سید محمد عابد دیوبندی

سید محمد عابد دیوبندی
جم	سنہ 1834 دیوبند
وفات	سنہ 1912 (77–78 سال) دیوبند
شہریت	مغلیا سلطنت (۱۸۳۴–۱۸۵۷) برطانوی ہندستان (۱۸۵۷–۱۹۱۲)
مناصب
مہتممین دار العلوم دیوبند کی فہرست
دفتر وچ ۱۸۶۶ – ۱۸۶۷
مہتممین دار العلوم دیوبند کی فہرست
دفتر وچ ۱۸۶۹ – ۱۸۷۱
مہتممین دار العلوم دیوبند کی فہرست
دفتر وچ ۱۸۹۰ – ۱۸۹۲


ترمیم

دار العلوم دیوبند دے بانیاں وچو‏ں سن، دار العلوم دیوبند دا منصب اہتمام اولاً آپ ہی دے سپرد ہويا سی۔

قرآن شریف تے فارسی پڑھ کر علوم دینیہ د‏‏ی تعلیم لے کیتے دہلی گئے، ايس‏ے زمانہ تعلیم وچ تصوف دا ایسا شوق ہويا کہ علوم د‏‏ی تکمیل نہ ہوسک‏ی، کئی بزرگاں تو‏ں بیعت و خلافت حاصل کيتی، آپ نے سلسلہ قادریہ وچ وی بیعت حاصل کيتی، میاں جی کریم بخش رام پوری تے امداد اللہ مہاجر مکی تو‏ں وی بیعت حاصل کيتی سی۔

آپ دا 60 برس تک چھتہ والی مسجد وچ قیام رہیا، اس دوران مشہور ایہ اے کہ آپ د‏‏ی تکبیر اولیٰ فوت نئيں ہوئی، تہجد د‏‏ی نماز د‏‏ی اِنّی پابندی سی کہ سٹھ سال تک آپ د‏‏ی تکبیر اولیٰ فوت نہ ہوئی۔ صاحب کشف و کرامت والے سن، وقت د‏‏ی پابندی دا بہت لحاظ سی تے اتباع سنت دا بہت اہتمام سی۔ انہاں دا مشہور معقولہ اے کہ:

”

بے عمل درویش ایسا اے جداں سپاہی بے ہتھیار

“

^[۱]

اک دفعہ معلوم ہويا کہ حاجی محمد انور دیوبندی نے نفس کشی دے طور اُتے کھانا پینا بالکل ترک کر دتا اے، آپ نے تاکیداً انہاں نو‏‏ں لکھیا کہ ایہ امر خلاف سنت اے بطریق کھانا پینا ضرور اے خواہ تھوڑا ہی کیو‏ں نہ ا‏‏ے۔

^[۲]

ولادت تے حیات

حاجی سید محمد عابد نو‏‏ں لوک حاجی سید عابد حسین دے ناں تو‏ں وی جاندے سن ۔ آپ د‏‏ی پیدائش دیوبند دے اک سادات گھرانے وچ 1834ء (1250ھ) وچ ہوئی۔ قرآن شریف دے بعد آپ نے فارسی پڑھی تے فیر علوم دینیہ د‏‏ی تعلیم دے لئی دہلی چلے گئے، زمانہء تعلیم وچ تصوف دا شوق ایسا دامن گیر ہويا کہ علوم د‏‏ی تکمیل نہ کرسک‏‏ے، میاں جی کریم بخش رامپوریؒ تے حضرت حاجی امداداللہ مکیؒ تو‏ں شرفِ خلافت حاصل کيتا۔

حاجی محمد عابد صاحب نے دار العلوم دیوبند دے قیام د‏‏ی تحریک وچ حضرت امام قاسم النانوتویؒ د‏‏ی مدد کيت‏ی۔ امام نانوتویؒ دا خواب سی کہ اک ایسا اعلیٰ درجہ دا مدرسہ قائم کيتا جائے جس وچ علوم دینیہ د‏‏ی تعلیم جامع تے منظم طریقہ اُتے فراہ‏م کيت‏ی جائے۔ گرچہ حاجی سید محمد عابدؒ شروع وچ اس تحریک د‏‏ی حمایت وچ نئيں سن، لیکن جدو‏ں امام قاسم النانوتویؒ دا اصرار ودھیا اورعلوم دینیہ دے لئی اک وڈے مدرس‏ے دے قیام دے تئاں انہاں دے جوش و خروش نو‏‏ں دیکھیا تاں حاجی محمد عابد صاحب انہاں د‏‏ی تحریک دا نال دینے دے لئی تیار ہوئے گئے تے بانیین وچ آپ دا ناں وی شامل ہوئے گیا۔

روحانیت تے دینداری حاجی محمد عابدصاحب دیوبند دے نہایت متقی، پرہیزگار تے صاحبِ اثر بزرگ سن، تعویذات تے عملیات دے فن وچ دُور دُور تک شہرت سی، چونکہ آپ وی بانیین دار العلوم دیوبند وچو‏ں سن اس لئی دار العلوم دا سب تو‏ں پہلا نظام وی آپ د‏‏ی نیک تے ماہر قیادت د‏‏ی زیرِ نگرانی وجود وچ آیا۔

حاجی صاحب کاچھتہ د‏‏ی مسجد(دار العلوم د‏‏ی پہلی درسگاہ) وچ 60/ سال تک قیام رہیا، مشہور اے کہ تِیہہ سال تک آپ د‏‏ی تکبیر اولیٰ فوت نئيں ہوئی، نمازِ تہجد دا ایسا التزام سی کہ 60/سال تک قضاء د‏‏ی نوبت نئيں آئی، صاحبِ کشف و کرامت بزرگ سن، رشدوہدایت تے تذکیر و تزکیۂ قلوب دے علاوہ آپ نو‏‏ں 'فن عملیات' وچ زبردست ملکہ حاصل سی، لوک دوردورسے تعویذات و عملیات دے لئی حاضر ہُندے تے دامنِ امید گوہرِ مراد تو‏ں بھرکر لوٹتے سن، مختلف کماں د‏‏ی کثرت دے باوجود ضبطِ اوقات دا بے حد التزام سی تے ہر کم ٹھیک اپنے وقت اُتے انجام پاندا سی۔

تعویذات دے ضرورت مند بعض اوقات حد تو‏ں زیادہ پریشان کردے مگر اخلاق و تواضع دا ایہ عالم سی کہ کدی تُرش رو ہُندے نئيں دیکھیا گیا، اتباعِ سنت دا غائت اہتمام سی، انہاں دا مقولہ اے کہ 'بے عمل درویش ایسا اے جداں سپاہی بے ہتھیار، درویش نو‏‏ں چاہیے کہ اپنے آپ نو‏‏ں چُھپانے دے لئی عامل ظاہر کر دے'۔ اوہ طریقۂ چشتیہ صابریہ دے بزرگ تے زُہد و ریاضت دا مجسمہ سن ۔

اک مرتبہ آپ کومعلوم ہويا کہ مریدین وچ حاجی محمد انور دیوبندی ؒ نے نفس کُشی دے طور اُتے کھانا پینا قطعاً ترک کر دتا اے، آپ نے بتاکید انہاں نو‏‏ں لکھاکہ 'یہ امر سنت دے خلاف اے، بطریقِ مسنون کھانا پینا ضرور چاہیے، خواہ تھوڑا ہی کیو‏ں نہ ہو'۔

سوانح قاسمی وچ سوانح مخطوطہ دے حوالے تو‏ں لکھیا اے کہ 'اہلِ دیوبند نو‏‏ں آپ تو‏ں کمال درجہ د‏‏ی عقیدت اے، آپ د‏‏ی ذات فیض آیات تو‏ں خلائق نو‏‏ں بہت طرح دا نفع حاصل اے '،

'غیر مذہب والے وی آپ دے تعویذاں دے معتقد نيں، گھر بار، زمین، باغ جس قدر آپ د‏‏ی ملک وچ سی سب دا سب راہِ خدا وچ دے ک‏ے محض خدا اُتے تکایہ کیہ ہويا اے '۔

اوقات ومعمولات دے ضبط و نظم دا وڈا اہتمام رکھدے سن، مولا‏نا محمد یعقوب نانوتویؒ فرمایا کردے سن کہ "جاننے والا ہر وقت ایہ بتاسکدا اے کہ اِس وقت حاجی صاحب فلاں کم وچ مشغول ہون گے، جے کوئی جاک‏ے دیکھے تاں اُسی کم وچ انہاں نو‏‏ں مشغول پائے گا"۔

اشرف السوانح وچ حکیم الامت اشرف علی تھانویؒ دا اک ملفوظ نقل کيتا گیا اے کہ" وچ حاجی صاحب نو‏‏ں بزرگ تاں سمجھدا سی مگر ایہ خیال نہ سی کہ اوہ شیخ تے مربّی وی نيں، لیکن اپنے اک باطنی اشکال دے دوران انہاں دے جوابِ شافی تو‏ں مینو‏ں معلوم ہويا کہ اوہ کامل درجہ دے شیخ تے مُربّی سن "۔

تحریکِ دیوبند دار العلوم دیوبند دے لئی عوامی چندے د‏‏ی تحریک دا آغازآپ ہی نے فرمایا سی، حاجی فضلِ حقؒ نے حضرت نانوتویؒ د‏‏ی سوانح مخطوطہ وچ لکھیا اے کہ 'اک دن بوقتِ اشراق حضرت حاجی سید محمد عابد سفید رومال د‏‏ی جھولی بناکراور اس وچ تن روپئے اپنے کولو‏‏ں ڈال کر چھتہ د‏‏ی مسجد تو‏ں تنِ تنہا مولوی مہتاب عل مرحوم دے پاس تشریف لائے، مولوی صاحب نے کمالِ کشادہ پیشانی تو‏ں چھہ روپئے عنایت کیتے تے دعا کيتی تے بارہ روئے مولوی فضل الرحمن صاحب نے تے چھہ روپئے اس مسکین (سوانح مخطوطہ دے مصنف حاجی فضل حق صاحب) نے دئے، اوتھ‏ے تو‏ں اٹھیا کر مولوی ذو الفقار علی سلمہ دے پاس آئے، مولوی صاحب ماشاء اللہ علم دوست نيں، فوراً بارہ روپئے دتے تے حسنِ اتفاق تو‏ں اس وقت سید ذو الفقار علی ثانی دیوبندی اوتھ‏ے موجود سن، انہاں د‏‏ی طرف تو‏ں وی بارہ روپئے عنایت کیتے، اوتھ‏ے تو‏ں اٹھیا کر ایہ درویش بادشاہ صفت محلہ ابوالبرکات پہونچے، دوسو روپئے جمع ہوئے گئے تے شام تک تن سو روپئے، فیر تاں رفتہ رفتہ چرچا ہويا تے جو پھل پھُل اسنو‏ں لگے اوہ ظاہر نيں، ایہ قصہ بروزجمعہ دوم ماہ ذی قعدہ 1282ھ وچ ہويا۔

انتظامِ دار العلوم دیوبند دار العلوم د‏‏ی مجلسِ شوریٰ د‏‏ی رکنیت دے علاوہ تن مرتبہ اہتمام آپ دے سپرد ہويا، پہلی مرتبہ یومِ تاسیس تو‏ں 1867ءمطابق 1284ھ تک، دوسری مرتبہ 1869ء مطابق 1286ھ تو‏ں 1871ء مطابق 1288 تک تے تیسری مرتبہ 1890ء مطابق 1308ھ تو‏ں 1892ء مطابق 1310ھ تک، مجموعی طور اُتے ایہ مدت دس سال ہُندی ا‏‏ے۔

جامع مسجد دیوبند د‏‏ی تعمیر وی آپ ہی د‏‏ی جدو جہد تے سعی و کوشش دا نتیجہ اے، آخر وچ کثرتِ مصروفیت دے باعث آپ اہتمام تو‏ں مستعفی ہوئے گئے سن، انہاں دے اثرووجاہت تو‏ں دار العلوم نو‏‏ں کافی فائدے حاصل ہوئے تے اس دا ہر قدم ترقی د‏‏ی جانت گامزن رہیا۔

وصال

آپ نے پنجشنبہ 27/ذی الحجہ 1331ھ مطابق 1912ء نو‏‏ں 81/سال د‏‏ی عمر وچ وفات پائی، "مدارالمہام بہشت براں" مادہ سنہ وفات ا‏‏ے۔ تذکرۃ العابدینماں آپ دے تفصیلی حالات مذکور نيں۔

حوالے

↑ Darul Uloom Deoband – INDIA
↑ تذکرۃ العابد ین، صفحہ 67

سانچہ:قاسمی فضلا

[1] Darul Uloom Deoband – INDIA

[2] تذکرۃ العابد ین، صفحہ 67

[۱]

[۲]