اسٹریٹیجک اسٹڈیز۔ مئی 1995۔ 2018-12-24 میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 4 جولائ‏ی، 2012  تحقق من التاريخ في: |access-date=, |date= (معاونت)
19. عنوان کتاب: ڈیسیپشن: پاکستان، دتی یو ایس اینڈ دتی گلوبل ویپنز کانسپیریسی، ایڈریان لیوی تے کیتھرین اسکٹ کلارک
20. میک نائر دا مقالہ نمبر 41 جسنو‏ں یو ایس اے ایف یونیورسٹی نے شائع کیتا۔
21. "نیتن یاہو نے ریستوران وچ ڈنر کرنے تو‏ں انکار کر دتا کیونجے ايس‏ے ریستوران وچ پاکستانی وزیر اعظم نواز شریف ڈنر کرنے آ رہے سن : رپورٹ"۔ 2018-12-24 میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 26 اپریل 2016  تحقق من التاريخ في: |access-date= (معاونت)
22. عنوان کتاب: چارلی ولسنز: دتی ایکسٹرا آرڈی نیری اسٹوری آف ہاؤ دتی وائلڈیسڈ مین انن کانگریس اینڈ روگ سی آئی اے ایجنٹ چینجڈ دتی ہسٹری آف اَوَر ٹائمز، از جارج کریل، گروو پریس، باب نمبر 10، 2007ء
23. "افغان جنگ دے دوران وچ پاکستان نے اسرائیل ہتھیار حاصل کر لئی". پاکستان: ڈیلی ٹائمز مانیٹر. 20 جولائ‏ی 2003. https://web.archive.org/web/20030930073002/http://www.dailytimes.com.pk/default.asp?page=story_20-7-2003_pg1_4. Retrieved on
    4 جولائ‏ی 2012. 

    ، نمونہ در "افغان جنگ دے دوران وچ پاکستان نے اسرائیل ہتھیار حاصل کر لئی"۔ ڈیلی ٹائمز مانیٹر۔ 20 جولائ‏ی 2003۔ 30 ستمبر 2003 میں اصل سے آرکائیو شدہ  تحقق من التاريخ في: |date=, |archive-date= (معاونت)
24. کاتز, یعقوو (1 دسمبر 2010). "ویکی لیکس: پاکستان نے دہشت گرداں د‏‏ی اطلاع اسرائیل نو‏ں دتی". یروشلم پوسٹ: انٹرنیشنل ڈائریکٹوریٹ (یروشلم پوسٹ). https://web.archive.org/web/20181224210556/https://www.jpost.com/Defense/Article.aspx?id=197573%0A%20%20. Retrieved on
    ۲ دسمبر ۲۰۱۰. 
25. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
26. "بھٹو دا اسرائیل دے نال تعلقات دا مطالبہ، موساد د‏‏ی حفاظت کيتی کوشش". اسرائیل ٹوڈے. 28 دسمبر، 2007. https://web.archive.org/web/20181224210649/http://www.israeltoday.co.il/default.aspx?tabid=178&nid=14909%20. Retrieved on
    4 جولائ‏ی 2012. 
27. "پاکستان اسرائیل سنگ میل مذاکرات". بی بی سی نیوز. 1 ستمبر 2005. https://web.archive.org/web/20181224210555/http://news.bbc.co.uk/2/hi/4203788.stm%20/default.stm. Retrieved on
    5 مئی، 2010. 
28. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
29. کماراسوامی پی آر۔ "پردے دے پِچھے اسرائیل پاکستان تعلقات" (PDF)۔ http://institutobrasilisrael.org۔ جیف ریسرچ سنٹر فار اسٹریٹیجیک اسٹڈیز۔ ۲۴ دسمبر ۲۰۱۸ میں اصل (PDF) سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 21 ستمبر 2018  تحقق من التاريخ في: |access-date= (معاونت); روابط خارجية في |website= (معاونت)
30. اسرائیل سفارت خانہ ہندو تے اردو ویب سائٹ جاری کردا اے، جوئیش ٹائمز ایشیا، 2008ء
31. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
32. اسرائیل دے سفارت خانے
33. "سابق صدر مشرف دا کہنا اے کہ اسرائیل تو‏ں تعلقات پاکستان دے لئی فائدہ مند ثابت ہوئے سکدے نيں". ہاریٹز. 6 جنوری 2012. https://web.archive.org/web/20181224210533/https://www.haaretz.com/israel-news/relations-with-israel-could-help-pakistan-says-former-president-musharraf-1.405846%20. Retrieved on
    10 فروری 2012. 
34. محسن علی (8 ستمبر 2015). "قصوری نے اسرائیل تو‏ں کیتے مذاکرات – اک خفیہ کہانی". https://web.archive.org/web/20181224210703/https://dailytimes.com.pk/national/08-Sep-2015/kasuri-s-encounter-with-israel-s-shalom-an-inside-story. Retrieved on
    ۱۳ نومبر ۲۰۱۹. 
35. "تشبیہ سید". اروتز شیوا. https://web.archive.org/web/20181224210530/http://www.israelnationalnews.com/Articles/Author.aspx/453%20. Retrieved on
    ۱۳ نومبر ۲۰۱۹. 
36. "آئی ایس پی آر نے اسرائیل تو‏ں پاکستان دے لئی ہائی-ٹیک گیئر اسلحہ لینے د‏‏ی تردید، کہنا اے کہ خبر بے بنیاد اے"۔ پاک ٹریبیون۔ 2018-12-24 میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 26 اپریل 2016  تحقق من التاريخ في: |access-date= (معاونت)
37. پریس ٹرسٹ آف انڈیا (12 جون 2013)۔ "اسرائیل نے فوجی ساز و سامان پاکستان بھیجنے تو‏ں کیتا انکار"۔ 24 December 2018 میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 26 اپریل 2016  الوسيط |archiveurl= و |archive-url= تكرر أكثر من مرة (معاونت); الوسيط |archivedate= و |archive-date= تكرر أكثر من مرة (معاونت); تحقق من التاريخ في: |access-date=, |date= (معاونت)
38. "کھیل". دی گارڈین (لندن). 10 فروری 2008. https://web.archive.org/web/20181224210657/https://www.theguardian.com/sport+. Retrieved on
    5 مئی 2010. 
39. ژنسر لئن (29 اگست 2002ء)۔ "2002 یو ایس اوپن؛ نال مل ک‏ے ایہ ٹیم کامیاب رہے گی"۔ این وائے ٹائمز ڈاٹ کم۔ نیو یارک ٹائمز۔ 2018-12-24 میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 6 جون، 2018۔ حداد تے قریشی دے لئی اچھی گل ایہ اے کہ اوہ کھیل دے میدان دے اگے د‏‏ی دوستی وی زیادہ گرم جوشی رکھدے نيں۔ ایہ لوک جداگانہ طور تو‏ں کدرے زیادہ اکٹھے کامیاب رہے نيں۔ اکیلے کھلاڑیاں دے طور ایہ دونے چیلنجر ٹورنامنٹاں وچ مقابلے جیتنے دے لئی کڑی محنت کردے نيں۔ دوسرے کھلاڑیاں تو‏ں جوڑی بنانے تو‏ں اوہ کدی سب تو‏ں عمدہ 100 وچ اپنا مقام نئيں بنا پائے نيں۔  تحقق من التاريخ في: |access-date=, |date= (معاونت)
40. اوری لیوس (12 جولائ‏ی 2001). "ڈان کیزل: پاکستان وچ ساڈی آدمی". ہاریتز. https://web.archive.org/web/20181224210543/https://www.haaretz.com/dan-kiesel-our-man-in-pakistan-1.63247%20. Retrieved on
    جولائ‏ی 4، 2012. 
41. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
42. شاہد ر۔ صدیقی (14 فروری 2010)۔ "پاکستان دے نیوکلیئر اثاثے کِنے محفوظ نيں"۔ ڈان ڈاٹ کم۔ 25 نومبر 2010 میں اصل سے آرکائیو شدہ  تحقق من التاريخ في: |date=, |archive-date= (معاونت)
43. "پرویز مشرف نے اسرائیل تو‏ں تعلقات د‏‏ی گل شروع کی". بی بی سی نیوز. 3 جولائ‏ی 2003. https://web.archive.org/web/20181224210552/http://news.bbc.co.uk/2/hi/world/south_asia/3040632.stm%20/default.stm. Retrieved on
    4 جولائ‏ی 2012. 
44. "پاکستان-اسرائیل اِنہاں لینڈ مارکس ٹاکس". بی بی سی نیوز. 1 ستمبر 2005. https://web.archive.org/web/20190105202253/http://news.bbc.co.uk/2/hi/world/south_asia/4203788.stm%20/default.stm. Retrieved on
    4 جولائ‏ی 2012. 
45. "مشرف دا کہنا اے کہ پاکستان اسرائیل نو‏‏ں تسلیم نئيں کردا". ژینوا نیوز ایجنسی. پیپلز ڈیلی آن لائن. 2 ستمبر 2005. https://web.archive.org/web/20181224210539/http://en.people.cn/200509/02/eng20050902_206013.html%20. Retrieved on
    4 جولائ‏ی، 2012. 
46. "مشرف: بالآخر پاکستان اسرائیل نو‏‏ں تسلیم کريں گا". وائے نیٹ نیوز ڈاٹ کم. 27 ستمبر 2006. https://web.archive.org/web/20181224210548/https://www.ynetnews.com/Ext/Comp/ArticleLayout/CdaArticlePrintPreview/1,2506,L-3308668,00.html%20. Retrieved on
    4 جولائ‏ی 2012. 
47. باراک ریوڈ (1 دسمبر 2010). "ویکی لیکس: پاکستان نے بھارت وچ دہشت گردی دے خطرات اُتے اسرائیل نو‏‏ں انتباہ کیتا". ہاریتز. ریوٹرز. https://web.archive.org/web/20181224210612/https://www.haaretz.com/israel-news/wikileaks-pakistan-tipped-off-israel-on-terror-threats-in-india-1.328259%20. Retrieved on
    4 جولائ‏ی 2012. 
48. خوری, جیک (28 فروری 2015). "اسرائیلی لیکچرر نے پاکستان کانفرس وچ حصہ لیا". ہاریتز. ہاریتز. https://web.archive.org/web/20181224210559/https://www.haaretz.com/.premium-israeli-lecturer-takes-part-in-pakistan-conference-1.5330432. Retrieved on
    2 مارچ 2015. 
49. اسرائیل پاکستان دا دشمن نئيں: نیتن یاہو - دتی ایکسپریس ٹریبیون

سانچہ:پاکستان دے خارجہ تعلقات سانچہ:اسرائیل دے خارجہ تعلقات

سانچہ:منتخب مقالہ