حوزہ علمیہ قم

حوزه علمیه قم اہل تشیع عالم دا معتبر تے اہ‏م ترین علمی مرکز اے جو ایران دے شہر قُم وچ واقع اے۔ مکتب و حوزهٔ تعلیم حدیث قم (کوفہ تے بغداد سمیت) اہل تشیع دے جہان علم و عرفان دے تن قدیم و معتبر اداریاں وچو‏ں اک اے جس دی بنیاد ثانی جیّد عالم دین تے مجتہد عبدالکریم حائری یزدی نے 1922 [۱]وچ رکھی سی۔

ایرانی سپریم لیڈر علی خامنہ ای قم تقریب وچ, 15 مارچ 2016
قم تقریب
فائل:فیضیه.jpg
مدرسہ فیضیہ

حوزہ علمیہ قم، اس شہر وچ مذہب شیعہ دی قدامت دا ثمرہ اے جو اشعری خاندان دی کوفہ تو‏ں قم ہجرت، نال قریبی تعلق رکھدا اے۔ دوسری صدی ہجری وچ شیعہ اشعریاں دی وسیع سطح اُتے ہجرت نے قم نو‏‏ں شیعہ مسلماناں دے اکثریتی شہراں دے زمرے وچ قرار دتا۔

پہلی تے دوسری ہجری قمری صدیاں وچ امام جعفر صادق تے امام علی رضا دے بعض اصحاب اس شہر وچ موجود سن ۔ [اشعری خاندان دے علاوہ]، برقى خاندان، خاندان حِمْیَرى، ابراہیم بن ہاشم قمى، ابن مَتّیل/ مُتَّیْل تے خاندان ابن بابویہ قمی تیسری صدی ہجری وچ اس شہر دے شیعہ خانداناں وچو‏ں سن ۔ علم پرور خانداناں دے علاوہ، جس چیز نے قم دے حوزہ علمیہ دی رونق وچ اضافہ کیتا علویاں تے سادات دی وڈی تعداد سی جو اس شہر وچ آ بسی سی۔ قم دے باشندے ائمہ معصومین(ع) دے نال ـ مکاتبات دی صورت وچ ـ قریبی تعلق رکھدے سن ۔

قم وچ دینی علوم دی مختلف شاخاں تے انہاں دے مقدمات دی تدریس ہوندی سی تے علوم قرآن، کلام، تاریخ تے جغرافیہ، تراجم، علم رجال تے علم حدیث حوزہ علمیہ قم دے رائج دروس وچ شامل سن تے حوزہ قم دی اہ‏م فعالیت غُلّات دے گمراہ کن افکار دے خلاف جدوجہد دے سانچے وچ منظم ہويا کردی سی۔ سیاسی تے معاشرتی مسائل تو‏ں حوزہ قم دے تعلق دا سبب ایہ سی کہ اس شہر دی پوری آبادی مذہب شیعہ دی پیرو سی؛ اسی بنا اُتے اس شہر دے والیاں تے قاضیاں دا تقرر وی شیعہ اکثریت وچو‏ں ہوندا سی

حوزہ علمیہ قم تیسری تے چوتھ‏ی صدی ہجری وچ شکوہ و رونق تو‏ں بہرہ مند سی لیکن پنجويں صدی ہجری وچ رے تے اس دے بعد بغداد دے مشابہ حوزات علمیہ نو‏‏ں ـ بطور خاص سنی مذہب دے پیرو سلجوقیاں دے تسلط دے بموجب ـ رونق ملی تو حوزہ قم دی پہلی دی سی رونق باقی نہ رہی۔ منگولاں نے سنہ 621 ہجری وچ قم تے کاشان اُتے حملہ کیتا تے انہاں شہراں وچ وڈی خونریزی دی تے آبادیاں نو‏‏ں ویران کیتا، تو حوزہ قم نے وی رو بہ زوال ہويا۔ صفویاں دی طرف تو‏ں شیعہ مذہب تے علماء دی تقریبا مسلسل حمایت دی وجہ تو‏ں قزوین تے اصفہان وچ شیعہ حوزات علمیہ نو‏‏ں رونق ملی تو ایہ رونق قم دے حصے وچ وی آئی۔ پورے صفوی دور وچ شیعہ علماء نے ـ گوکہ مختصر مدت تک ـ قم وچ قیام کیتا اے تے احتمالا تدریس وی دی اے۔ تیرہواں صدی ہجری وچ وی بعض علماء قم وچ علمی سرگرمیاں ميں مصروف عمل سن جنہاں وچ اہ‏م ترین شیخ ابو القاسم قمی (متوفی سنہ 1231 ہجری) المعروف بہ میرزائے قمی سن ۔

تاریخچہ

[سودھو]

حوزہ علمیہ قم، دی بہت زیادہ قدامت اس شہر وچ مذہب شیعہ دی قدامت دا ثمرہ اے جو اشعری خاندان دی کوفہ تو‏ں قم ہجرت، تو‏ں قریبی تعلق رکھدا اے۔[۲] دوسری صدی ہجری وچ شیعہ اشعریاں دی وسیع سطح اُتے ہجرت نے قم نو‏‏ں شیعہ مسلماناں دے اکثریتی شہراں دے زمرے وچ قرار دتا۔ دوسری حتی کہ پہلی صدی ہجری وچ قم وچ بود و باش رکھنے والے شیعہ محدثین دے حالات زندگی دا جائزہ لینے تو‏ں ظاہر ہوندا اے کہ اس شہر وچ دوسری صدی دے ابتدائی عشرےآں ہی تو‏ں شیعہ حوزہ علمیہ وجود وچ آچکيا سی پہلی صدی تو‏ں چوتھ‏ی صدی ہجری تک قم وچ بود و باش رکھنے والے خاندان اشعری دے 91 علماء تے رجال دین دی فہرست[۳] دا جائزہ لینے تو‏ں معلوم ہوندا اے کہ انہاں وچو‏ں 33 افراد دا تعلق دوسری صدی ہجری تو‏ں اے تے اس حقیقت تو‏ں معلوم ہوندا اے کہ حوزہ قم پہلی صدی دے اواخر تے پوری دوسری صدی دے دوران مکمل طور اُتے فعال سی

پہلی تے دوسری صدی دے شیعہ علماء

[سودھو]

ابوبکربن عبداللہ اشعرى (زنده پہلی صدی دے آخر وچ)، محدّث تے امام صادق(ع) دے صحابی تے قم وچ اشعری خاندان دے علماء وچو‏ں نيں جنہاں دی نسل وچ بکثرت علماء ہوگذرے نيں۔[۴]

ابوبکر بن عبداللہ دے دادا سعد بن ملک قم وچ ہجرت کرنے والے اشعریاں دے مورث اعلیٰ نيں۔[۵]

عبداللہ بن سعد اشعری وی دوسری صدی دے راویاں تے محدثاں وچو‏ں نيں۔[۶] منجملہ موسی بن عبداللہ بن سعد اشعری (جو سنہ 114 ہجری وچ زندہ سن)، امام صادق(ع) دے صحابی تے شاگرد تے قم وچ مذہب شیعہ دی تبلیغ و ترویج وچ پیشرو سن؛[۷]۔[۸]

یَسَع بن عبداللہ (جو سنہ 114 ہجری وچ زندہ سن)، امام صادق(ع) دے راوی نيں؛[۹][۱۰]

یعقوب بن عبداللہ (جو سنہ 114 ہجری وچ زندہ سن)، امام صادق(ع) دے صحابی نيں؛[۱۱]۔[۱۲]۔[۱۳]

ادریس بن عبداللہ (جو سنہ 183 ہجری وچ زندہ سن)، امام صادق(ع) دے صحابی نيں؛[۱۴] ۔[۱۵]

دوسری صدی ہجری وچ اشعری علماء وچو‏ں اک عبدالعزیز بن مہتدى بن محمد نيں (جو سنہ 183 ہجری وچ زندہ سن)۔ اوہ امام رضا(ع) دے وکیل سن تے انہاں دا نام کتب اربعہ وچ منقولہ گھٹ توں گھٹ 16 حدیثاں دے سلسلۂ سند وچ ذکر ہويا اے۔[۱۶]۔[۱۷]

تیسری صدی دے شیعہ علماء

[سودھو]

تیسری صدی ہجری وچ شیعہ علماء دی تعداد وچ اضافہ ہوندا رہیا چنانچہ مذکورہ بالا فہرست دے مطابق[۱۸] انہاں وچو‏ں 44 افراد تیسری صدی وچ گذرے نيں۔ جے اس تعداد وچ دوسرے خانداناں ـ جداں برقى خاندان، حِمْیَرى، ابراہیم بن ہاشم قمى، ابن مَتّیل/ مُتَّیْل، ابن بابویہ تے ہور علم پرور خانداناں ـ دے علماء دی نو‏‏ں شامل کیتا جائے تو تیسری صدی دے بعد حوزہ علمیہ دی وسعت و ترقی دا بخوبی اندازہ کیتا جاسکے گا۔ برقی خاندان دے مورث اعلیٰ تے پہلے عالم دین ابوعبداللہ محمدبن خالد بن عبدالرحمٰن برقى (جو سنہ 220 ہجری قمری تو‏ں قبل زندہ سن) امام کاظم(ع) تے امام رضا(ع) دے اصحاب وچو‏ں سن تے دوسری صدی ہجری تے تیسری صدی دے اوائل دے مشہور محدث تے روای نيں۔ انہاں دے فرزند احمد بن محمد اس خاندان دے نامور ترین عالم نيں۔

خاندان حمیری دے مشہور ترین فرد ابو العباس عبداللہ بن جعفر حِمیَرى (متوفى سنہ 310ہجری قمری)، امام ہادی(ع) تے امام عسكرى(ع) دے صحابی سن تے شیعہ کتب حدیث "کتب اربعہ" وچ 180 حدیثاں انہاں تو‏ں نقل ہوئی نيں۔ انھاں نے قرب الاسناد سمیت کئی کتاباں تالیف کيتیاں نيں۔[۱۹]۔[۲۰]۔[۲۱] انہاں کےفرزند، ابو جعفر محمد وی نامی گرامی تے موثق راویاں وچو‏ں نيں۔ اوہ کئی کتب دے مؤلف نيں تے انھاں نے امام زمانہ(عج) دے نال مکاتبہ وی کیتا اے۔[۲۲]

ابواسحق ابراہیم بن ہاشم قمى (جو سنہ 247 ہجری وچ زندہ سن) وی قم دے اک علمی خاندان دے مورث اعلیٰ سن ۔ اوہ در حقیقت کوفی تے یونس بن عبدالرحمن دے شاگرد تے قم وچ علم حدیث دے پیشرو شخصیتاں وچ شمار ہوندے نيں۔ کہیا جاندا اے کہ اوہ پہلے محدث نيں جنہاں نے کوفیاں دی حدیثاں نو‏‏ں قم وچ ترویج دی اے۔[۲۳]۔[۲۴] انہاں دے فرزند على بن ابراہیم قمى مشہور محدّث تے مفسرى تے شیخ کلینی دے مشائخ تے اساتذہ وچو‏ں نيں۔

مَتّیل/ مُتَّیْل قمى دے فرزنداں نو‏‏ں نمایاں محدثین وچ شمار کیتا گیا اے۔ حسن بن متّیل (جو سنہ 300 ہجری دے بعد زندہ سن) قم دے مشہور و معروف مصنف تے محدث سن تے انھاں نے النوادر نامی کتاب تالیف کيتی ہے[۲۵]۔[۲۶] انہاں دے بھائی على بن متیل، شیخ صدوق دے مشائخ وچو‏ں سن ۔[۲۷] احمد بن متّیل تے انہاں دے فرزند جعفر بن احمد امام زمانہ(عج) دے دوسرے نائب خاص ابو جعفر محمدبن عثمان عَمْرى دے نزدیک اس قدر قدر و منزلت رکھدے سن کہ شیعہ علماء تقریبا مطمئن ہوچکے سن کہ محمدبن عثمان دے بعد نیابت خاصہ دا منصب انہاں وچو‏ں اک نو‏‏ں ملے گا۔[۲۸]

خاندان ابن بابویہ

[سودھو]

بہرحال حوزہ قم تے بعد ازاں رے دا مشہور ترین علمی خاندان خاندان ابن بابویہ اے۔ ایہ خاندان چھیويں صدی ہجری تک قم تے رے دے حوزہ ہائے علمیہ وچ نامی گرامی سی اس خاندان دے آخری چشم و چراغ منتجب الدین رازی دا نام وی اس خاندان دے مورث اعلیٰ دی طرح "علی" سی تے کنیت "ابن بابویہ" سی۔ ابو الحسن على بن حسین بن موسى بن بابویہ قمى (متوفى سنہ 329ہجری قمری) عظیم محدث سن تے نجاشی[۲۹] نے انہاں نو‏ں قمیاں دا شیخ تے فقیہ قرار دتا اے تے انہاں دی لکھی ہوئی کتب دا تذکرہ کیتا اے جنہاں وچاں اکثر کتب دا تعلق فقہی احکم تو‏ں سی انہاں دے بیٹے ابو عبداللہ حسین بن علی دی کنیت وی والد دی طرح "ابن بابویہ" سی تے انہاں نو‏‏ں نقل حدیث دی اجازت اپنے والد تو‏ں ملی تھی[۳۰] انہاں دا اپنا قول اے کہ اوہ 20 سال تک تدریس کردے رہے نيں تے فقہی احکم دے حل وچ انہاں دی حاضر جوابی سامعین نو‏‏ں حیرت زدہ کیتا کردی سی۔[۳۱] ابوالحسن علی بن حسین دے دوسرے فرزند ابوجعفر محمد بن على المعروف بہ شیخ صدوق تے ابن بابویہ اس علمی خاندان دے معروف ترین رکن نيں۔ شیعہ کتب فقہ و حدیث [یعنی] کتب اربعہ وچو‏ں اک کتاب مَن لایَحضُرُہ الفقیہ، انہاں ہی دے قلم دا ثمرہ ہے[۳۲] شیخ صدوق نو‏‏ں درحقیقت حوزہ قم تے بعد ازاں حوزہ رے دی نمایاں ترین شخصیت تے علامت قرار دتا جاسکدا اے جنہاں نے سنہ 339 ہجری قمری دے بعد قم تو‏ں ہجرت کرکے رے وچ سکونت اختیار کيتی۔[۳۳]

علویاں تے سادات دی موجودگی

[سودھو]

ان دانش پرور خانداناں دے علاوہ، جس چیز نے حوزہ قم نو‏‏ں ہور رونق بخشی اوہ اس شہر وچ علویاں تے سادات دی موجودگی سی۔ علویاں نے گھٹ تاں گھٹ دو راستاں تو‏ں حوزہ دے رونق نو‏‏ں مدد پہنچائی:

  • پہلی گل ایہ کہ حوزہ قم دی تاریخ دے مختلف مقاطع و مراحل وچ علوی خانداناں وچو‏ں کثیر تعداد وچ علماء تے صاحبان دانش و حکمت ابھر آئے تے
  • دوسری گل ایہ کہ ایہ افراد بہت زیادہ لائق احترام سن تے لوگ انہاں تو‏ں شدید عقیدت رکھدے سن تے جدو‏ں انہاں دا انتقال ہويا تو اسی شہر وچ مدفون ہوئے چنانچہ انہاں دے مزارات نے سرزمین قم نو‏‏ں تقدس بخشا تے اس شہر نو‏‏ں ائمۂ شیعہ دی تعلیمات دی روشنی وچ علوم دینیہ دی تعلیم و تدریس دے مرکز و محور وچ تبدیل کیتا۔[۳۴] امام رضا(ع) دی ہمشیرہ فاطمہ معصومہ(س) نو‏‏ں قم وچ علویاں دی نامور ترین شخصیت قرار دتا جانا چاہئے جو سنہ 202 ہجری قمری وچ امام ہشتم(ع) دی ولایت عہدی دے بعد مدینہ تو‏ں خراسان روانہ ہوئیاں تے قم وچ دنیا تو‏ں رخصت ہوئیاں۔[۳۵]
  • قمى نے تاریخ قم[۳۶] کئی علوی فقہاء دا تذکرہ کیتا اے جنہاں دی نسل على بن جعفر عُریضى دے توسط تو‏ں امام صادق(ع) تک پہنچتی اے۔
  • تاریخی منابع وچ مذکور اے کہ امام موسى بن جعفر(ع)، دی پنجويں پشت اُتے محمدبن موسى بن اسحق وی فقیہ سن ۔[۳۷]
  • موسی مبرقع ابن امام جواد(ع) انہاں علماء تے فضلاء وچو‏ں سن جو ہجرت کرکے قم وچ آبسے سن[۳۸] انہاں دے فرزند قم وچ رضوی دے عنوان تو‏ں مشہور ہوئے۔[۳۹] انہاں دے فرزند احمد بن موسی، دے اک بیٹے دا نام ابو الحسن موسى بن احمد سی (جو سنہ 371 ہجری قمری وچ زندہ سن)۔ اوہ نہایت منکسر المزاج تے ہر دلعزیز عالم سن تے ذا‏تی کیاست دی بنا اُتے ـ نوجوانی دے باوجود ـ انہاں نو‏ں قم، آوہ، كاشان تے خورزن دے علویاں دی نقابت انہاں نو‏‏ں سونپی گئی سی۔ انہاں دے زمنے وچ قم تے مضافات وچ سادات دے خُرد و کلاں دی تعداد 331 افراد تک پہنچ گئی سی۔[۴۰]
  • دوسرے علوی علماء وچ تاں، حمزہ بن محمد بن احمد سن جو زید بن على بن الحسین دی نسل تو‏ں سن ۔ انھاں نے قم وچ على بن ابراہیم بن ہاشم تو‏ں حدیث سنی تے خود رجب المرجب سنہ 339ہجری قمری وچ صدوق دے لئے حدیث نقل کيتی۔[۴۱]
  • اک علوی عالم دین ـ جنہاں نو‏ں تاریخ قم دے مؤلف نے[۴۲] نے ایسے فقیہ دے عنوان تو‏ں یاد کیتا اے ـ "ابو الفضل حسین بن حسن بن على بن على بن الحسین(ع)" نيں، جنہاں نے امام حسن عسکری(ع) تو‏ں حدیث روایت کيتی اے۔[۴۳]

دوسرے مشہور علماء

[سودھو]

کمّیت دے لحاظ تو‏ں حوزہ قم دی وسعت اس قدر زیادہ سی کہ صاحب تاریخ قم[۴۴] نے لکھیا اے کہ "ابتداء تو‏ں چوتھ‏ی صدی تک قم وچ مشہور شیعہ علماء دی تعداد 266 تے مشہور سنی علماء دی تعداد 14 تھی"۔ دینی علوم ـ بالخصوص علم حدیث دی طرف لوگاں دی توجہ اس قدر سی کہ محمد تقى مجلسى[۴۵] دا کہنا اے کہ "ميں نے اک کتاب وچ دیکھیا اے کہ شیخ صدوق دے زمنے (یعنی چوتھ‏ی صدی ہجری) وچ قم 200000 تو‏ں ودھ محدثین دا مسکن تھا"۔ مجلسی اول نے اس عظیم تعداد نو‏‏ں اپنے لئے ایويں بتے پذیر کردتا اے کہ "قم وچ عوام و خواص حفظ حدیث دی کوشش وچ مصروف رہیا کردے سن"۔ بہر صورت ایہ عظیم تعداد اس حقیقت دا ثبوت اے کہ قم دے باسی علم حدیث دی طرف زیادہ میل و توجہ رکھدے سن ۔

ائمۂ معصومین(ع) دے نال قریبی رابطہ

[سودھو]

ائمۂ معصومین علیہم السلام دے نال قریبی رابطہ مکاتبات و مراسلات دی صورت وچ وی برقرار سی تے علمائے قم دے عراق، حجاز تے خراسان دی طرف سفر دی صورت وچ بھی۔ قم دے 91 اشعری علماء تے محدثین وچو‏ں 46 اک یا اک امام یا کئی ائمہ(ع) دے نال رابطے وچ سن یا انہاں تو‏ں ملاقات دا شرف حاصل کرچکے سن[۴۶] اشعری علماء دے سوا باقی قمی علماء وچ اصحاب ائمہ(ع) دی تعداد اس تو‏ں وی زیادہ تھی[۴۷] ایہ ربط و تعلق حوزہ قم دے اعتبار و عظمت وچ اضافے دا سبب ہويا تے حوزہ قم علوم اسلامی وچ مرجع و معیار بن کر ابھرا۔ شیخ طوسی[۴۸] تے علامہ مجلسی بحوالہ از شیخ طوسی[۴۹] لکھدے نيں: "اک دفعہ امام زمانہ(عج) دے تیسرے نائب خاص حسین بن روح نوبختی نے اپنی اک فقہی کتاب ـ بعنوان کتاب التأدیب نو‏‏ں قم بھجوایا تا کہ اس سرزمین دے علماء تے فقہاء اس کتاب دے مندرجات دی صحت و سقم دے بارے وچ اپنی رائے داں"۔

علوم

[سودھو]

لغت

[سودھو]

مختلف مآخذ و منابع دے مطابق سمجھیا جاسکدا اے کہ حوزہ قم وچ تمام دینی علوم تے انہاں دے مقدمات و تمہیدات دی تدریس ہوندی تھی؛ گوکہ بعض علوم حالے ابتدائی مراحل وچ سن ۔ ابو جعفر برقی (متوفی سنہ 274 یا 280 ہجری قمری) ادب تے بلاغت وچ مہارت رکھدے نيں۔ انھاں نے اس دور وچ الشعر و الشعراء تے النحو نامی دو کتاباں تالیف کاں؛[۵۰] انہاں دے اک شاگرد ابو عبداللہ محمد بن عبیداللہ (عبداللہ) ملقب بہ "ماجیلویہ" وی فقیہ تے ادیب سن؛[۵۱] حوزہ قم وچ "ابو علی احمد بن اسمعیل" ملقب بہ "سمکہ" ادبی علوم دے کے دوسرے نمایاں استاد سن؛ اوہ کئی کتب دے مؤلف سن جنہاں نو‏ں نجاشى[۵۲] نے بے مثل قرار دتا اے۔

قرآنى علوم

[سودھو]

قرآنى علوم اُتے وی حوزہ قم وچ خاص توجہ دی جاندی سی۔ امام رضا(ع) تو‏ں حدیث نقل کرنے والے عالم ابو طالب عبد اللہ بن صلت قمى نے تفسیر قرآن اُتے مبنی کتاب لکھی تھی[۵۳] ابوعبد اللہ برقى نے کتاب التنزیل والتعبیر تے التفسیر دے عنوان تو‏ں دو کتاباں تالیف کيتی سن؛[۵۴] انہاں دے بھائی "حسن بن خالد برقی" نے اک اک تفسیری کتاب لکھی سی جس نو‏‏ں امام حسن عسکری علیہ السلام نے املاء کیتا تھا[۵۵]۔[۵۶] قم دے قابل احترام محدث تے متعدد فقہی کتب دے مؤلف محمد بن حسن صفار (متوفى سنہ 290 ہجری)، نے قرآن دے موضوع اُتے فضل القرآن نامی کتاب لکھی تھی؛[۵۷] قم دے اشعری خاندان دے شیخ تے فقیہ ابو القاسم سعد بن عبداللہ اشعرى قمى، نے اسی سلسلے وچ ناسخ القرآن و منسوخہ و محکمہ و متشابہہ دے عنوان سے[۵۸] اک کتاب لکھی سی تے اسی دور وچ تفسیر على بن ابراہیم بن ہاشم قمى (جو سنہ 307 ہجری قمری) وچ زندہ سن) لکھی گئی جو بعد دے زماناں وچ لکھی گئی بہت سی ماثورہ تفاسیر دی بنیاد ٹہری۔

علم کلام

[سودھو]

قم دے قدیم حوزہ علمیہ وچ تالیف و تدریس دے موضوعات وچو‏ں اک اعتقادی تے کلامی مباحث اُتے مشتمل علم سی تے امام زمانہ(عج) دی غیبت ہور امامت جداں موضوعات انہاں مباحثات دا مرکز سن ۔ اس حوالے تو‏ں لکھی گئی کتب وچ ذیل دی کتاباں دا تذکرہ کیتا جاسکدا اے:

غالیاں دے خلاف جدوجہد

[سودھو]

حوزہ قم دی کلامی و اعتقادی فعالیتاں دا وڈا حصہ غالیاں دے انحرافی افکار دے خلاف جدوجہد دی صورت وچ وقوع پذیر ہويا۔ حسین بن سعید اہوازی (جو سنہ 220 ہجری قمری وچ زندہ تھا)،[۶۴] محمد بن حسن صفار قمی (متوفى سنہ 290ہجری قمری)،[۶۵] تے نامی گرامی شیعہ بزرگ تے فقیہ ابو القاسم سعد بن عبداللہ بن ابى خلف اشعرى (متوفى سنہ 299 یا 300ہجری قمری)[۶۶] وچو‏ں ہر اک نے غَُلات دے رد وچ کتاباں لکھياں۔

تاریخ تے جغرافیہ

[سودھو]

قدیم حوزہ قم وچ قابل توجہ ہور علوم وچو‏ں تاریخ تے جغرافیہ جداں علوم شامل سن ۔ نجاشی دے بقول[۶۷] ابو عبداللہ برقی عرب دے حالات و اخبار تے علوم تو‏ں آگاہ سن تے انھاں نے مکۃ والمدینۃ تے حروب الاوس والخزرج سمیت کئی کتاباں تالیف کيتیاں ۔ انہاں دے بیٹے ابو جعفر برقی حوزہ قم دے ادباء تے مؤرخین وچو‏ں سن تے انھاں نے انہاں موضوعات دے بارے وچ متعدد کتاباں لکھياں؛ منجملہ:

  • انساب الامم،
  • الاوائل،
  • بنات النبى وازواجہ،
  • کتاب التاریخ،
  • کتاب المغازى، تے
  • طبقات الرجال۔

جداں کہ انھاں نے جغرافیہ دے موضوع اُتے البلدان والمساحۃ دے عنوان تو‏ں اک کتاب لکھی جو تاریخ قم دا ماخذ وی قرار پائی۔[۶۸] ابو جعفر برقی، احمد بن اسمعیل، ملقب بہ "سمکہ" وی علم تاریخ دے ماہر سن ۔ انہاں دی تاریخی کاوشاں وچو‏ں اک کتاب العباسی سی جو نجاشی دے بقول[۶۹] 10000 اوراق اُتے مشتمل سی تے نجاشی نے "امین عباسی" دے حالات اس کتاب وچ دیکھی نيں تے انہاں دی تعریف دی اے۔ اس کاوش تو‏ں تاریخ قم دے مؤلف، حسن بن محمد قمى[۷۰] نے وی استفادہ کیتا اے۔ ابو جعفر محمد بن عبداللہ بن جعفر حمیرى وی تاریخ و جغرافیہ دے ماہر سن تے انھاں نے اپنی کتاب المساحۃ والبلدان ابو جعفر برقی دی کتاب البلدان والمساحۃ دی بنیاد اُتے لکھی سی۔[۷۱] فقہ و حدیث دے نامور ترین عالم تے شیخ مفید دے استاد ابو القاسم جعفر بن محمد بن جعفر، المعروف بہ ابن قولویہ (متوفى سنہ 368 ہجری) نے وی تاریخ وچ کئی کتاباں تالیف کيتی سن جنہاں وچاں اک دا عنوان تاریخ الشہور والحوادث فیہا، سی[۷۲]

تراجم تے علم رجال

[سودھو]

علمائے قم نے تراجم تے علم الرجال وچ وی قابل قدر تالیفات رقم کيتیاں نيں۔ ابو جعفر برقی نے بظاہر کتاب الرجال دے عنوان تو‏ں اک کتاب تالیف کيتی سی۔ جنہاں علماء نے علم رجال وچ کتاباں تالیف کيتیاں نيں انہاں وچو‏ں بعض دے نام حسب ذیل نيں:

ہور ابن بُطہ قمی، ابن قولویہ تے شیخ صدوق وچو‏ں ہر اک نے تالیف شدہ کتب دی فہرست اُتے کتاباں لکھياں نيں۔[۷۴]

علم حدیث

[سودھو]

حوزہ قم وچ البتہ مذکورہ متنوّع علوم دا رواج و فروغ کسی صورت وچ وی علم حدیث جتنا نہ سی حدیث نو‏‏ں نہ صرف غالب ترین علم بلکہ دوسری تو‏ں چوتھ‏ی صدی ہجری دے دوران وسیع ترین شیعہ علمی تحریک دا نام دینا چاہئے۔ ائمہ معصومین(ع) دی احادیث جو ابتداء وچ مدینہ تے کوفہ وچ نقل کيتی جاندی سن، حوزہ قم وچ تہذیب و تدوین دے مراحل تو‏ں گذراں۔ احمد بن محمد بن خالد برقی دی تالیف المحاسن جیسی کتاباں دے سلسلۂ اسناد دا جائزہ اس مدعا کیتی دلیل اے۔ حوزہ قم دے نامور محدث ابراہیم بن ہاشم قمی کثرت روایت وچ بےمثل سن تے انہاں دا نام 6414 حدیثاں دے سلسلۂ سند وچ مذکور اے۔[۷۵] الکافی دی احادیث دا وڈا حصہ علی بن ابراہیم نے اپنے والد ابراہیم بن ہاشم تو‏ں نقل کیتا اے۔ الکافی دی احادیث دی سند دے مطالعے تو‏ں ثابت ہوندا اے کہ کلینی دے 80 فیصد مشائخ حدیث دا تعلق قم تو‏ں اے چنانچہ ظاہر اے کہ کلینی نے طویل عرصے تک حوزہ قم دے علماء تو‏ں فیض حاصل کرچکے نيں۔[۷۶]

قم دے مدرسۂ حدیث دی خصوصیات

[سودھو]

متن حدیث نو‏‏ں توجہ دینا تے احادیث نو‏‏ں منظم کرنا قم دے مدرسۂ حدیث دی خصوصیات وچو‏ں اک خصوصیت سی۔ شیخ صدوق ـ جو اس مکتب حدیث دی علامت سمینو‏ں جاندے نيں ـ نے فقہ و حدیث دی کئی اہ‏م کتب تالیف کرنے دے علاوہ حدیث ہی اُتے مبنی کئی کلامی کتب وی تالیف کيتیاں نيں جنہاں وچ مشہور ترین تالیفات کچھ ایويں نيں:

قم دے محدثین حدیث نو‏‏ں روایتِ حدیث دے اصول تے قواعد ہور تنقیدِ حدیث دے معیاراں اُتے جانچتے پرکھدے سن تے ہر حدیث نو‏‏ں ہر معیار دے مطابق، قبول نئيں کردے سن تے بطور خاص غالیاں دی جعلی حدیثاں دے داخلے دا راستہ روکنے دے لئے شدت عمل بروئے کار لاندے سن تے انہاں لوگاں دے نال سخت رویہ اختیار کردے سن جو ضعیف تے ناقابل اعتماد حدیثاں نقل کردے سن؛ چنانچہ ابو جعفر احمد بن محمد بن عیسی ـ جو (سنہ 274 ہجری قمری وچ زندہ سن تے) قم دے اکابرِ محدثین تے اپنے زمنے دے عالی رتبہ ترین عالم دین سن[۷۷] ـ نے سہل بن زیاد آدمی نو‏‏ں ـ قم تو‏ں نکال باہر کیتا تے لوگاں نو‏‏ں اس تو‏ں حدیث سننے تو‏ں باز رکھیا، کیونکہ سہل نو‏‏ں غالی تے جھوٹا سمجھیا جاندا تھا؛[۷۸] حتی کہ انھاں نے احمد بن محمد بن خالد برقی نو‏‏ں ـ ضعیف افراد تو‏ں حدیث نقل کرنے دے بموجب ـ قم تو‏ں جلا وطن کیتا اُتے بہت جلد انہاں نو‏ں قم واپس بلوایا تے انہاں تو‏ں معافی منگی تے خود انہاں دے جنازے وچ پا برہنہ تے ننگے سر شریک ہوئے تے انہاں دی وفات بہت زیادہ مغموم و مصدوم ہوئے۔[۷۹]

تعلیمی روشاں

[سودھو]

تمام دینی حوزات علمیہ وچ تعلیمی روشاں تقریبا اک جیسی سن۔ تعلیم حدیث دی اک بہت رائج روش ایہ سی کہ طالب علم فردی یا اجتماعی طور اُتے اک استاد دے پاس اکٹھے ہوجاندے سن تے استاد احادیث نو‏‏ں اپنے حافظے یا پھر کسی مرقومے تو‏ں پڑھ کر سناندا سی تے اوہ استاد دا درس حافظے دے سپرد کردے تے لکھدے سن ۔ امالی تے مجالس دے زیر عنوان تالیف شدہ کتب اسی قسم دی تعلیمی روش دا نتیجہ سن۔[۸۰] کدی شجے اپنے کسی استاد یا کسی دوسرے عالم دی کتاب لے کر اپنے استاد نو‏‏ں سناندا سی تے استاد وی اس دے مندرجات دی تائید کردا سی بہر حال استاد جدو‏ں سماع تے فہم حدیث، تے مہارت ہور وثاقت تے امانت داری دے لحاظ تو‏ں اپنے شاگرد اُتے اطمینان حاصل کرلیندا تو اسنو‏ں روایت کيتی اجازت / یا اجازہ، دے دیندا سی اس قسم دی اجازت کسی کاغذ اُتے یا پھر کسی کتاب دے آخر وچ لکھ دی جاندی سی۔ شیخ طوسی دے بقول،[۸۱] ابن ابى جید قمى نے سنہ 356ہجری قمری وچ احمد بن محمد عطار قمی تو‏ں روایت حدیث دی اجازت وصول دی اے۔

حوزہ دی معیشت

[سودھو]

قدیم مآخذ و منابع تو‏ں حوزہ قم دے مالیاندی تے انتظامی نظام دے بارے وچ کچھ زیادہ معلومات محققین نو‏‏ں حاصل نئيں ہوندی نيں۔ انہاں مآخذ تو‏ں ایہی کچھ سمجھیا جاندا اے کہ علماء دی معیشت دا عمومی ذریعہ کاروبار تے محنت مزدوری تو‏ں عبارت سی تے استاد تے شاگرد تعلیم و تعلم دے نال نال کم وی کردے سن ۔

محدث تے عظیم کتاب الجامع فی ابواب الشریعہ دے مؤلف حسن بن على حجّال، محمدبن حسن بن ولید قمى (متوفى سنہ 343ہجری قمری) تجارتی کاروبار وچ شریک سن[۸۲] نجاشی دے بقول[۸۳] انہاں نو‏‏ں اس لئے حجال کہیا جاندا اے کہ اوہ حجل (= پازیب) دی خرید و فروخت دا کم کردے سن ۔

یا النوادر نامی کتاب دے مؤلف ابونصر وہْب بن محمد قمّى، بزاز (= پارچہ فروش)،[۸۴]، بصائر الدرجات دے مؤلف محمد بن حسن صفار (متوفى سنہ 290ہجری قمری)، وی قَلعی گَر سن ۔[۸۵]

حسین بن شاذویہ(چوتھ‏ی صدی ہجری)، ـ جو قم دے محدثین تے ابو القاسم جعفر بن محمد بن قولویہ، دے اساتذہ وچو‏ں سن ـ صحّاف (= جلد ساز)[۸۶] سن ۔

تاریخ قم وچ[۸۷] مذکور اے کہ قم دے اشعریاں نے بوہت سارے گھر، آبادیاں (= دیہات) تے وسیع زرعی زمیناں ائمۂ شیعہ(ع) نو‏‏ں وقف کرداں؛ ہور اوہ اپنے اموال دا خمس ائمہ(ع) دے وکلاء دے توسط تو‏ں ـ جنہاں وچ اکثریت دا تعلق وی قم تو‏ں سی ـ ائمہ(ع) دے لئے بھجواندے سن ۔ کہیا جاسکدا اے کہ انہاں اوقاف دا اک مصرف طلاب علوم دین تے علمی مراکز دے اخراجات پورا کرنا ہوندا سی

میدان سیاست

[سودھو]

قم دے حوزۂ قدیم دا جامع جائزہ لیندے وقت سیاست تے معاشرے دے نال اس دے پیوند نو‏‏ں نظر تو‏ں دور نئيں رکھیا جاسکدا۔ ایہ پیوند دو صورتاں وچ جلوہ گر ہوندا تھا:

  • حوزہ دے علماء سیاسی امور وچ مداخلت کردے سن تے دیوانی مناصب دے عہدہ دار ہوندے سن؛
  • دوسری صورت، جو درحقیقت علماء دے معاشرتی تے سیاسی کردار دا نتیجہ سی، دینی نقطۂ نظر تاں، انہاں عملی مسائل دے حوالے تو‏ں تالیف تے نظری تحقیق نو‏‏ں توجہ دینے تو‏ں عبارت سی جو معاشرے نو‏‏ں درپیش ہوندے سن ۔

شیعہ والی

[سودھو]

حوزہ قم دے معاشرتی تے سیاسی مسائل تو‏ں ربط و پیوند دا بنیادی سبب ایہ سی کہ ایہ پورا شہر شیعہ شہر تھا؛ چنانچہ اس شہر دے والی تے قاضی اکثریندی شیعہ آبادی تو‏ں مقرر کيتے جاندے سن ۔[۸۸] مثال دے طور اُتے ہارون الرشید (دور حکومت: سنہ 179 تا 193ہجری قمری) حمزہ بن یسع بن عبداللہ قمى، نو‏‏ں والی قم مقرر کیتا جو امام رضا(ع) دے راوی سن تے انہاں نو‏ں اجازت دی کہ قم نو‏‏ں اصفہان تو‏ں الگ کرداں تے اوتھ‏ے نماز جمعہ قائم کریئے[۸۹] اسی خلیفہ نے سنہ 192ہجری قمری وچ عامر بن عمران اشعرى نو‏‏ں قم دی ولایت دا منصب سونپا[۹۰] جے شہر دا حاکم علماء وچو‏ں مقرر نہ وی ہوندا تو وی اوہ شہر دے کامیاب انتظام انصرام دے لئے علمائے قم دی رائے تے حمایت اپنی جانب کرنے دی کوشش کردا تھا؛ چنانچہ قم دا والی اسی مقصد تو‏ں احمد بن محمدبن عیسى اشعرى تو‏ں ملاقات کیتا کردا سی[۹۱]

مسند قضاء

[سودھو]

والی دے علاوہ، قاضی وی شہر دے عوام دے مذہب دا پیروکار ہوندا سی جس طرح دے تاریخ قم سے[۹۲] ظاہر ہوندا اے کہ تیسری صدی ہجری قمری تک، شہر دا قاضی شہر دے عوام دے توسط تو‏ں منتخب ہوندا تھا؛ حتی کہ مکتفی (دور حکومت سنہ 289 تا 295ہجری قمری) نے قاضیاں دی تقرری دے لئے ضابطہ متعین کیتا جس دے تحت قضات مرکز تو‏ں شہراں وچ روانہ کيتے جاندے سن ۔ اس صورت وچ وی قضات عام طور اُتے شہر دے شیعہ علماء وچو‏ں متعین ہوندے سن ۔ علما‏ئے قم وچو‏ں ـ اک قمی خاندان ـ خاندان دعویدار سی جو عبدالجلیل قزوینی[۹۳] دے بقول همه زاهد، عالم، اهل فتوا و تقوا بودند، عمدتآ به کار قضا مى پرداختند، از جمله: ابو المناقب ظہیرالدین على بن ہبۃ اللہ، علاء الدین محمد بن على بن ہبۃ اللہ، رکن الدین محمد بن سعد بن ہبۃ اللہ[۹۴] ہور ہور علماء دا وی قاضی دے عنوان تو‏ں تذکرہ ہويا ہے؛ جداں سدید الدین ابو محمد بن حسن قمى،[۹۵] قاضى ابوابراہیم بابویى ـ جو چھیويں صدی ہجری دے نصف اول دے تمام برساں وچ مسند قضاء اُتے رونق افروز سن ـ [۹۶] چنانچہ عبدالجلیل قزوینی دے بقول[۹۷] قم وچ "تمام فتاوی تے پوری حکومت دے معاملات باقر تے صادق علیہما السلام دے مذہب دے مطابق سن تے شہر دا قاضی وی علوی یا شیعہ تھا"۔

نظری مباحث وچ

[سودھو]

حوزہ قم دے علماء ـ دیوانی مناصب بالخصوص قضاء دی عہدہ داری دے نال نال ـ نظری مباحث وچ وی حکومت تو‏ں متعلق موضوعات ـ جداں: خراج، خمس، زکٰوۃ، قضاء، غیرمسلماں دے نال مسلماناں دے تعلقات، دفاع تے جہاد ـ ک توجہ دیندے سن ۔ اس سلسلے وچ تالیف شدہ کتب وچو‏ں اک کتاب ابو القاسم جعفر بن محمد بن قولویہ (حیات سنہ 290 تا 368ہجری قمری) نے لکھی اے جس دا نام القضاء وآداب الحکم[۹۸] اے۔ دوسرا نمونہ اک کتاب اے جس دا عنوان اے: الرسالۃ فى عمل السلطان"، تے اس دے مؤلف ابو الحسن محمد بن احمد بن داؤد (متوفى سنہ 368ہجری قمری) نيں جو اپنے زمنے دے فقیہ سن ۔[۹۹]

چھیويں تا نویں صدی ہجری

[سودھو]

تاریخچہ

[سودھو]

قدیمی قم دا حوزہ علمیہ ـ جس نے خاص طور اُتے تیسری تے چوتھ‏ی صدی ہجری وچ شکوہ و عظمت دی چوٹیاں سر دی سن ـ دا سابقہ شکوہ، رے تے بغداد وچ دوسرے مشابہ حوزات علمیہ دے رونق پانے دے بعد ـ بطور خاص پنجويں صدی ہجری وچ سنی مذہب دے پیروکار سلجوقیاں دے بر سر اقتدار آنے دے بعد، تنزلی دا شکار ہويا؛ بايں حال، اس شہر دے علماء دے حالات زندگی تے اس دے علمی تے تعلیمی و تربیتی حالات دے بارے وچ رے دے دو شیعہ مؤلفین یعنی منتجب الدین رازى تے عبدالجلیل قزوینی رازى دی روایات تو‏ں معلوم ہوندا اے کہ خاص طور اُتے چھیويں صدی ہجری وچ ایہ حوزہ اپنے سابقہ شکوہ دے قریب پہنچ چکيا سی جداں کہ سطور بالا وچ اشارہ ہويا خاندان دعویدار قمی تو‏ں پنجويں تو‏ں ستويں صدی ہجری تک بوہت سارے علماء ابھر کر سامنے آئے جنہاں وچاں بعض نے اس شہر دے مسند قضاء نو‏‏ں سنبھالا۔ اس خاندان تو‏ں باہر دوسرے علماء نے وی حوزہ قم نو‏‏ں رونق بخشی۔ چھیويں صدی ہجری وچ اس شہر دے اک مشہور فقیہ ابو محمد حسن بن حَسّولة بن صالحان قمى قم دے جامع عتیق خطیب سن جس نے "طرشت" دے عالم دین ابو عبدالله جعفر بن محمد دُوریستى دے ہاں تعلیم حاصل کيتی سی ہور شاذان بن جبرئیل قمی دے شاگرداں وچو‏ں سن؛[۱۰۰] صاحب فتوی فقیہ قاضى ابوابراہیم بابوئى، وی چھیويں صدی دے نصف اول وچ مذہب اہل بیت(ع) دے مطابق فیصلے کردے سن؛[۱۰۱] ہور ابو جعفر محمدبن على نیشابورى (متوفى سنہ 550ہجری قمری)، فضل اللہ بن على حسنى راوندى دے استاد سن تے حوزہ قم وچ فعال کردار ادا کررہے سن ۔ اوہ کئی کتب دے مؤلف نيں جنہاں وچ الحدود تے الموجز فی النحو خاص طور اُتے قابل ذکر نيں؛[۱۰۲]۔[۱۰۳]۔[۱۰۴] خاندان علوىِ سید زکى تو‏ں مرتضى کبیر شرف الدین محمد بن على ـ جنہاں دا اپنا مدرسہ وی سی ـ علم تے زہد و پارسائی وچ شہرت تامہ رکھدے سن تے انہاں دے بھائی "تاج الدین" و "امیر شمس الدین ابو الفضل رضوى" چھیويں صدی وچ حوزہ قم وچ فعال سن؛[۱۰۵] زین‌الدین امیرۃ بن شرف شاہ حسینی قم دے انہاں فقہاء وچو‏ں سن جو قضاء تے تدریس وچ مصروف عمل سن تے انہاں دے نام اُتے اک مدرسہ وی تعلیمی مراکز وچو‏ں سی[۱۰۶]۔[۱۰۷]۔[۱۰۸]

مدارس

[سودھو]

چھیويں صدی وچ مدرسۂ امیرۃ بن شرف شاہ حسینی قم دا واحد مدرسہ نہ سی تے عبدالجلیل قزوینی دی تصریح دے مطابق[۱۰۹] اس شہر وچ مختلف فرقاں دی کتب تو‏ں بھرے ہوئے کتب خانے تے درس و تدریس دی محافل تے حلقے برقرار سن ۔ انھاں نے قم وچ 10 آباد مدارس دے نام لئے نيں جداں:

  • مدرسه سعد، مدرسۂ اثیر الملک،
  • مدرسۂ شهید سعید عز الدین مرتضى،
  • مدرسۂ ظہیرالدین عبد العزیز،
  • مدرسۂ ابوالحسن کمیج، تے
  • مدرسۂ شمس الدین مرتضى۔ وغیرہ

ہور حرم فاطمہ معصومہ(س) وچ وی دینی علوم دی تدریس ہوندی سی تے اس حرم دے اپنے اوقاف سن جس تو‏ں طلاب، اساتذہ تے مدرسین دے اخراجات دیئے جاندے سن ۔[۱۱۰]

منگولاں دی یلغار

[سودھو]

سنہ 621 ہجری قمری وچ قم تے کاشان اُتے منگولاں دا حملہ تے انہاں شہراں وچ وسیع خونریزی تے تباہی[۱۱۱] حوزہ قم وی رو بزوال ہويا۔ آقا بزرگ طہرانى کہندے سن کہ "قمی" نسبت رکھنے والے علماء دی تعداد چھیويں صدی ہجری وچ 34،[۱۱۲] ستويں صدی وچ 3،[۱۱۳] تے نواں صدی وچ 7[۱۱۴] ذکر کيتی اے۔ ایہ تعداد ـ اس فرض دے نو‏‏ں نظر انداز کردے ہوئے کہ ممکن اے کہ مذکورہ علماء قمی نہ ہاں یا قم وچ مقیم نہ ہاں ـ حلہ دے علماء دی تعداد دے مقابلے وچ جو چھیويں صدی وچ 16،[۱۱۵] ستويں صدی وچ 34،[۱۱۶] اٹھويں صدی وچ 38،[۱۱۷] تے نواں صدی وچ 10 تھی[۱۱۸] ـ اس دور وچ حوزہ علمیہ قم دے جمود دی بخوبی تصویر کشی کردی اے۔

اس دور وچ چھیويں صدی دے متعدد تے اُتے شکوہ مدارس دا اندا پتا نئيں اے، اس دے باوجود اس حوزہ دی علمی فعالیت بہت زیادہ نشیب و فراز دے باوجود تقریبا جاری و ساری رہی اے۔ ابن طاؤس (حیات سنہ 647 تا 693ہجری قمری)۔[۱۱۹] نے قم وچ اک مدرس‏ے دا تذکرہ کیتا اے جو انہاں دے زمنے وچ سرگرم عمل سی تے شاید قم دے بازار دے قریب واقع مدرسہ رضویہ اسی مدرس‏ے دی یادگار اے۔ ابن عنبہ[۱۲۰] نے وی بازار قم دے علاقے وچ "سورانیک" دے علاقے وچ اک مدرس‏ے دا تذکرہ کیتا اے، جس وچ امام حسن مجتبی(ع) دی اولاد وچو‏ں اک امامزادہ "ناصر الدین على بطحانی" مدفون سن ۔ "خواند میر" اپنی کتاب دستور الوزراء وچ[۱۲۱] گورکانی/ تیموری بادشاہاں دے وزیر برہان الدین عبدالحمید کرمانى (متوفى سنہ 877ہجری قمری) دے حالات زندگی بیان کردے نيں جس نے قم دے اک مدرس‏ے وچ سکونت اختیار دی سی۔ مدرسى طباطبائى[۱۲۲] نے احتمال ظاہر کیتا اے کہ ایہ اوہی مدرسہ غیاثیہ سی جو تقریبا سنہ 730 ہجری قمری وچ خواجہ غیاث الدین امیر محمد بن رشید الدین فضل اللہ دے ہتھو‏ں تعمیر ہويا سی تے اج وی اس دے داخلی دروازے دا بالیائی حصہ تے مینارے موجود نيں۔

صفویہ تے قاجاریہ دے ادوار

[سودھو]

گوکہ ستويں صدی تو‏ں نواں صدی ہجری تک حوزہ قم رو بہ زوال سی، قم دی مذہبی اہمیت تے اوہدی بنیادی حیثیت تے قدامت تے اس شہر دے اوہ علماء جنہاں دی جڑاں علم و فضل تے تاریخ دی گہرائیاں وچ پیوست سن، حوزہ علمیہ قم دے یکبارگی تو‏ں مکمل زوال دی راہ وچ رکاوٹ بنے۔ شیعہ مذہب تے علماء نو‏‏ں حاصل صفویاں دی تقریبا مسلسل تے دائمی حمایت ـ جو قزوین تے اصفہان وچ شیعہ حوزات علمیہ دی ترقی، نشو و نما تے رونق و شکوہ دا سبب بنی سی ـ یقینا قدیم ترین شیعہ شہر ـ یعنی قم ـ نو‏‏ں وی حاصل ہوچک‏ی ہوئے گی۔ مدرسہ فیضیہ نو‏‏ں مد نظر رکھے بغیر ـ جو گیارہواں صدی ہجری دے آخر تک "مدرسۂ آستانہ" دے نام تو‏ں مشہور سی ـ پورے صفوی دور وچ علمائے شیعہ ـ گوکہ مختصر مدت تک ـ قم وچ قیام تے احتمالا تدریس کردے رہے نيں؛ جنہاں وچ ذیل دے علمائے کرام خاص طور اُتے قابل ذکر نيں:

تیرہواں صدی ہجری

[سودھو]

میرزا قمی

[سودھو]

تیرہواں صدی ہجری وچ وی قم وچ متعدد علماء علمی فعالیت وچ مصروف نظر آندے نيں جنہاں وچ اہ‏م ترین تے مشہور ترین شیخ ابو القاسم قمى (متوفى سنہ 1231ہجری قمی)، اوہ وحید بہبہانی دے مشہور شاگرد سن تے جا پَلَق نامی علاقے تو‏ں ـ جتھ‏ے انہاں دے والد سکونت پذیر ہوئے سن ـ قم ہجرت کرکے آئے سن تے ایتھ‏ے تدریس و تالیف وچ مصروف ہوئے سن ۔ میرزا محمد حسن زنوزی نے میرزا قمی دے زمنے وچ اپنی کتاب لکھی تے میرزا قمی دا تذکرہ "عالم، فاضل کامل، مجتہد، اصول فقہ دے ماہر" دے عنوان تو‏ں کیتا اے تے انہاں دی کتاب القوانین المحکمہ دی تعریف و تمجید دی ہے؛ جس دی تالیف ربیع الثانی سنہ 1205 ہجری قمری وچ مکمل ہوئی سی۔[۱۴۰] زنوزی دے قول تو‏ں معلوم ہوندا اے کہ میرزا قمی دی کتاب القوانین المحکمہ مؤلف دی حیات وچ ہی مشہور ہوئی سی تے بےسبب نئيں اے کہ ایہ کتاب بعد وچ حوزات علمیہ دی معتبر درسی کتب وچ تبدیل ہوئی اے۔ میرزا قمى نے فقہ وچ وی متعدد کتب تے رسائل دی تالیف دا اہتمام کیتا ہے؛ منجملہ: غنائم الایام تے جامع الشتات۔ اوہ جدو‏ں عراق دے عتبات عالیہ وچ قیام پذیر سن تو انھاں نے متعدد مشہور علماء دی تربیت کی؛ منجملہ: ملااحمد نراقى، سید عبداللہ شُبَّر تے صاحب کتاب مفتاح الکرامہ سید محمد جواد عاملى۔[۱۴۱] میرزا قمی دے بوہت سارے شاگرداں نے اس شہر تو‏ں ہجرت دی تے انہاں ایام دے زیادہ فعال حوزات علمیہ منجملہ نجف دا رخ کیتا۔ اس دے باوجود اوہ اپنے قیام دے دوران اس حوزہ دی علمی رونق دا سبب رہے تے انہاں دی موجودگی اس شہر وچ دینی تعلیم و تعلم دے تسلسل دا باعث ہوئی۔

میرزا قمی دے بعد دے علماء

[سودھو]

جن لوگاں نے میرزا قمی دی حیات وچ تے انہاں دی وفات دے بعد قم وچ علمی فعالیت دی اے انہاں وچ بعض دے نام حسب ذیل نيں:

عہد ناصری دے علماء

[سودھو]

تاریخ دارالایمان قم دے مؤلف محمد تقى بیک ارباب قمى، نے ناصر الدین شاہ قاجار دے دور دے اواخر دے بعض علماء دا تذکرہ کیتا ہے؛ منجملہ:

عہد قاجار دے اواخر دے علماء

[سودھو]

از علماى اواخر دوره قاجارى

متعلقہ مآخذ

[سودھو]

بیرونی ربط

[سودھو]
Search Wikimedia Commons وکیمیڈیا کامنز چ مورتاں: حوزہ علمیہ قم

حوالے

[سودھو]

  1. ↑ Walbridge, Linda S. The most learned of the Shiʻa: the institution of the Marjaʻ taqlid Oxford University Press, p.217.
  2. ↑ قمی، تاريخ قم، ص240
  3. ↑ مهاجر، رجال الاشعريين...، ص 192- 195۔
  4. ↑ برقى، كتاب الرجال، ص43؛ قمی، تاريخ قم، ص241؛ مهاجر، رجال الاشعريين...، ص26۔
  5. ↑ نجاشی، رجال ...، ج 1، ص 216۔
  6. ↑ قمی، تاريخ قم، ص 278۔
  7. ↑ برقى، كتاب الرجال، ص30۔
  8. ↑ قمی، تاريخ قم، ص 278۔
  9. ↑ قمی، تاريخ قم، ص27، 241۔
  10. ↑ خوئى، معجم رجال الحدیث، ج21، ص133۔
  11. ↑ برقى، كتاب الرجال، ص28۔
  12. ↑ یاقوت حموى، فتوح البلدان، ذیل "قم"۔
  13. ↑ مهاجر، رجال الاشعريين...، ص 186ـ 187۔
  14. ↑ نجاشی، رجال ...، ج 1، ص260۔
  15. ↑ طوسى، رجال الطوسى، ص 163۔
  16. ↑ نجاشی، رجال ...، ج 2، ص 60۔
  17. ↑ مهاجر، رجال الاشعريين...، ص 96۔
  18. ↑ مهاجر، رجال الاشعريين...، ص 192ـ195۔
  19. ↑ نجاشی، رجال ...، ج2، ص 18ـ19۔
  20. ↑ طوسى، رجال طوسی، ص389، 400۔
  21. ↑ سبحانى، موسوعة طبقات الفقهاء، ج 4، ص 238۔
  22. ↑ نجاشی، رجال ...، ج 2، ص 253۔
  23. ↑ نجاشی، رجال ...، ج1، ص89۔
  24. ↑ طوسى، فهرست كتب الشيعة، ص11ـ 12۔
  25. ↑ نجاشی، رجال ...، ج1، ص 155۔
  26. ↑ منعّل قمى، تذكره مشايخ قم، ص37۔
  27. ↑ نائینى، رياض المحدثين، ص495۔
  28. ↑ طوسى، 1417، ص 369۔
  29. ↑ نجاشی، ج 1، ص 89ـ90۔
  30. ↑ نجاشی، ج1، ص189۔
  31. ↑ طوسى، 1417، ص 321۔
  32. ↑ طوسى، فهرست كتب الشيعة، ص442ـ443۔
  33. ↑ ابن بابویه، مقدمه عبدالرحیم ربانى شیرازى، ص 18ـ19۔
  34. ↑ ائمہ معصومین(ع) دی طرف تو‏ں قم دی تعریف و تمجید دے لئے رجوع کریئے: قمی، تاريخ قم، ص 90ـ100؛ محمدباقر مجلسى، بحار الانوار، ج48، ص317، ج57، ص214، 217۔
  35. ↑ قمی، تاريخ قم، ص 213۔
  36. ↑ تاریخ قمی، ص224ـ228۔
  37. ↑ نائینى، انوار المشعشعین، ج1، ص517۔
  38. ↑ قمی، تاريخ قم، ص215۔
  39. ↑ ابن عنبه، ص230۔
  40. ↑ قمی، تاريخ قم، ص220۔
  41. ↑ ابن بابویه، معانى الاخبار، ص301۔
  42. ↑ قمی، تاریخ قم، ص 228۔
  43. ↑ قم وچ ہور علوی فقہاء تو‏ں متعارف ہونے دے لئے رجوع کریئے: قمی، تاريخ قم، ص225۔
  44. ↑ قم، تاریخ قم، ص18۔
  45. ↑ مجلسی، لوامع صاحبقرانى، المشتهر بشرح الفقيه، ج1، ص477۔
  46. ↑ مهاجر، رجال الاشعريين...، ص192ـ195۔
  47. ↑ ر۔ک:طبسى، قم عاصمة الحضارة الشيعية، ص118ـ121۔
  48. ↑ شیخ طوسى، كتاب الغيبة، ص390۔
  49. ↑ محمد باقر مجلسى، ج51، ص359۔
  50. ↑ نجاشی، رجال ...، ج 1، ص 204ـ206۔
  51. ↑ نجاشی، رجال ...، ج2، ص251۔
  52. ↑ نجاشی، رجال ...، ج1، ص246۔
  53. ↑ ر۔ک:نجاشی، رجال ...، ج2، ص13ـ14۔
  54. ↑ نجاشی، رجال ...، ج2، ص220ـ221۔
  55. ↑ ابن شهرآشوب، معالم العلماء، ص34۔
  56. ↑ شوشترى، قاموس الرجال، ج3، ص228۔
  57. ↑ نجاشی، رجال ...، ج2، ص252۔
  58. ↑ نجاشی، رجال ...، ج1، ص401ـ402، 404۔
  59. ↑ نجاشی، رجال ...، ج1،ص230ـ231۔
  60. ↑ طوسى، فہرست کتب الشیعۃ، ص294۔
  61. ↑ نجاشی، رجال ...، ج2، ص18ـ19، که نام کتاب نخست را الغیبة و الحیرة ضبط کرده است۔
  62. ↑ نجاشی، رجال ...، ج 2، ص 89۔
  63. ↑ سبحانى، موسوعة طبقات الفقهاء، ج4، ص284۔
  64. ↑ رجوع کریئے:طوسى، فهرست کتب الشیعة، ص149ـ 150۔
  65. ↑ نجاشی، رجال ...، ج2، ص252۔
  66. ↑ نجاشی، رجال ...، ج1، ص401ـ402۔
  67. ↑ نجاشی، رجال ...، ج2، ص221۔
  68. ↑ نجاشی، رجال ...، ج1، ص204ـ206۔
  69. ↑ نجاشی، رجال ...،ج1، ص246ـ247۔
  70. ↑ تاریخ قم، ص237۔
  71. ↑ نجاشی، رجال ...، ج2، ص253۔
  72. ↑ نجاشی، رجال ...، ج1، ص305ـ306۔
  73. ↑ آقا بزرگ طهرانى، الذریعة، ج10، ص83، 85، 94، 112، 118، 142- 143۔
  74. ↑ آقابزرگ طهرانى، الذریعة، ج16، ص374ـ375۔
  75. ↑ خوئى، معجم رجال الحدیث، ج11، ص318۔
  76. ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا قرن دهم هجرى، ج1، ص209۔
  77. ↑ نجاشی، رجال ...، ج1، ص196ـ197۔
  78. ↑ نجاشی، رجال، ج1، ص417۔
  79. ↑ ابن غضائرى، الرجال، ص39۔
  80. ↑ رجوع کریئے: آقابزرگ طهرانى، الذریعة، ج2، ص305ـ306۔
  81. ↑ طوسی، رجال، ص410ـ411۔
  82. ↑ رجوع کریئے: نجاشی، رجال ...، ج1، ص155۔
  83. ↑ رجوع کریئے: نجاشی، اوہی ماخذ، ج1، ص155۔
  84. ↑ رجوع کریئے: نجاشی، ج2، ص392۔
  85. ↑ نجاشی، ج2، ص252۔
  86. ↑ نجاشی، ج1، ص184۔
  87. ↑ تاریخ قم، ص279۔
  88. ↑ عبدالجلیل قزوینى، نقض، ص459۔
  89. ↑ قمی، تاریخ قم، ص28۔
  90. ↑ قمی، تاریخ قم، ص102۔
  91. ↑ نجاشی، رجال ...، ج1، ص216ـ217۔
  92. ↑ قمی، تاریخ قم، ص17۔
  93. ↑ عبدالجلیل قزوینی، النقضِ، ص212۔
  94. ↑ منتجب الدین رازى، الفهرست، ص122۔
  95. ↑ منتجب الدین رازی، الفهرست، ص40۔
  96. ↑ عبدالجلیل قزوینى، النقضِ، ص459۔
  97. ↑ عبدالجلیل قزوینى، النقضِ، ص459۔
  98. ↑ نجاشی، رجال ...، ج1، ص305ـ306۔
  99. ↑ نجاشی، رجال، ج2، ص304ـ305۔
  100. ↑ محمدباقر مجلسى، بحار الانوار، ج106، ص42۔
  101. ↑ عبدالجلیل قزوینى، النقضِ، ص459۔
  102. ↑ منتجب الدین رازى، الفهرست، ص102ـ 103۔
  103. ↑ عبدالجلیل قزوینى، النقضِ، ص212۔
  104. ↑ امین، اعیان الشیعه، ج8، ص408۔
  105. ↑ عبدالجلیل قزوینى، النقضِ، ص195، 224ـ225۔
  106. ↑ منتجب الدین رازى، الفهرست، ص36۔
  107. ↑ عبدالجلیل قزوینى، النقضِ، ص195، 459۔
  108. ↑ ابن حجر عسقلانى، لسان المیزان، ج2، ص218، عسقلانی نے انہاں دا نام امیر بن شرف شاہ الشریف الحسنى القمى ضبط و ثبت کیتا اے۔
  109. ↑ عبدالجلیل قزوینى، النقضِ، ص195۔
  110. ↑ عبدالجلیل قزوینى، النقضِ، ص195۔
  111. ↑ رجوع کریئے: ابن اثیر، ج12، ص419۔
  112. ↑ طبقات اعلام الشیعه: الثقات العیون فی سادس القرون، ص225ـ226۔
  113. ↑ آقا بزرگ طهرانى، الحقائق، ص165۔
  114. ↑ آقابزرگ طهرانى، الضیاء، ص110۔
  115. ↑ آقابزرگ طهرانى، الثقات، ص85ـ86۔
  116. ↑ آقا بزرگ طهرانی، الانوار، ص55ـ56۔
  117. ↑ آقابزرگ طهرانى، الحقائق، ص61ـ62۔
  118. ↑ آقابزرگ طهرانى، الضیاء، ص54۔
  119. ↑ ابن طاؤس، فرحةالغرى فى تعیین قبر امیرالمؤمنین على علیه السلام، ص131۔
  120. ↑ ابن عنبه، عمدةالطالب فى انساب آل ابی طالب، ص92۔
  121. ↑ خواندمیر، دستورالوزراء، ص377ـ380۔
  122. ↑ مدرسى طباطبائى، قم در قرن نهم هجرى، ص37ـ38۔
  123. ↑ مدرسى طباطبائى، قم در قرن نهم هجرى، ص128۔
  124. ↑ افندى اصفهانى، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج2، ص195ـ196، 452ـ453۔
  125. ↑ صدرالدین شیرازى، مقدمه نصر، ص پنج ـ شش۔
  126. ↑ فیض کاشانى، شرح صدر، ص151۔
  127. ↑ نصرآبادى، تذکره، ص226۔
  128. ↑ منتخباتى از آثار حکماى الهى ایران، ج1، ص272۔
  129. ↑ افندى اصفهانى، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج3، ص114۔
  130. ↑ ر۔ک:مجلسى، ج110، ص129ـ 131۔
  131. ↑ نصرآبادى، تذکره، ص238۔
  132. ↑ افندى اصفهانى، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج5، ص111۔
  133. ↑ ر۔ک:قاضى سعیدقمى، ص195۔
  134. ↑ قاضى سعید قمى، ص211۔
  135. ↑ جزایرى،الاجازة الکبیرة، ص142۔
  136. ↑ قزوینى، تتمیم امل الآمل، ص111۔
  137. ↑ افندى اصفهانى، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج1، ص207ـ208۔
  138. ↑ منتخباتى از آثار حکماى الهى ایران، ج3، ص219۔
  139. ↑ افندى اصفهانى، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج4، ص331ـ332۔
  140. ↑ زنوزى، ریاض الجنة، 4، قسم 1، ص523۔
  141. ↑ میرزاى قمى، غنائم الایام فى مسائل الحلال و الحرام، ج1، مقدمه تبریزیان، ص48ـ49۔
  142. ↑ امامى خوئى، ج1، ص314ـ315۔
  143. ↑ امامى خوئى، مرآةالشرق، ج1، ص363ـ364۔
  144. ↑ امامى خوئى، مرآةالشرق، ج1، ص222ـ223۔
  145. ↑ رجوع کریئے: غنائم الایام فى مسائل الحلال و الحرام، ص30ـ31۔
  146. ↑ دانشوران قم، ص121ـ 122، ص125ـ126۔

مآخذ

[سودھو]
  • محمدمحسن آقابزرگ طهرانى، الذریعة الى تصانیف الشیعة، چاپ على نقى منزوى و احمد منزوى، بیروت 1403هجری قمری/1983عیسوی۔
  • محمدمحسن آقابزرگ طهرانى، طبقات اعلام الشیعة: الانوار الساطعة فى المائة السابعة، چاپ على نقى منزوى، بیروت 1392هجری قمری/1972عیسوی۔
  • محمدمحسن آقابزرگ طهرانى، الثقات العیون فى سادس القرون، چاپ على نقى منزوى، بیروت 1392هجری قمری/1972عیسوی۔
  • محمدمحسن آقابزرگ طهرانى، الحقائق الراهنة فى المائة الثامنة، چاپ على نقى منزوى، بیروت 1975عیسوی۔
  • محمدمحسن آقابزرگ طهرانى، الضیاء اللامع فى القرن التاسع، چاپ على نقى منزوى، تهران 1362هجری شمسی۔
  • ابن اثیر۔ الکامل فی التاریخ ، بیروت 1385ـ1386هجری قمری/1965ـ 1966عیسوی۔
  • ابن بابویه، معانى الاخبار، چاپ على اکبر غفارى، قم، 1361هجری شمسی۔
  • ابن حجر عسقلانى، لسان المیزان، چاپ عبدالفتاح ابوغده، بیروت 1423هجری قمری/2002عیسوی۔
  • ابن شهرآشوب، معالم العلماء، نجف 1380هجری قمری/1961عیسوی۔
  • ابن طاؤس، فرحةالغرى فى تعیین قبر امیرالمؤمنین على علیه السلام، چاپ تحسین آل شبیب موسوى، قم، 1419هجری قمری/1998عیسوی۔
  • ابن عنبه، عمدةالطالب فى انساب آل ابی طالب، بیروت: دارمکتبةالحیاة، بى تا۔
  • ابن غضائرى، الرجال لابن الغضائرى، چاپ محمدرضا حسینى جلالى، قم 1422هجری قمری۔
  • ابن ندیم، الفهرست، (تهران)۔
  • محمدبن على اردبیلى، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، بیروت 1403هجری قمری/1983عیسوی۔
  • امین، محسن، اعیان الشیعه۔
  • احمدبن محمد برقى، کتاب الرجال، در ابن داؤد حلّى، کتاب الرجال، تهران 1383هجری شمسی۔
  • رسول جعفریان، تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا قرن دهم هجرى، ج1، قم 1375هجری شمسی۔
  • غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، دستورالوزراء، چاپ سعید نفیسى، تهران 1355هجری شمسی۔
  • خوئى، سید ابو القاسم، معجم رجال الحدیث وتفصیل طبقات الرواة، الطبعة الخامسة طبعة منقحة ومزیدة السنة 1413هجری قمری/ 1992عیسوی۔
  • محمد تقی شوشتری، قاموس الرجال، محقق و ناشر: موسسه النشر الاسلامی التابعة لجماعة المدرسین بقم المشرفة، 1410 هجری قمری۔
  • لطف الله صافى، «بین العَلَمین: الشیخ الصدوق و الشیخ المفید»، ترجمة محمدرضا آل صادق، در المقالات و الرسالات، شماره 18، قم: کنگره جهانى هزاره شیخ مفید، 1413هجری قمری۔
  • حسن طارمى راد، «صدوق و مفید در بحارالانوار مجلسى»، در مقالات فارسى، شماره 52، قم: کنگره جهانى هزاره شیخ مفید، 1413هجری قمری۔
  • محمدجواد طبسى، قم عاصمة الحضارة الشیعیة، قم 1384هجری شمسی۔
  • محمدبن حسن طوسى، رجال الطوسى، چاپ جواد قیومى اصفهانى، قم 1420هجری قمری۔ الف۔
  • محمدبن حسن طوسى، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، چاپ عبدالعزیز طباطبائى، قم 1420هجری قمری۔ ب۔
  • محمدبن حسن طوسى، کتاب الغیبة، چاپ عبادالله طهرانى و على احمد ناصح، قم 1417هجری قمری۔
  • عبدالجلیل قزوینى، النقضِ، چاپ جلال الدین محدث ارموى، تهران 1358هجری شمسی۔
  • حسن بن محمد قمى، کتاب تاریخ قم، ترجمه حسنبن على قمى، چاپ جلال الدین طهرانى، تهران 1361هجری شمسی۔
  • محمدبن عمر کشى، اختیار معرفةالرجال، تلخیص محمدبن حسن طوسى، چاپ حسن مصطفوى، مشهد 1348هجری شمسی۔
  • محمدباقربن محمد تقى مجلسى، بحار الانوار۔
  • محمد تقى بن مقصود على مجلسى، لوامع صاحبقرانى، المشتهر بشرح الفقیه، قم 1414هجری قمری۔
  • حسین مدرسى طباطبائى، قم در قرن نهم هجرى، قم 1350هجری شمسی۔
  • مجید معارف، پژوهشى در تاریخ حدیث شیعه، تهران 1374هجری شمسی۔
  • محمدبن محمد مفید، اوائل المقالات، چاپ ابراهیم انصارى، بیروت 1414هجری قمری/1993عیسوی۔
  • محمدبن محمد مفید، الحکایات فى مخالفاتالمعتزلة من العدلیة والفرق بینهم و بین الشیعة الامامیة من امالى الامام الشیخ المفید، عرض و روایة شریف مرتضى، چاپ محمدرضا حسینى جلالى، قم 1413هجری قمری۔
  • على بن عبیدالله منتجب الدین رازى، الفهرست، چاپ جلال الدین محدث ارموى، قم 1366هجری شمسی۔
  • نورالدین على منعّل قمى، تذکره مشایخ قم، چاپ مدرسى طباطبائى، قم 1353هجری شمسی۔
  • موسوعة طبقات الفقهاء، اشراف جعفر سبحانى، قم: مؤسسة الامام الصادق، 1418ـ1424هجری قمری۔
  • جعفر مهاجر، رجال الاشعریین من المحدثین و اصحاب الائمة علیهم السلام، قم 1429هجری قمری۔
  • محمدعلى بن حسین نائینى، انوارالمشعشعین فى ذکر شرافة قم و القمیین، چاپ محمدرضا انصارى قمى، قم 1381هجری شمسی؛ الف۔
  • محمدعلى بن حسین نائینى، ریاض المحدثین فى ترجمة الرواة و العلماء القمیین من المتقدمین و المتأخرین، چاپ محمدرضا انصارى قمى، قم 1381هجری شمسی؛ ب۔
  • احمدبن على نجاشى، رجال النجاشى، چاپ محمدجواد نائینى، بیروت 1408هجری قمری/1988عیسوی؛ یاقوت حموى۔
  • محمدتقى ارباب قمى، تاریخ دارالایمان قم، چاپ حسین مدرسى طباطبایى، قم 1353هجری شمسی۔
  • عبدالله بن عیسى افندى اصفهانى، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، چاپ احمد حسینى، قم 1401هجری قمری۔
  • محمدامین امامى خوئى، مرآةالشرق: موسوعة تراجم اعلام الشیعة الامامیة فى القرنى الثالث عشر و الرابع عشر، چاپ على صدرائى خوئى، قم 1385هجری شمسی۔
  • عبدالله بن نورالدین جزایرى، الاجازة الکبیرة، چاپ محمد سمامى حائرى، قم 1409هجری قمری۔
  • دانشوران قم: نگاهى به زندگى 204 تن از دانشمندان و بزرگان قمى یا مدفون در قم، گزیده ستارگان حرم (1ـ 15)، تلخیص على رضا هزار، تدوین محمدتقى ادهم نژاد، قم: زائر، 1384هجری شمسی۔
  • محمدحسن بن عبدالرسول زنوزى، ریاض الجنة، روضه 4، قسم 1، چاپ على رفیعى، قم 1370هجری شمسی۔
  • محمدبن ابراهیم صدرالدین شیرازى (ملاصدرا)، رساله سه اصل، چاپ حسین نصر، تهران 1340هجری شمسی۔
  • محمدبن شاه مرتضى فیض کاشانى، شرح صدر فیض کاشانى، چاپ شهرام پازوکى، در عرفان ایران مجموعه مقالات (29 و 30)، گردآورى و تدوین مصطفى آزمایش، تهران: حقیقت، 1385هجری شمسی۔
  • محمدسعیدبن محمد مفید قاضى سعید قمى، الاربعینیات لکشف انوارالقدسیات، چاپ نجف قلى حبیبى، تهران 1381هجری شمسی۔
  • عبدالنبى بن محمدتقى قزوینى، تتمیم املالآمل، چاپ احمدحسینى، قم 1407هجری قمری۔
  • حسین مدرسى طباطبائى، «مدرسه آستانه مقدسه (فیضیه)»، وحید، شماره 1 (فروردین 1350)۔
  • منتخباتى از آثار حکماى الهى ایران: از عصر میرداماد و میرفندرسکى تا زمان حاضر، چاپ جلال الدین آشتیانى، ج1، تهران: انیستیتو ایران و فرانسه، 1351هجری شمسی، ج3، تهران: انجمن فلسفه، 1355هجری شمسی۔
  • ابوالقاسم بن محمدحسن میرزاى قمى، غنائم الایام فى مسائل الحلال و الحرام، قم 1375ـ1378هجری شمسی۔
  • محمدطاهر نصرآبادى، تذکره نصرآبادى، چاپ احمد مدقّق یزدى، یزد 1378هجری شمسی۔
عراق
ایران
حوزات
مدارس
تشکیلات
مرتبط
پاکستان
لبنان
اصطلاحات
دروس

سانچہ:قم