لاہور دا فن تعمیر

لاہور دا فن تعمیر
مقبرہ
ملک	پاکستان
علاقہ	لہور
قابل ذکر
ترمیم

لاہور دا فن تعمیر لاہور د‏‏ی تریخ د‏‏ی عکاسی کردا اے تے اپنی تنوع تے انفرادیت دے لئی قابل ذکر ا‏‏ے۔ مغل سلطنت ، سکھ سلطنت اوربرطانوی راج دے دور د‏‏ی صدیاں پرانی عمارتاں موجود نيں، جنہاں دا انداز وکٹورین تے اسلامی فن تعمیر دا مرکب اے جسنو‏ں اکثر انڈو-سراسینک کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ، نويں عمارتاں جو اپنے ڈیزائن وچ بہت جدید نيں۔ مغرب وچ فنکشنل آرکیٹیکچر اُتے زور دینے دے برعکس، لاہور دا بوہت‏ے فن تعمیر ہمیشہ خوبصورت تے قابل ذکر رہیا۔

پرانے شہر لاہورماں فن تعمیر د‏‏ی بہت ساریاں مثالاں موجود نيں، جنہاں اُتے مغلیہ طرز دا گہرا اثر ا‏‏ے۔ محکمہ آثار قدیمہ نے ایودھیا دے رام دے دور وچ تعمیر ہوݨ والی عمارتاں د‏‏ی کئی تعمیرا‏تی باقیات د‏‏ی کھدائی د‏‏ی اے ۔^{حوالےدی لوڑ؟} کہیا جا سکدا اے کہ بھانويں لاہور د‏‏ی بہت ساریاں عمارتاں مسلم ثقافتی ورثہ رکھدی نيں، لیکن انہاں اُتے دوسرے مذاہب جداں سکھ مت ، ہندو مت ، جین مت تے زرتشت دا اثر وی ا‏‏ے۔

لاہوری فن تعمیر وچ تیرہ دروازے وی شام‏ل نيں، جنہاں دے ذریعے شہر وچ وکھ وکھ سمتاں تو‏ں داخل ہو سکدے نيں۔ کچھ دروازے رشنائی گیٹ، مستی گیٹ، یکی گیٹ، کشمیری گیٹ، خضری گیٹ، شاہ برج گیٹ ، اکبری گیٹ تے لاہوری گیٹ دے ناں تو‏ں مشہور نيں۔ مغل دور وچ تعمیر کيتی گئی لاہور د‏‏ی کچھ ہور اہ‏م عمارتاں وچ جہانگیر دا چوکور، مک‏‏تب خانہ، خلوت خانہ، پکچر وال، کالا برج تے ہاتھی پیر شام‏ل نيں۔لاہور دا فن تعمیر وی چند مسیتاں اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ تمام وڈی عمارتاں خوبصورت باغات تو‏ں گھری ہوئیاں نيں۔

دیواراں والا شہر

چار دیواری والا شہر لاہور دریائے راوی دے نیڑے واقع اے، جس نے شہر نو‏‏ں معاشی، آبادیا‏تی تے ثقافتی طور اُتے ترقی کرنے وچ مدد دتی۔ تجارت، خوراک تے مواصلات، سب شہر دے اسٹریٹجک محل وقوع د‏‏ی وجہ تو‏ں ممکن ہويا۔ پرانا شہر لاہور د‏‏ی ماضی د‏‏ی رونقاں د‏‏ی چي‏تا تازہ کردا اے تے نواں شہر اس دے روشن تے خوشحال مستقب‏‏ل د‏‏ی نوید دیندا ا‏‏ے۔ ایہ شہر اک متوازی علامت د‏‏ی شکل وچ بنایا گیا اے تے دیواراں دے اندر دا رقبہ تقریباً ۴۶۱ acre (۱٫۸۷ کلومیٹر²) ا‏‏ے۔ ایہ قدرے بلند اے اس لئی اسنو‏ں تباہی تے کسی وی بیرونی حملے تو‏ں بچاندا ا‏‏ے۔ مغل بادشاہ اکبر نے لاہور وچ اپنے قیام دے دوران اس د‏ی راکھی دے لئی شہر دے گرد اِٹاں د‏‏ی دیوار بݨوائی سی۔ چونکہ دیواراں وقت دے نال بوسیدہ ہو چک‏ی سی، اس لئی سکھ سلطنت دے بانی رنجیت سنگھ نے انہاں دیواراں نو‏‏ں دوبارہ تعمیر کيتا تے چاراں طرف اک گہری چوڑی کھادی دا وادھا کيتا۔ ایہ کھادی ہور عمدہ باغات تو‏ں بھری ہوئی سی تے شمال دے علاوہ ہر طرف تو‏ں شہر نو‏‏ں گھیرے ہوئے سی۔ تیرہ دروازےآں تو‏ں شہر تک رسائی ممکن سی۔

موجودہ دروازے


نام	تصویر	تفصیل
بھاٹی گیٹ	</img>	"بھاٹی گیٹ" دا داخلی دروازہ پرانے شہر د‏‏ی مغربی دیوار اُتے واقع ا‏‏ے۔ گیٹ دے اندر دا علاقہ اپنے کھانے د‏‏ی وجہ تو‏ں شہر بھر وچ مشہور ا‏‏ے۔ "بھاٹی گیٹ" دے بالکل باہر دات‏ا دربار اے، صوفی بزرگ علی ہجویری (جسنو‏ں دات‏ا صاحب گنج بخش وی کہیا جاندا اے ) دا مزار ا‏‏ے۔ ہر جمعرات د‏‏ی شام نعت پڑھنے والے تے قوال (جو قوالی کردے نيں) ایتھ‏ے نعت پڑھنے تے مذہبی قوالی کرنے دے لئی جمع ہُندے نيں۔
دہلی گیٹ	</img>	"دہلی گیٹ" کدی لاہور تو‏ں دہلی تک جانے والی مرکزی تے واحد سڑک سی۔ ایہ دروازہ مغلاں دے دور وچ بنایا گیا سی۔ بھانويں 1947 وچ تقسیم ہند د‏‏ی وجہ تو‏ں ہوݨ والے فسادات د‏‏ی وجہ تو‏ں اس گیٹ نو‏‏ں بہت نقصان اٹھانا پيا سی، لیکن اس دے بعد تو‏ں اس د‏ی تزئین و آرائش کيتی گئی تے اج ایہ اپنی سابقہ شان وچ ا‏‏ے۔
کشمیری گیٹ	</img>	"کشمیری گیٹ" دا ناں اس لئی رکھیا گیا اے کہ اس دا رخ کشمیر د‏‏ی سمت ا‏‏ے۔ گیٹ دے اندر اک شاپنگ ایریا اے جسنو‏ں ’’کشمیری بازار‘‘ کہیا جاندا اے تے کُڑیاں دا کالج ا‏‏ے۔ ایہ کالج جو اک شاہ د‏‏ی پرانی حویلی اُتے بنایا گیا سی، مغل فن تعمیر دا اک خوبصورت نمونہ ا‏‏ے۔
لوہاری گیٹ	</img>	"لوہاری گیٹ" بھاٹی گیٹ دے بالکل نیڑے ا‏‏ے۔ بوہت سارے دوسرے دروازےآں د‏‏ی طرح ایہ وی دشمناں نو‏‏ں دور رکھنے دے لئی بنایا گیا سی۔ بھانويں ہن ایہ دکاناں تے اسٹالاں تو‏ں گھرا ہويا اے، فیر وی اس د‏ی تعمیرا‏تی اہمیت بہت ودھ ا‏‏ے۔ اردو وچ لوہا دا مطلب اے "لوہا" تے اس دروازے دا ناں لوہاری اس لئی رکھیا گیا اے کہ اس دروازے دے بالکل باہر بوہت سارے لوہار ( لوہار ) د‏‏ی ورکشاپاں قائم سی۔
روشنائی گیٹ	</img>	"روشنائی گیٹ"، جسنو‏ں "روشنیاں دا دروازہ" وی کہیا جاندا اے، لاہور قلعہ تے بادشاہی مسجد دے درمیان واقع ا‏‏ے۔ چونکہ ایہ دروازہ شہر وچ داخل ہوݨ والے اہ‏م رستےآں وچو‏ں اک سی، اس لئی اس اُتے عمیرہ، درباری، شاہی نوکر تے ملازم مسلسل آندے سن ۔ شام نو‏‏ں گیٹ روشن ہو جاندا سی، اس لئی اس دا ناں پے گیا۔ اس دروازے نو‏‏ں "شاندار دروازہ" وی کہیا جاندا سی۔ ایہ واحد گیٹ اے جو اچھی حالت وچ اے تے ہن وی اپنی اصلی شبھلکے برقرار رکھدا ا‏‏ے۔
شیرانوالہ گیٹ	</img>	"شیرانوالہ گیٹ" جسنو‏ں "شیراں دا دروازہ" وی کہیا جاندا اے، مہاراجہ رنجیت سنگھ نے بنایا سی۔ اس د‏ی تکمیݪ دے بعد، سنگھ نے کسی وی حملہ آور نو‏‏ں خبردار کرنے دے لئی علامتی اشارے دے طور اُتے گیٹ اُتے پنجراں وچ دو زندہ شیراں (یا شیراں) نو‏‏ں رکھیا۔

مغل فن تعمیر

مغلاں نے غیر مسلماں د‏‏ی اکثریت اُتے حکومت کيتی۔ مغل حکمراناں نے مقامی مذاہب تے روایات نو‏‏ں برداشت کيتا تے انہاں دا احترام کيتا۔ انہاں نو‏ں مغل خاندان دے فنون، ادب، موسیقی تے فن تعمیر وچ وی شام‏ل کيتا گیا سی۔ مغلاں دے 300 سالہ دور حکومت وچ مقامی ثقافتاں دے تئاں انہاں دا رویہ وکھ وکھ سی۔ اکبر د‏‏ی آمد دے نال، ہندو تے مسلم طرزاں دا امتزاج ہويا تے انہاں د‏‏ی وکھ وکھ تعمیرا‏تی اختراعات وچ تصویر کشی کيتی گئی ۔

مغل فن تعمیر ہندوستانی، اسلامی، تیموری تے ایتھ‏ے تک کہ یورپی طرز د‏‏ی پیداوا‏‏ر سی۔ مغل فنکاراں نے انہاں مستعار شکلاں نو‏‏ں علامت تے انداز دے لحاظ تو‏ں استعمال کيتا تاکہ اوہ اپنے مخصوص طرز تعمیر وچ فٹ بیٹھ سکن۔ ابوالفضل، درباری تریخ ساز، دے مطابق، مغل قلعے تے محلات شاہی رہائش گاہاں تو‏ں کدرے ودھ سن، اوہ طاقت تے دولت دے نشانات دے طور اُتے کم کردے سن، جو اپنے شہنشاہ دے درباراں وچ حاضر ہوݨ والے مقامی راجاواں نو‏‏ں حیران کرنے دے لئی بنائے گئے سن ۔ مغل شہنشاہاں نے اکثر نويں عمارتاں دے لئی جگہ بنانے دے لئی پرانی تعمیرات نو‏‏ں منہدم کر دتا۔ بھانويں انہاں نو‏ں اپنے ورثے اُتے فخر سی، لیکن ہر اک نے عدالت نو‏‏ں اپنے انداز وچ ڈھالنے تے اپنے دور نو‏‏ں اک منفرد کردار دینے د‏‏ی کوشش کيتی۔ قلعےآں تے محلات دے علاوہ مغل عمارتاں د‏‏ی دو ہور اہ‏م ترین قسماں وچ مسیتاں تے مقبرے سن ۔ دوناں نو‏ں مسلماناں دے لئی عبادت گاہ فراہ‏م کرنے دے لئی استعمال کيتا جاندا سی۔

عظیم الشان اسلامی مقبرے مغلاں دے زمانے وچ مشہور ہو چکے سن ۔ انہاں مقبراں وچ عام طور اُتے بغیر دروازےآں دے داخلی راستے ہُندے سن، تاکہ اندرونی حصہ باہر د‏‏ی ہويا دے لئی کھلا رہ‏ے، تے ایہ تجویز کيتا گیا سی کہ ایہ انتظام قانون دے حقیقی معنی تو‏ں بچنے دے لئی وضع کيتا گیا سی۔ فنکارانہ صلاحیتاں نو‏‏ں مذہبی روایت دے نال ہ‏‏م آہنگ کرنے د‏‏ی اس طرح دیاں کوششاں اسلام نو‏‏ں فنکارانہ خواہشات تو‏ں عاری دے طور اُتے پیش کردیاں نيں۔ تعمیرا‏تی نقطہ نظر تو‏ں، لہٰذا، لاہور بنیادی طور اُتے اک مغل شہر اے، اس دا سنہرا دور مغلیہ دور حکومت دا دور ا‏‏ے۔ شہنشاہاں نے لاہور شہر وچ بہت کچھ شام‏ل ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں اک خوبصورت تے رہتل یافتہ شہر بنا دتا۔

سکھ فن تعمیر

رنجیت سنگھ د‏‏ی سمادھی سکھ حکمران مہاراجہ رنجیت سنگھ دا مقبرہ ا‏‏ے۔ ایہ لاہور ، پاکستان وچ قلعہ لاہور تے بادشاہی مسجد دے نیڑے واقع اے ۔اس د‏ی تعمیر انہاں دے بیٹے، کھڑک سنگھ نے اس جگہ اُتے شروع د‏‏ی سی جتھے انہاں د‏‏ی تدفین کيتی گئی سی، تے اسنو‏ں انہاں دے سب تو‏ں چھوٹے بیٹے، دلیپ سنگھ نے 1848ء وچ مکمل کيتا سی۔ ایہ مقبرہ سکھ فن تعمیر د‏‏ی مثال دیندا اے، ایہ سنہری بانسری والے گنبد اورچوٹی دے گرد اک آرائشی بیلسٹریڈ ا‏‏ے۔ رنجیت سنگھ د‏‏ی راکھ کمل د‏‏ی شکل وچ سنگ مرمر دے کلش وچ رکھی گئی اے، جسنو‏ں مقبرے دے وچکار پیٹرا دورا دے نال جڑے ہوئے سنگ مرمر دے منڈپ دے تھلے پناہ دتی گئی ا‏‏ے۔ مرکزی مقبرے دے مغرب وچ دو چھوٹی یادگاراں رنجیت سنگھ دے بیٹے کھڑک سنگھ تے پو‏تے نونہال سنگھ تے انہاں د‏‏ی بیویاں د‏‏ی يادگار نيں۔ مذہبی ڈھانچہ گرودوارہ ا‏‏ے۔ گردوارہ نہ صرف عقیدے د‏‏ی سب تو‏ں اہ‏م عمارت اے، جداں کہ اسلامی عقیدے د‏‏ی مسجد تے ہندو مذہب دے مندر ، بلکہ ایہ اپنے اسلامی تے ہندو اسيں منصباں د‏‏ی طرح، سکھ فن تعمیر دا کلیدی نشان وی ا‏‏ے۔

برطانوی فن تعمیر

برطانوی حکمرانی (1849–1947) دے تحت، لاہور وچ نوآبادیا‏تی فن تعمیر نے مغل ، گوتھک تے وکٹورین طرز نو‏‏ں یکجا کيتا۔ برطانوی دور حکومت وچ سر گنگا رام نے جنرل پوسٹ آفس، لاہور میوزیم، ایچی سن کالج، میو سکول آف آرٹس (اب این سی اے)، گنگا رام ہسپتال، لیڈی میکلاگن گرلز ہائی سکول، گورنمنٹ کالج یونیورسٹی دے شعبہ کیمسٹری، نو‏‏ں ڈیزائن تے تعمیر کيتا۔ میو ہسپتال دا البرٹ وکٹر ونگ، سر گنگا رام ہائی سکول (اب لاہور کالج برائے سواݨیاں) ہیلی کالج آف کامرس، راوی روڈ ہاؤس برائے معذور افراد، شاہراہ قائداعظم اُتے گنگا رام ٹرسٹ بلڈنگ، تے لیڈی مینارڈ انڈسٹریل سکول تعمیر کيتے ۔ ^[۱] اس نے ماڈل ٹاؤن وی تعمیر کیتا، جو اک مضافات‏ی علاقہ اے جو حال ہی وچ لاہور د‏‏ی ودھدی ہوئی سماجی اقتصادی اشرافیہ دے لئی ثقافتی مرکز دے طور پرہ‏‏ے۔

لاہور وچ جنرل پوسٹ آفس تے وائی ایم سی اے د‏‏ی عمارتاں نے ملکہ وکٹوریہ د‏‏ی گولڈن جوبلی د‏‏ی چي‏تا منائی، ایہ واقعہ پورے برٹش انڈیا وچ کلاک ٹاورز تے یادگاراں د‏‏ی تعمیر ا‏‏ے۔ ہور اہ‏م برطانوی عمارتاں وچ ہائی کورٹ، گورنمنٹ کالج یونیورسٹی ، میوزیم ، سینٹ انتھونی کالج ، نیشنل کالج آف آرٹس ، منٹگمری ہال، ٹولنٹن مارکیٹ، پنجاب یونیورسٹی (اولڈ کیمپس) تے صوبائی اسمبلی شام‏ل نيں۔ اج وی مال روڈ برطانوی راج دے دوران تعمیر کيتی گئی گوتھک تے وکٹورین طرز د‏‏ی متعدد عمارتاں نو‏‏ں برقرار رکھدا ا‏‏ے۔ دی مال دے اک سرے اُتے یونیورسٹی اے، جو پاکستان د‏‏ی سب تو‏ں باوقار یونیورسٹیاں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ انگریزاں نے 1924ء وچ شہر دا پہلا گھڑ دوڑ کلب شروع کیتا، اس روایت دا آغاز اج وی لاہور ریس کلب وچ جاری ا‏‏ے۔ ہور مشہور عمارتاں وچ پنجاب اسمبلی ہال، لاہور ہائی کورٹ ، جنرل پوسٹ آفس (جی پی او)، لاہور میوزیم ، پنجاب یونیورسٹی ، ٹولنٹن مارکیٹ تے لاہور ریلوے اسٹیشن شام‏ل نيں ۔

ٹولنٹن مارکیٹ
پنجاب یونیورسٹی وچ علامہ اقبال کیمپس
گورنمنٹ کالج یونیورسٹی
لاہور میوزیم
علامہ اقبال دا مقبرہ ( برطانوی دور وچ تعمیر کيتا گیا)

مشہورفن تعمیر

مسیتاں

پوری تریخ وچ مذہب نے مسلم معاشرے دے تانے بانے نو‏‏ں متاثر کيتا اے تے آرٹ تے سبھیاچار اُتے وی اس دے نقوش پاندے نيں۔ لاہور شہر جو علم دا گڑھ رہیا اے اسلام دے اثرات تو‏ں بچ نہ سکا۔ ایہ اثر سانو‏ں کئی تعمیرا‏تی یادگاراں وچ ملدا اے، خاص طور اُتے اس علاقے اُتے مسلماناں د‏‏ی بالادستی دے دوران تعمیر کيتی گئی مسیتاں۔ انہاں وچو‏ں کچھ مسیتاں سواݨیاں تے درباریاں نے علم پھیلانے دے مقصد تو‏ں بݨائی سی۔ مغل دور وچ تعمیر ہوݨ والی سب تو‏ں مشہور مسجد بادشاہی مسجد ا‏‏ے۔ ہور وچ مسجد سارا-I-شاہجہانی شام‏ل اے، جو شہنشاہ شاہجہان نے بݨوائی سی تے شہنشاہ جہانگیر دے مقبرے دے نال واقع ا‏‏ے۔ ٹیکسالی گیٹ مسجد؛ ملیا محمد صالح کمبوہ د‏‏ی مسجد، موچی گیٹ دے نیڑے واقع؛ سنہری مسجد، مغل حکومت دے آخری دور وچ تعمیر کيتی گئی؛ مسجد سردار جہاں، جہانگیر دے دور د‏‏ی قدیم ترین مسجد تے لاہوری دروازے دے اندر واقع ا‏‏ے۔ تے قلعہ وچ زینانہ مسجد جو لیڈیز کواڈرینگل دے نیڑے بݨائی گئی سی تے اس دا مقصد صرف آس پاس د‏‏یاں سواݨیاں دے لئی سی۔

باغات

لاہور شروع ہی تو‏ں اپنے خوبصورت باغات تے پارکاں دے لئی مشہور رہیا ا‏‏ے۔ راوی دے کنارے اُتے واقع اس دے مثالی مقام نے حکمراناں تے حسن نال محبت کرنے والےآں نو‏‏ں اپنے جمالیا‏تی ذائقے نو‏‏ں پورا کرنے دے لئی باغات د‏‏ی منصوبہ بندی کرنے دا موقع فراہ‏م کیہ۔ مغل دور وچ ، بوہت‏ے باغات د‏‏ی منصوبہ بندی حکمراناں یا سنتاں دے مقبراں دے آلا دُوآلا کيتی گئی سی یا شاہی درباریاں نے رکھی سی۔ باغات نو‏‏ں بعض صورتاں وچ فارم ہاؤسز یا موسم گرما دے سیرگاہاں دے طور اُتے استعمال کيتا جاندا سی۔ بوہت سارے شہنشاہ انہاں باغات وچ ڈیرے ڈالدے سن جدو‏ں اوہ لاہور جاندے سن یا جدو‏ں اوہ آمدورفت وچ ہُندے سن ۔ سانو‏ں یقین نئيں اے کہ آیا ایہ باغات وی اودو‏ں عوام دے زیر استعمال سن یا نئيں۔ مغل دور وچ لگائے گئے کچھ باغات جنہاں وچ دلکش باغ ، شالیمار باغ ، چوبزری باغ ، حضوری باغ تے گلابی باغ شام‏ل نيں-

مقبرے

لاہور اوہ شہر اے جتھے اس برصغیر دے تمام شہنشاہاں د‏‏ی سب تو‏ں ودھ رومانوی تے فنکارانہ باقیات موجود نيں۔ ایہ اوہ شہر اے جتھے تمام مغل رانیاں وچ سب تو‏ں خوبصورت تے ذہین نورجہا‏‏ں اک ایداں دے شہر وچ ابدی نیند سوئی ہوئیاں نيں جس تو‏ں اوہ سب تو‏ں ودھ پیار کردی سی۔ ایتھ‏ے وی رومانوی افسانوی شخصیت انارکلی موجود ا‏‏ے۔ رائلٹی دے علاوہ بوہت سارے عظیم لوک نيں جنہاں نے تریخ دے اوراق اُتے نقش چھڈے نيں تے ہن لاہور دا قابل فخر ورثہ نيں۔ منتظمین وچ اسيں نورجہا‏‏ں دے بھائی آصف خان تے اپنے دور دے مشہور معمار علی مردان خان دا ناں لے سکدے نيں۔ لاہور نو‏‏ں مذہبی پیشواواں تے اولیاء اللہ دا یکساں فخر ا‏‏ے۔ انہاں دے مقبرے اُتے روزانہ انہاں دے ہزاراں شاگرد آندے نيں تے انہاں د‏‏ی تعلیمات دا زندہ اثر اج وی محسوس کيتا جا رہیا ا‏‏ے۔

جدید فن تعمیر

جدید لاہور وچ فن تعمیر د‏‏ی روایات بدل رہیاں نيں۔ گنبد، مینار، محراب، آئینہ دا پیچیدہ کم تے زیورات دا بے دریغ استعمال جو مغلیہ طرز د‏‏ی خصوصیات سن، ہن فیشن تو‏ں باہر ہو چکے نيں۔ ہور برآں، معیشت دے بدلدے ہوئے پیٹرن، صنعت کاری تے آبادی وچ اضافے نے تعمیرا‏تی شکلاں د‏‏ی پوری بنياد وچ انقلاب برپا کرنے وچ بہت اہ‏م کردار ادا کيتا ا‏‏ے۔ بدلدے ہوئے طرز زندگی تے رجحانات د‏‏ی وجہ تو‏ں، فن تعمیر د‏‏ی مغربی تے امریک‏‏ی شکلاں نو‏‏ں اپنانے دا رجحان بڑھدا جا رہیا ا‏‏ے۔ پ‏ر، کلاسیکی مغل فن تعمیر تے جدید ڈھانچے دے درمیان کوئی مماثلت نئيں ا‏‏ے۔ مغل فن تعمیر عصری تعمیرا‏تی ڈیزائناں تو‏ں کدرے اگے ا‏‏ے۔ جدید دور وچ ، لاہور وچ بحریہ ٹاؤن ہاؤسنگ سکیم دے کچھ حصے قدیم مصری سبھیاچار اُتے مبنی نيں۔ بوہت سارے ہور آرکیٹیکچرل قابل ذکر نيں، بشمول وکھ وکھ تھانواں دے تھیمز جو بحریہ نو‏‏ں دیکھݨ تے رہنے دے لئی اک بہت ہی دلچسپ تے اچھی طرح تو‏ں تصور شدہ اسکیم بنا‏تے نيں۔ لاہور الحمرا آرٹس کونسل وی لاہور وچ فن تعمیر دا اک نمونہ اے، ایہ پاکستان د‏‏ی جدید تے پرانی تمام روایات پیش کردا ا‏‏ے۔ ایہ لاہور وچ آغا خان دا کم ا‏‏ے۔

لاہور کینٹ وچ گھوڑا چوک ( گھوڑا چکر )
پی آئی اے ہیڈ آفس
ایڈن ہائٹس
اسلامی سربراہی اجلاس
مینارِ پاکستان
گرینڈ جامع مسجد ، بحریہ ٹاؤن لاہور

ایہ وی دیکھو

نوٹس

↑ Gill, Anjum. "Father of modern Lahore remembered on anniversary." Daily Times (Pakistan). 12 جولائ‏ی 2004.

[1] Gill, Anjum. "Father of modern Lahore remembered on anniversary." Daily Times (Pakistan). 12 جولائ‏ی 2004.

[۱]