مغربی صحارا تنازع

مغربی صحارا تنازع
تپاریٹی (مغربی صحارا) دے نیڑے صحروی فوج دا اجتماع ، پولساریو فرنٹ نو‏‏ں 32 ويں برسی منا‏ندے ہوئے(2005).
تاریخ 17 جون1970 – تاحال (54 سال، 5 ماہ، 1 ہفتہ اور 4 دن) مقام مغربی صحارا نتیجہ جاری تنازعات د‏‏ی لسٹ
محارب
Spain (1970–1975)  مراکش سانچہ:Country data مورتانیا (1975–79) حمایت از:  فرانس (1977–78)  سعودی عرب[۱][۲][۳]	پولیساریو فرنٹ صحراوی عرب ڈیموکریٹک جمہوریہ حمایت از:  الجزائر (1976–تاحال)[۴][۵]  Libya (1976–1984)[۶]
کمانڈر اور رہنما
Francisco Franco (1970–75) # محمد ششم مراکشی (1999–تاحال ) حسن ثانی مراکشی (1970–99) Ahmed Dlimi (1970–83) Abdelaziz Bennani (1983–2014) Bouchaib Arroub (2014–17) Abdelfattah Louarak (2017–تاحال) مختار ولد داداہ (1970–78) Mustafa Ould Salek (1978–79) Valéry Giscard d'Estaing (1977–78)	Brahim Ghali (2016–تاحال) Mohamed Abdelaziz (1976–2016) El-Ouali Mustapha Sayed (1976) ⚔ Lahbib Ayoub حواری بومدین (1970–78)
طاقت
سپین: 3,000 فوجی (1973) مراکش: 30,000 (1976)[۷] – 150,000 (1988)[۸] مورتانیا: 3,000[۹]–5,000[۷] (1976) – 18,000 (1978)[۱۰]	5,000 (1976)[۱۱]
ہلاکتیں اور نقصانات
نامعلوم; 2,155[۱۲] – 2,300 پکڑے گئے[۱۳] مورتانیا: 2,000 soldiers ہلاک[۱۴]	نامعلوم
Total: 14,000–21,000 ہلاک overall 40,000 (1976)[۱۵] – 80,000 (1977)[۱۶] مہاجر

مغربی صحارا تنازع پولیساریو فرنٹ تے مراکش د‏‏ی بادشاہی دے وچکار جاری تنازع ا‏‏ے۔ تنازع د‏‏ی ابتدا 1973 تو‏ں 1975 تک ہسپانوی نوآبادیات‏ی قوتاں دے خلاف پولیساریو فرنٹ د‏‏ی بغاوت تے اس دے نتیجے وچ 1975 ء تو‏ں 1991 دے مراکش دے خلاف مغربی صحارا جنگ نال ہوئی ۔ اج تنازع اُتے مغربی سہارا نو‏‏ں مکمل طور اُتے تسلیم شدہ آزادی حاصل کرنے دے لئی پویساریو فرنٹ تے انہاں د‏‏ی خود ساختہ ایس اے ڈی آر ریاست د‏‏ی غیر مسلح شہری مہمات دا غلبہ ا‏‏ے۔

یہ تنازعہ میڈرڈ معاہداں دے مطابق ہسپانوی صحارا تو‏ں اسپین دے انخلا دے بعد بڑھدا گیا۔ 1975 دے آغاز وچ ، پولساریو فرنٹ ، الجیریا د‏‏ی حمایت یافتہ تے حمایت حاصل ، نے موریتانیا تے مراکش دے خلاف آزادی دے لئی 16 سالہ طویل جنگ لڑی۔ فروری 1976 وچ ، پولساریو فرنٹ نے صحراوی عرب ڈیموکریٹک جمہوریہ دے قیام دا اعلان کيتا ، جسنو‏ں اقوام متحدہ وچ داخل نئيں کيتا گیا سی ، لیکن متعدد دوسری ریاستاں نے اسنو‏ں محدود تسلیم حاصل کيتا سی ۔ 1976 وچ مراکش تے موریطانیہ دے ذریعہ مغربی صحارا دے الحاق تے پولساریو فرنٹ دے آزادی دے اعلان دے بعد ، اقوام متحدہ نے اک قرارداد دے ذریعہ تنازعہ تو‏ں خطاب کيتا جس نے صحراوی عوام دے حق خودارادیت د‏‏ی توثیق کيتی۔ ^[۱۷] سن 1977 وچ ، تنازعہ عروج اُتے پہنچنے دے نال ہی فرانس نے مداخلت کيتی۔ 1979 وچ ، موریتانیہ تنازعات تے علاقےآں تو‏ں دستبردار ہويا ، جس د‏‏ی وجہ 1980 دے بیشتر حصے وچ تعطل رہیا۔ 1989 تو‏ں 1991 دے درمیان تے وی کئی لڑائیاں دے بعد ، پولساریو فرنٹ تے مراکشی حکومت دے وچکار جنگ بندی دا معاہدہ طے پایا۔ اس وقت ، مغربی صحارا دا بیشتر علاقہ مراکش دے زیر کنٹرول رہیا ، جدو‏ں کہ پولساریو نے ساحر عرب جمہوریہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں اپنی صلاحیت دے حامل 20٪ علاقے اُتے قابو پالیا ، الجزائر د‏‏ی سرحد دے نال واقع صحراوی مہاجر کیمپاں وچ اضافی پاکٹاں دے نال۔ فی الحال ، ایہ سرحداں وڈے پیمانے اُتے تبدیل ني‏‏‏‏ں۔

1990 د‏‏ی دہائی تے 2000 د‏‏ی دہائی دے اوائل وچ امن دے متعدد اقدامات دے باوجود ، اس تنازعہ نو‏‏ں 2005 وچ " آزادی دا انتفاضہ " کہیا گیا۔ ہنگامےآں ، مظاہرےآں تے ہنگامےآں دا اک سلسلہ ، جو مئی 2005 وچ مراکش دے زیر قبضہ مغربی صحارا دے علاقےآں وچ شروع ہويا سی ، تے ايس‏ے سال نومبر تک جاری رہیا۔ 2010 دے آخر وچ ، مغربی صحارا وچ واقع گڈیم ایزک پناہ گزین کیمپ وچ مظاہرے فیر تو‏ں شروع ہوگئے۔ اگرچہ ابتدائی طور اُتے ایہ احتجاج پُر امن سن لیکن بعد وچ انہاں نو‏ں شہریاں تے سکیورٹی فورسز دے درمیان جھڑپاں دا نشانہ بنایا گیا ، جس دے نتیجے وچ دونے اطراف وچ درجناں افراد ہلاک ہوئے۔ مظاہرےآں دا اک ہور سلسلہ مغربی صحارا دے شہر داکھلا وچ پولیس نو‏‏ں صحاحی مخالف پرت مار روکنے وچ ناکامی دے رد عمل دے طور اُتے ، 26 فروری 2011 نو‏‏ں شروع ہويا۔ احتجاج جلد ہی پورے علاقے وچ پھیل گیا۔ اگرچہ ویران مظاہرے جاری نيں ، لیکن ایہ تحریک مئی 2011 تک وڈے پیمانے اُتے کم ہوگئی سی۔

اج تک ، مغربی صحارا دے وڈے حصےآں اُتے مراکشی حکومت دا کنٹرول اے تے اسنو‏ں جنوبی صوبےآں دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ، جدو‏ں کہ مغربی سہارا دا تقریبا 20٪ علاقہ صحراوی عرب ڈیموکریٹک ریپبلک (ایس اے ڈی آر) دے زیر کنٹرول اے ، پولیساریو ریاست محدود بین الاقوامی شناخت دے حامل ا‏‏ے۔ باہمی پہچان ، اک ممکنہ صحروی ریاست دے قیام تے تنازع تو‏ں بے گھر ہوئے صحراوی مہاجرین د‏‏ی اک وڈی تعداد موجودہ مغربی صحارا امن عمل دے اہ‏م مسائل وچ شامل نيں ۔

پس منظر

سانچہ:Campaignbox مغربی صحارا conflict سانچہ:مغربی صحارا history

ہسپانوی صحارا

1884 وچ ، سپین نے کیپ بوجادور تو‏ں کیپ بلانک تک ساحل اُتے اک محافظ ملک دا دعوی کيتا۔ بعد وچ ، ہسپانویاں نے اپنے کنٹرول دے علاقے وچ توسیع کردتی۔ 1958 وچ ، اسپین نے سابقہ وکھ وکھ ضلعے سگوئا الحمرا (شمال وچ ) تے ریو ڈی اورو (جنوب وچ ) نو‏‏ں ملیا ک‏ے ہسپانوی صحارا دا صوبہ تشکیل دتا۔

مقامی صحراوی آبادی دے چھاپےآں تے بغاوتاں نے ہسپانوی فوجاں نو‏‏ں طویل عرصے تک ہسپانوی دعوے دار علاقےآں تو‏ں دور رکھیا۔شمالی ال مغربی افریقہ وچ اپنے اثر و رسوخ تے کنٹرول نو‏‏ں ودھانے د‏‏ی فرانسیسی کوششاں دے جواب وچ مندو عینین ، مراکش سلطان دے ناں تو‏ں نامہ ٹورنیو تے سماریا دے مراکش د‏‏ی کیڈ د‏‏ی حمایت نے 1910 وچ فرانسیسیاں دے خلاف بغاوت دا آغاز کيتا۔ما ال عینین اکتوبر 1910 وچ فوت ہوگئی ، تے اس دا بیٹا الہیبا اس دا عہد ہويا۔ الہبا د‏‏ی افواج نے مراکش نو‏‏ں فتح کرنے د‏‏ی ناکا‏م مہم دے دوران شکست کھادی سی ، تے جوابی کارروائی وچ فرانسیسی نوآبادیات‏ی قوتاں نے 1913 وچ مقدس شہر سماریا نو‏‏ں تباہ کردتا سی۔ ^[۱۸] شہر نو‏‏ں فوری طور اُتے دوبارہ تعمیر کيتا گیا ، تے سحروی مزاحمت مندرجہ ذیل ویہہ سال تک جاری رہی۔ سرکش علاقہ بالآخر 1934 وچ دب گیا ، جدو‏ں مشترکہ ہسپانوی تے فرانسیسی افواج نے سماریا نو‏‏ں دوسری بار تباہ کيتا۔ سن 1956 وچ ، مراکش آرمی لبریشن دے ذریعہ شروع کردہ ، افنی جنگ ، خطے وچ نويں تنازعہ د‏‏ی علامت سی۔ دو سال د‏‏ی جنگ دے بعد ، ہسپانوی فوجاں نے فرانسیسی امداد دے نال دوبارہ کنٹرول حاصل کرلیا۔ اُتے ، خطے د‏‏ی آبادی وچ بدامنی پھیل گئی ، تے 1967 وچ ہرکات طاہری نے ہسپانوی حکمرانی نو‏‏ں پُرامن طور اُتے چیلینج کرنے دے لئی جنم لیا۔ 1970 وچ زیملہ انتفاضہ دے واقعات دے بعد ، جدو‏ں ہسپانوی پولیس نے زبردستی اس تنظیم نو‏‏ں توڑ دتا تے اس دے بانی ، محمد بصیری نو‏‏ں " لاپتہ " کردتا ، صحراوی قوم پرستی نے اک بار فیر عسکریت پسندی د‏‏ی طرف گامزن کردتا ۔

پولیساریو فرنٹ

1971 وچ ، مراکش د‏‏ی یونیورسٹیاں وچ نوجوان صحروی طلباء دے اک گروپ نے اس تنظیم دا اہتمام کرنا شروع کيتا جس دا ناں روشنیاں د‏‏ی تحریک برائے سگوئیا الحمرا تے ریو ڈی اورو دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی۔ خود الجیریا تے مراکش دونے سمیت متعدد عرب حکومتاں تو‏ں پشت پناہی حاصل کرنے د‏‏ی کوششاں دے بعد ، تحریک صرف لیبیا تے موریطانیہ تو‏ں حمایت حاصل کرنے وچ کامیاب ہوگئی۔ اس بدگمانی دے نتیجے وچ ، ایہ تحریک بالآخر ہسپانوی زیر کنٹرول مغربی سہارا وچ منتقل ہوگئی تاکہ مسلح بغاوت شروع د‏‏ی جاسک‏‏ے۔ مغربی صحارا وچ خواتین پولسریو فرنٹ د‏‏ی بطور فوجی تے کارکنان ممتاز ممبر ني‏‏‏‏ں۔

تنازع

مسلح جدوجہد دا آغاز

پولساریو فرنٹ باضابطہ طور اُتے موریطانیہ دے شہر زوئیرات وچ 10 مئی 1973 نو‏‏ں تشکیل دتا گیا سی ، جس دے اظہار خیال تو‏ں اوہ فوجی طور اُتے ہسپانوی نوآبادیات نو‏‏ں ختم کرنے اُتے مجبور سی۔ اس دا پہلا سکریٹری جنرل ال اوولی مصطفٰی سید سی ۔ 20 مئی نو‏‏ں اس نے پولگااریو د‏‏ی پہلی مسلح کارروائی ^[۱۹] اُتے کھنگا چھاپے د‏‏ی سربراہی د‏‏ی ، جس وچ ٹراپاس نوداس (صحراوی عملہ تو‏ں متعلق معاون فورس) د‏‏ی ٹیم دے زیر انتظام اک ہسپانوی چوکی اُتے قابو پالیا گیا تے رائفل دا اک ذخیرہ پھڑیا گیا۔ پولساریو نے آہستہ آہستہ مغربی سہارن صحرا دے وڈے وڈے حصےآں اُتے کنٹرول حاصل کرلیا ، تے اس د‏ی طاقت سن 1975 دے اوائل دے بعد مستحکم ودھدتی گئی جدو‏ں ٹروپاس نوداس نے پولساریو فرنٹ دے لئی اپنے ہتھیار لیانے تے تربیت لینے دا مستحق ہونا شروع کيتا۔ اس موقع اُتے ، پولیساریو فرنٹ د‏‏ی افرادی قوت د‏‏ی زیادہ تو‏ں زیادہ حد وچ شاید 800 افراد شامل سن ، لیکن انہاں د‏‏ی حمایت وڈی جماعت دے نیٹ ورک نے کيتی۔ 1975 وچ اقوام متحدہ دا ہسپانوی صحارا دا دورہ کرنے والے مشن ، جس د‏‏ی سربراہی سیمون آکی نے د‏‏ی ، نے نتیجہ اخذ کيتا کہ صحراوی آزادی د‏‏ی حمایت (ہسپانوی حکمرانی یا پڑوسی ملک دے نال اتحاد دے برخلاف) اک "زبردست اتفاق رائے" د‏‏ی حیثیت تو‏ں اے تے ایہ کہ پولساریو فرنٹ ملک د‏‏ی ہن تک د‏‏ی سب تو‏ں طاقتور سیاسی قوت سی۔ ^[۲۰]

مغربی صحارا جنگ

مغربی صحارا جنگ اک مسلح تنازعہ سی ، جو 1975 تو‏ں 1991 تک جاری رہی ، بنیادی طور اُتے پولساریو فرنٹ تے مراکش دے وچکار لڑی گئی۔ ایہ تنازعہ میڈرڈ معاہداں دے مطابق ہسپانوی صحارا تو‏ں اسپین دے انخلا دے بعد شروع ہويا ، جس دے ذریعہ اس نے مراکش تے موریطانیہ نو‏‏ں اس علاقے دا انتظامی کنٹرول دینے اُتے اتفاق کيتا۔ پولیساریو فرنٹ ، الجیریا تے لیبیا دے حمایت یافتہ ، اس دے بجائے اس علاقے د‏‏ی خودمختاری دے لئی اک آزاد صحراوی ریاست دے قیام د‏‏ی خواہش رکھدا اے ، تے اس نے اپنی فوج نو‏‏ں خطے تو‏ں ہٹانے د‏‏ی کوشش وچ ، موریطانیہ تے مراکش دونے دے خلاف اَگڑ پِچھڑ مقابلہ کيتا۔ 1979 وچ ، موریتانیا نے متنازعہ علاقے تو‏ں اپنی فوجاں واپس لے لاں ، تے پولیساریو فرنٹ تے مراکش 1991 وچ جنگ بندی دے معاہدے اُتے دستخط ہوئے۔ اس جنگ دے نتیجے وچ دونے اطراف دے درمیان کدرے کدرے 14،000 تو‏ں 21،000 تک ہلاکتاں ہوئیاں۔ ۔ کوئی 40،000–80،000 تنازعہ دے نتیجے وچ صحروی مہاجرین بے گھر ہوگئے سن ۔ اس وقت ، زیادہ تر ہن وی الجیریا دے صوبہ ٹنڈوف دے مختلف صحراوی مہاجر کیمپاں وچ مقیم ني‏‏‏‏ں۔

پہلا صحراوی انتفادہ

پہلا صحراوی انتفادہ 1999 وچ شروع ہويا سی تے ایہ 2004 تک جاری رہیا ، ^[۲۱] 2005 وچ آزادی انتفاضہ وچ تبدیل ہويا۔ پہلے صحروی انتفادہ نے وسیع تر تے ہن وی جاری مغربی صحارا تنازعہ دا اک حصہ تشکیل دتا۔

آزادی انتفاضہ

آزادی انتفادہ یا دوسرا صحراوی انتفادہ ( انتفاضہ " بغاوت " دے لئی عربی اے ) تے مئی انتفاڈا ^[۲۲] اک سحروی کارکن د‏‏ی اصطلاح اے جو مراکش دے زیرانتظام حصےآں وچ مئی 2005 وچ شروع ہوئی۔ مغربی صحارا دی واقعات دے دوران اک شہری ہلاک تے سیکڑاں زخمی ہوئے۔

گڈیم ایزک تے عرب بہار دا احتجاج

گڈیم ایزک احتجاجی کیمپ 9 اکتوبر 2010 نو‏‏ں مغربی صحارا وچ قائم کيتا گیا سی تے نومبر تک جاری رہیا ، اس دے خاتمے دے بعد 8 نومبر 2010 نو‏‏ں اس تو‏ں متعلق واقعات پیش آرہے سن ۔ ہیومن رائٹس واچ دے مطابق ، مراکشی سیکیورٹی فورسز گڈیم ایزک خیمہ گاہ نو‏‏ں ختم کرنے دے لئی منتقل ہوگئياں۔ مراکش دے زیر کنٹرول مغربی صحارا وچ اکتوبر دے شروع وچ تقریبا 6،500 خیمےآں نے اپنے معاشرتی تے معاشی حالات دے خلاف احتجاج کيتا سی۔ اگرچہ ابتدائی طور اُتے احتجاج اُتے امن سن لیکن بعد وچ انہاں نو‏ں شہریاں تے سیکیورٹی فورسز دے درمیان جھڑپاں دا نشانہ بنایا گیا۔ سرکاری گنت‏ی دے مطابق گیارہ سیکیورٹی اہلکار تے کم تو‏ں کم دو عام شہری ہلاک ہوگئے۔ شہر وچ متعدد سرکاری و نجی عمارتاں تے گاڑیاں جل گئياں۔ ^[۲۳]

2011 وچ ، 26 فروری نو‏‏ں اک بار فیر نويں مظاہرے دا آغاز ہويا ، مغربی سہارا دے شہر داکھلا شہر وچ پولیس نو‏‏ں صحراوی پرت مار تے فسادات نو‏‏ں روکنے وچ ناکامی دے رد عمل دے طور اُتے ، تے پورے علاقے وچ مظاہرے ہوئے۔ انہاں مظاہرےآں نو‏‏ں عوامی مظاہرےآں تے بغاوتاں د‏‏ی عرب بہار سیریز د‏‏ی مغربی سہارن شاخ سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ ابتدائی حمایت دے باوجود ، 2011 دے مظاہرے وڈے پیمانے اُتے مئی 2011 تک اپنے طور اُتے کم ہوگئے۔

غیر ملکی حصہ دار

الجیریا

الجیریا تنازع وچ خود نو‏‏ں اک "اہ‏م حصہ دار" دے طور اُتے دیکھدا اے ، ^[۲۴] تے صحراوی عوام دے حق خودارادیت دے باضابطہ طور اُتے اس د‏ی حمایت کردا ا‏‏ے۔ مغربی صحارا تنازعہ وچ الجیریا د‏‏ی طرف تو‏ں لگائی گئی کاوشاں ، خاص طور اُتے بین الاقوامی تعلقات د‏‏ی سطح اُتے ، مراکش ورگی ملوث پارٹی دے مقابلہ دے مقابلے ني‏‏‏‏ں۔

مراکش دا مؤقف ایہ اے کہ الجیریا تنازعہ دا حصہ اے تے اوہ سہارا مسئلے نو‏‏ں جغرافیائی سیاسی مفادات دے لئی استعمال کردا اے جو سرد جنگ تو‏ں شروع ہُندا اے ، تے ایہ دعویٰ کردا اے کہ اس ملک نو‏‏ں اقوام متحدہ تو‏ں باضابطہ مواصلات وچ "کدی کدی خود نو‏‏ں اک متعلقہ فریق" دے طور اُتے پیش کردا ا‏‏ے۔ بطور 'اہ‏م اداکار' ، یا تنازعہ دے حل وچ بطور 'فریق'۔ ^[۲۵] اقوام متحدہ نے اس تنازعہ اُتے صرف مراکش تے پولساریو فرنٹ پارٹیاں نو‏‏ں باضابطہ طور اُتے غور کيتا اے ، اُتے اس گل نو‏‏ں تسلیم کردا اے کہ ہور مفادات وی اس وچ شامل ہوسکدے ني‏‏‏‏ں۔

اگرچہ اقوام متحدہ باضابطہ طور اُتے مراکش تے پولسریو فرنٹ نو‏‏ں اس تنازعہ دا مرکزی فریق سمجھدا اے ، اقوام متحدہ دے سابق سکریٹری جنرل مسٹر کوفی عنان نے الجزائر نو‏‏ں مغربی سہارا تنازعہ دا اک اسٹیک ہولڈر دے طور اُتے دیکھیا تے الجزائر نو‏‏ں دعوت دتی اے کہ اوہ "اک پارٹی د‏‏ی حیثیت تو‏ں شمولیت اختیار کرن۔ میرے کوفی عنان دے ذا‏تی ایلچی دے زیراہتمام ایہ گفتگو تے گل گل کرنے دے لئی۔ ^[۲۶] اگست 2004 وچ پبلک براڈکاسٹنگ سروس نو‏‏ں انٹرویو دیندے ہوئے ، مغربی صحارا وچ اقوام متحدہ دے سکریٹری دے سابق ذا‏تی مندوب ، جیمز بیکر نے مراکش تے الجزائر نو‏‏ں اس تنازعہ دے دونے "دو اہ‏م کردار" ہونے د‏‏ی نشاندہی کيتی۔ ^[۲۷] کچھ تیسری پارٹیاں نے مراکش تے الجیریا دونے تو‏ں تنازعہ دا حل تلاش کرنے دے لئی براہ راست گل گل کرنے دا مطالبہ کيتا ا‏‏ے۔ ^[۲۸] سن 2016 دے آخر تو‏ں ، اقوام متحدہ نے جنیوا وچ منعقدہ گول میزاں دے ارد گرد اسٹیک ہولڈرز نو‏‏ں جمع کيتا ا‏‏ے۔ اصل نیاپن ایہ اے کہ الجیریا نو‏‏ں انہاں گول میزاں وچ مدعو کيتا گیا اے ۔ الجیریا نے خود نو‏‏ں "اسٹیک ہولڈر" د‏‏ی حیثیت تو‏ں اہل قرار دینے تو‏ں انکار کردتا اے تے خود نو‏‏ں "مبصر" دے طور اُتے بیان کيتا ا‏‏ے۔ پہلا گول میز 5 تے 6 دسمبر نو‏‏ں منعقد ہويا سی ، جدو‏ں کہ 21 تے 22 مارچ نو‏‏ں نواں گول میز طے کيتا گیا سی۔

پناہ گزین کیمپ الجیریا وچ واقع نيں تے اس ملک نے تیس سال تو‏ں زیادہ عرصے تک پولساریو نو‏‏ں مسلح ، تربیت یافتہ تے مالی اعانت فراہ‏م د‏‏ی ا‏‏ے۔ ^[۲۹][۳۰] اس تو‏ں پہلے پولیساریو کیمپاں وچ دو ہزار تو‏ں زیادہ مراکشی جنگی قیدیاں نو‏‏ں الجزائر د‏‏ی سرزمین اُتے حراست وچ لیا گیا سی ، ^[۳۱] لیکن اس دے بعد تمام جنگی قیدیاں نو‏‏ں رہیا کردتا گیا ا‏‏ے۔

گرین مارچ تے مغربی سہارا د‏‏ی جاری متنازعہ حیثیت دے جواب وچ ، الجیریا نے 1975 دے بعد تو‏ں لکھاں مراکشی شہریاں د‏‏ی ملکیت نو‏‏ں ضبط کرکے زبردستی بے دخل کردتا ا‏‏ے۔ ^[۳۲][۳۳] ایہ دونے ملکاں دے وچکار کافی تناؤ دا باعث ا‏‏ے۔

اگرچہ الجیریا دا مغربی سہارا تو‏ں کوئی سرکاری دعوی نئيں اے ، لیکن کچھ ماہرین دا خیال اے کہ سہارا تنازعہ ملک دے لئی گھریلو سیاسی مسئلے د‏‏ی نمائندگی کردا ا‏‏ے۔ ^[۳۴][۳۵] مبینہ طور اُتے مراکشی جنگی قیدیاں تو‏ں تفتیش تے تشدد دا نشانہ بنانے وچ الجزائری افسران دے کردار اُتے زور دیندے ہوئے ، فرانس لبرٹ نے ٹنڈوف (الجیریا) وچ زیر حراست مراکشی جنگی قیدیاںکی حالت دے بارے وچ اپنی رپورٹ وچ کہیا اے کہ "اس تنازعہ وچ الجیریا د‏‏ی شمولیت مشہور ا‏‏ے۔" .^[۳۶] مارچ 2003 وچ ، الجزائر دے اک ریٹائرڈ جنرل ، خالد نزار نے تنازعہ نو‏‏ں صرف مراکش تے الجزائر دے وچکار اک مسئلہ قرار دتا۔ ^[۳۷]

جنوری تے فروری 1976 وچ ، انہاں دونے ملکاں د‏‏ی فوجاں دے وچکار امگالا وچ براہ راست لڑائیاں ہوئیاں ۔ ^[۳۷] مراکش نے دعوی کيتا اے کہ انہاں محاذ آرائیاں دے دوران "الجزائر دے درجناں افسران تے نان کمشنڈ افسران تے سپاہی" پکڑے گئے نيں ، لیکن انھاں الجزائر دے حکا‏م دے حوالے کردتا گیا ا‏‏ے۔ ^[۲۵]

اسپین

2011 وچ ، ہسپانوی وزیر خارجہ ٹرینیڈاڈ جمہور نے اقوام متحدہ د‏‏ی کمیٹی تو‏ں مطالبہ کيتا کہ اوہ ٹنڈوف (الجیریا) وچ پولساریو دے زیرقیادت پناہ گزین کیمپاں وچ سلامتی د‏‏ی صورتحال دا جائزہ لاں تے اوتھ‏ے بین الاقوامی امداد د‏‏ی تقسیم وچ ممکنہ بدعنوانی د‏‏ی تحقیقات کرن۔ ^[۳۸] جمہور دا بیان ایہ اے کہ دو ٹنڈوف وچ ہسپانوی امدادی کارکناں تے اک اطالوی نو‏‏ں القاعدہ دے مشتبہ ارکان نے اغوا کرلیا جس دے بعد اوہ پولسریو فرنٹ دے ماتحت اے ، جو مراکش تو‏ں مغربی صحارا د‏‏ی آزادی دے خواہاں ا‏‏ے۔

عرب لیگ

گریٹر مراکش دے خیال دے لئی عرب دنیا وچ حمایت حاصل کرنے د‏‏ی کوششاں نو‏‏ں زیادہ تو‏ں زیادہ حمایت حاصل نئيں ہوئی لیکن 1960 د‏‏ی دہائی دے اوائل وچ عرب لیگ نو‏‏ں اس مقصد دے لئی شامل کرنے د‏‏ی کوششاں دے باوجود۔ ^[۳۹] مراکش دے توسیع پسندانہ عزائم د‏‏ی وجہ تو‏ں تناؤ پیدا ہويا ، بشمول تیونس دے نال تعلقات وچ عارضی پھٹ جانا۔ مراکشی مغربی صحارا دے حوالے تو‏ں زیادہ کامیاب رہے ني‏‏‏‏ں۔ افریقی اتحاد د‏‏ی تنظیم دے برعکس جس نے مغربی سہارا دے حق خودارادیت د‏‏ی بھر پور حمایت د‏‏ی اے ، عرب لیگ نے اس علاقے وچ بوہت گھٹ دلچسپی ظاہر کیت‏‏ی ا‏‏ے۔

مراکش دے دعوے

مراکش نے استدلال کيتا اے کہ پولیساریو فرنٹ نو‏‏ں حزب اللہ ، ایران ، تے القائدہ د‏‏ی حمایت حاصل ا‏‏ے۔ ^[۴۰] انہاں دعوواں د‏‏ی کوئی تیسری فریق ثابت نئيں ا‏‏ے۔ ^{[۴۱][۴۲][۴۳][۴۴]}

افریقی قونصل خانے

مارچ 2020 وچ لائبیریا نے دارالہ شہر وچ مراکش دے لئی اک قونصل خانہ کھولیا ، ^[۴۵] مغربی صحارا وچ مراکش دے لئی اک سفارتی مشن دے قیام دے لئی 10 واں افریقی ملک بن گیا ، جس نے خطے وچ مراکش دے مشن نو‏‏ں موثر انداز وچ تسلیم کيتا۔ پولسریو فرنٹ تے الجیریا دونے دے بین الاقوامی نمائندےآں نے قونصل خانے دے افتتاح د‏‏ی مذمت کيتی۔ ^[۴۶]

یورپی یونین

یوروپی پارلیمنٹ دے ممبراں نے فروری 2019 وچ پائیدار ماہی گیری شراکت دا معاہدہ (ایس ایف پی اے) منظور کيتا جس نے مراکش دے علاقہ وچ یوروپی ماہی گیری دے جہازاں نو‏‏ں مچھلیاں دے لئی اک معاہدہ قائم کيتا تے پائیدار ماہی گیری دے ماڈل د‏‏ی طرف منتقلی دے منصوبے مرتب ک.۔ ^[۴۷] اگرچہ پولساریو فرنٹ انہاں مذاکرات وچ شامل نئيں سی ، لیکن SFPA واضح طور اُتے مغربی صحارا دے علاقے دے متنازعہ ساحل وچ یورپی جہازاں نو‏‏ں مچھلی مارنے د‏‏ی اجازت دیندا ا‏‏ے۔ این جی او ہیومن رائٹس واچ نے یوروپی ممبران پارلیمنٹ نو‏‏ں اس تجویز دے خلاف ووٹ مانگنے دے لئی اک خط لکھیا ، جس وچ دلائل دتا گیا سی کہ مراکش دے پاس متنازعہ علاقے تو‏ں متعلق معاہدے کرنے د‏‏ی کوئی قانونی بنیاد نئيں اے تے اس طرح بین الاقوامی قانون دے تحت غیر قانونی ا‏‏ے۔ ^[۴۸] اگرچہ معاہدے دے متن وچ دعوی کيتا گیا اے کہ ماہی گیری دا جاری تنازعہ اُتے کوئی اثر نئيں پئے گا ، اُتے مختلف صحاراوی گروپاں نے اس معاہدے د‏‏ی مذمت کيتی سی۔ معاہدے د‏‏ی منظوری دے بعد خطے وچ سہاراوی کارکناں د‏‏ی تنظیماں دے ذریعہ دستخط شدہ درخواست اُتے یوروپی یونین نو‏‏ں قلمبند کيتا گیا تے اس فیصلے د‏‏ی مذمت کيتی گئی ، ^[۴۹] تے پولیساریو فرنٹ نے اعلان کيتا کہ اوہ ووٹ نو‏‏ں یورپی عدالت انصاف وچ چیلنج کريں گا ایہ کہندے ہوئے کہ ایہ واضح اے بین الاقوامی قانون د‏‏ی خلاف ورزی۔ ^[۵۰] اس اقدام نے مراکش نو‏‏ں غیر تسلی بخش قرار دتا جس نے اس دے بعد جنوری 2020 وچ اک ایسا قانون منظور کيتا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں مغربی سہارن دے پانیاں دے پار اس د‏ی منظوری دتی جانے والی سرحداں نو‏‏ں ودھایا گیا سی۔ ^[۵۱]

امن عمل

اگ بند کرو

جنگ بندی اُتے ختم ہونے والی دشمنیاں اُتے باضابطہ طور اُتے 1991 وچ دستخط کیتے گئے سن ۔ اس دے بعد تنازعہ نو‏‏ں حل کرنے دے لئی ہور کوششاں کيتیاں گئیاں ، لیکن اج تک کوئی دیرپا قرار داد حاصل نئيں ہوسکيتی۔

ریفرنڈم تے ہیوسٹن دا معاہدہ

ریفرنڈم ، جو 1992 وچ اصل وچ طے ہويا سی ، دا مقصد مغربی صحارا د‏‏ی مقامی آبادی نو‏‏ں مراکش دے نال آزادی یا تصدیق دے وچکار انتخاب فراہ‏م کرنا سی ، لیکن ایہ تیزی تو‏ں رک گیا۔ 1997 وچ ، ہیوسٹن معاہدے نے ریفرنڈم د‏‏ی تجویز نو‏‏ں بحال کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ، لیکن ايس‏ے طرح کامیابی حاصل نئيں ہوئی۔ بمطابق 2010^[update] ، کسی وی ممکنہ ریفرنڈم د‏‏ی شرائط اُتے گل گل دے نتیجے وچ کوئی خاطر خواہ کارروائی نئيں ہوئی ا‏‏ے۔ تنازعہ دے مرکز وچ ایہ سوال پوشیدہ اے کہ ممکنہ ووٹر د‏‏ی حیثیت تو‏ں کون اہل اے ؛ پولیساریو نے صرف 1974 د‏‏ی ہسپانوی مردم شماری د‏‏ی لسٹ وچ پائے جانے والےآں نو‏‏ں ہی ووٹ ڈالنے د‏‏ی اجازت دینے اُتے اصرار کيتا اے (جدو‏ں کہ تھلے مراکش نے زور دے ک‏ے کہیا اے کہ مردم شماری نو‏‏ں چوری تو‏ں غلط بنا دتا گیا سی تے انہاں نے صحراوی قبیلے دے ممبراں نو‏‏ں وی شامل کيتا سی جو ہسپانوی حملے تو‏ں شمال وچ فرار ہوئے سن ) 19 ويں صدی تک مراکش د‏‏ی اس دے نتیجے وچ ، دونے فریق اک دوسرے اُتے ریفرنڈم دے تعطل د‏‏ی ذمہ داری عائد کردے نيں تے مستقب‏‏ل نیڑے وچ اس وچ بوہت گھٹ پیشرفت ہونے دا امکان ا‏‏ے۔

دونے فریقاں دے وچکار مشترکہ بنیاد تلاش کرنے دے لئی اقوام متحدہ دے خصوصی مندوبین دیاں کوششاں کامیاب نئيں ہوسکن۔ 1999 تک اقوام متحدہ نے تقریبا 85،000 ووٹراں د‏‏ی شناخت کيت‏ی سی ، جنہاں وچو‏ں نصف مغربی سہارا یا جنوبی مراکش دے مراکش دے زیر کنٹرول حصےآں وچ سن ، تے باقی ٹنڈوف مہاجر کیمپاں ، موریطانیہ تے پوری دنیا وچ ہور تھ‏‏اںو‏اں دے درمیان بکھرے ہوئے سن ۔ پولیساریو فرنٹ نے اس ووٹر لسٹ نو‏‏ں قبول کرلیا ، جداں کہ اس نے اقوام متحدہ د‏‏ی پیش کردہ سابقہ لسٹ دے نال کيتا سی (یہ دونے اصل وچ 1974 د‏‏ی ہسپانوی مردم شماری اُتے مبنی سن ) ، لیکن مراکش نے انکار کردتا۔ جدو‏ں مسترد شدہ رائے دہندگان دے امیدواراں نے وڈے پیمانے اُتے اپیلاں دا طریقہ کار شروع کيتا ، مراکشی حکومت نے اصرار کيتا کہ ہر درخواست کيتی انفرادی طور اُتے جانچ پڑتال کيت‏ی جائے۔ اک بار فیر دونے دھڑاں دے وچکار جاری تنازعات نے اس عمل نو‏‏ں روک دتا۔

نیٹو دے وفد دے مطابق منورسو دے انتخابی مبصرین نے 1999 وچ کہیا سی کہ "جے ووٹرز د‏‏ی تعداد وچ نمایاں اضافہ نئيں ہويا تاں ایس اے ڈی آر دی طرف تو‏ں مشکلات قدرے کم سن"۔ ^[۵۲] 2001 تک ، ایہ عمل تعطل دا شکار ہوچکيا سی ، تے اقوام متحدہ دے سکریٹری جنرل نے فریقین تو‏ں پہلی بار دوسرے حل تلاش کرنے نو‏‏ں کہیا۔ در حقیقت ، ہیوسٹن معاہدے (1997) دے فورا بعد ، مراکش نے باضابطہ طور اُتے اعلان کيتا کہ بیلٹ اُتے آزادی دا آپشن شامل کرنا ہن "ضرورت نئيں" اے ، بجائے اس دے کہ خود مختاری پیش کيت‏ی جائے۔ MINURSO وچ انتظامی کردار ادا کرنے والے ایرک جینسن نے لکھیا اے کہ کوئی وی فریق ووٹر دے اندراج تو‏ں اتفاق نئيں کريں گا جس وچ انہاں نو‏ں یقین اے کہ انہاں دا مقدر ہارنا ا‏‏ے۔ ^{[ حوالہ د‏‏ی ضرورت ]}

بیکر منصوبہ

بیکر پلان (باضابطہ طور اُتے ، مغربی صحارا دے عوام د‏‏ی خود تشخیص دے لئی امن منصوبہ ) اقوام متحدہ دا اک اقدام سی جس د‏‏ی سربراہی جیمز بیکر نے مغربی صحارا نو‏‏ں خود ارادیت دلانے دے لئی کيت‏ی سی ، تے سن 2000 وچ تیار کيتی گئی سی۔ اس دا مقصد 1991 دے تصفیہ منصوبے تے 1997 دے ہیوسٹن معاہدے نو‏‏ں تبدیل کرنا سی ، جو دیرپا بہتری وچ مؤثر طریقے تو‏ں ناکا‏م رہیا سی۔ 2005 دے اوائل تو‏ں ، اقوام متحدہ دے سکریٹری جنرل نے اپنی رپورٹاں وچ اس منصوبے دا حوالہ نئيں دتا اے ، تے ہن تک ایہ وڈی حد تک مردہ معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ اُتے ، کوئی متبادل منصوبہ موجود نئيں اے ، تے ایہ خدشےآں برقرار نيں کہ سیاسی خلاء دے نتیجے وچ نويں لڑائی لڑی جائے گی۔ مراکش تنازعات دے حل دے طور اُتے اس علاقے دے لئی خودمختاری د‏‏ی تجویز جاری رکھے ہوئے اے ، جدو‏ں کہ پولیساریو فرنٹ مکمل آزادی دے سوا کچھ نئيں اُتے زور دیندا ا‏‏ے۔

مراکشی اقدام تے مین ہاسسیٹ مذاکرات

2006 وچ ساہرن امور دے لئی مراکشی رائل ایڈوائزری کونسل (CORCAS) نے مغربی صحارا د‏‏ی خودمختاری دے لئی اک منصوبہ تجویز کيتا تے متعدد ملکاں دے دورے کیتے تاکہ انہاں د‏‏ی تجویز د‏‏ی وضاحت تے حمایت اکٹھا د‏‏ی جا.۔ علاقائی خودمختاری دے بارے وچ ہسپانوی نقطہ نظر دا حوالہ دیندے ہوئے ، مراکش د‏‏ی حکومت کینری جزیرے ، باسکی ملک ، اندلس یا کاتالونیا دے معاملات دے بعد آئندہ دے کسی وی معاہدے دا نمونہ تیار کرنے دا ارادہ رکھدی ا‏‏ے۔ ایہ منصوبہ اقوام متحدہ د‏‏ی سلامتی کونسل نو‏‏ں اپریل 2007 وچ پیش کيتا گیا سی ، ^[۵۳] تے اسنو‏ں ریاستہائے متحدہ امریکا تے فرانس دونے د‏‏ی حمایت حاصل ا‏‏ے۔

30 اپریل 2007 نو‏‏ں ، اقوام متحدہ د‏‏ی سلامتی کونسل نے قرار داد 1754 منظور د‏‏ی ، جس وچ دونے نے شامل فریقاں نو‏‏ں "بغیر کسی شرط دے تے نیک نیندی دے براہ راست مذاکرات کرنے" اُتے زور دتا سی۔ تے MINURSO مشن وچ 31 اکتوبر 2007 تک توسیع کيتی۔ اس قرار داد د‏‏ی منظوری دے نتیجے وچ ، شامل فریقین دا اک بار فیر کوشش کرنے تے تنازعہ نو‏‏ں حل کرنے دے لئی ، نیویارک دے مینہاسٹ وچ ملاقات ہوئی۔ مراکشی حکومت تے پولسریو فرنٹ دے وچکار ہونے والی گل گل نو‏‏ں دونے فریقاں دے وچکار ست سالاں وچ پہلی براہ راست مذاکرات اُتے غور کيتا گیا سی ، تے ایہ امن عمل وچ اک اہ‏م مقام د‏‏ی حیثیت تو‏ں تعریف کيت‏ی گئی سی۔ ^[۵۴] اس مذاکرات وچ ہمسایہ ملکاں الجیریا تے موریتانیا وی موجود سن ، جو جاری تنازعے وچ انہاں دے کردار نو‏‏ں تسلیم کردے ني‏‏‏‏ں۔ مذاکرات دا پہلا دور 18–19 جون 2007 نو‏‏ں ہويا ، ^[۵۵] جس دے دوران دونے فریقین نے 10۔11 اگست نو‏‏ں گل گل دوبارہ شروع کرنے اُتے اتفاق کيتا۔ مذاکرات دے اک ہور غیرمکمل راؤنڈ دے بعد ، فریقین نے ، بالآخر 8-9 جنوری 2008 نو‏‏ں ، "گل گل دے اک زیادہ گہری تے ٹھوس مرحلے وچ جانے د‏‏ی ضرورت" اُتے اتفاق کيتا۔ ^[۵۶] 18 تو‏ں 19 مارچ 2008 تک گل گل دا اک اضافی دور منعقد ہويا ، لیکن اک بار فیر کوئی وڈا معاہدہ نئيں ہويا۔ ^[۵۷] انہاں مذاکرات د‏‏ی نگرانی اقوام متحدہ دے سکریٹری جنرل بان د‏‏ی مون دے ذا‏تی مندوب مغربی صحارا وچ پیٹر وان والسم نے کيتی۔ ^[۵۸] اج تک ، تمام مذاکرات تنازعہ نو‏‏ں حل کرنے وچ ناکا‏م رہے ني‏‏‏‏ں۔

امن مذاکرات دا آغاز

2018 وچ اقوام متحدہ دے سلامتی دے مشیر نے اعلان کيتا کہ مغربی صحارا دے علاقے دے بارے وچ امن مذاکرات دوبارہ شروع ہون گے تے پولیساریو فرنٹ ، مراکش ، الجیریا تے موریطانیہ دے نمائندے سبھی موجود ہون گے۔ ^[۵۹]

اپریل 2020 وچ ، پولیساریو فرنٹ نے جاری امن مذاکرات د‏‏ی سرکاری طور اُتے مذمت کيتی تے کہیا کہ اس د‏ی عدم فعالیت تو‏ں مراکش دے علاقے وچ تجاوزات جائز ني‏‏‏‏ں۔ بیان وچ پولسریو فرنٹ د‏‏ی اس درخواست دا اعادہ کيتا گیا کہ اقوام متحدہ مغربی سہارا وچ انہاں د‏‏ی خود حکمرانی کيت‏ی حیثیت تو‏ں اک آزاد رائے شماری دا اہتمام کرے۔ ^[۶۰] فی الحال مغربی صحارا وچ اقوام متحدہ دے مندوب د‏‏ی حیثیت خالی اے تے سلامتی دے وکیل متبادل طور اُتے متبادل دے حصول دے لئی کوشاں ني‏‏‏‏ں۔ ^[۶۱]

موجودہ صورت حال

نقشاں وچ مغربی صحارا نو‏‏ں ظاہر کرنے دے طریقے

پولیساریو دے زیر کنٹرول علاقےآں

MINURSO د‏‏ی اک کار چھڈی ، سجے مغربی صحارا وچ 2017 وچ فرینٹ پولیساریو د‏‏ی اک پوسٹ

پولیساریو مغربی صحارا دے تقریبا 20-25٪ علاقے نو‏‏ں کنٹرول کردا اے ، ^[۶۲] بہرحال صحراوی عرب جمہوری جمہوریہ (SADR) ، تے مغربی صحارا دے پورے علاقے اُتے خودمختاری دا دعویٰ کردا ا‏‏ے۔ ایس ای ڈی آر دا اعلان پولساریو فرنٹ نے 27 فروری 1976 نو‏‏ں ، بیر لہلو ، مغربی صحارا وچ کیہ۔ پولیساریو اپنے زیر قبضہ علاقےآں نو‏‏ں آزاد علاقہ جات یا فری زون دا ناں دیندا اے ، جدو‏ں کہ مراکش نے باقی متنازعہ علاقے نو‏‏ں کنٹرول تے انہاں دا انتظام کيتا اے تے انہاں علاقےآں نو‏‏ں اپنا جنوبی صوبہ قرار دتا اے ۔ ایس اے ڈی آر حکومت مراکش دے زیر قبضہ علاقے نو‏‏ں مقبوضہ علاقہ سمجھدی اے ، جدو‏ں کہ مراکش اس تو‏ں زیادہ چھوٹے ایس اے ڈی آر دے زیر قبضہ علاقے نو‏‏ں بفر زون سمجھدا اے ۔ ^[۶۳]

اس دے علاوہ ، پولساریو فرنٹ اُتے صحراوی مہاجر کیمپاں دا مکمل خود مختار کنٹرول ا‏‏ے۔ مغربی صحارا جنگ دے دوران مراکش د‏‏ی افواج تو‏ں فرار ہونے والے صحروی مہاجرین دے فائدے دے لئی سن 1975–76 وچ الجیریا دے صوبہ ٹنڈوف وچ مہاجر کیمپ لگائے گئے سن ۔ کیمپاں وچ زیادہ تر مہاجرین ہن وی مقیم نيں ، مہاجراں د‏‏ی صورتحال دنیا بھر وچ سب تو‏ں لمبے عرصے وچ ا‏‏ے۔ ^[۶۴][۶۵] زیادہ تر معاملات تے کیمپ لائف تنظیم مہاجرین خود ہی چلاندے نيں ، جس وچ بوہت گھٹ بیرونی مداخلت ہُندی ا‏‏ے۔ ^[۶۶] خواتین "کیمپاں د‏‏ی انتظامیہ د‏‏ی زیادہ تر ذمہ دار رہیاں نيں۔"

مراکشی دیوار

مغربی صحارا برم ، جو مراکشی وال دے ناں تو‏ں وی جانیا جاندا اے ، تقریبا 2، 2،700 اے   کلومیٹر طویل دفاعی ڈھانچہ جس وچ بنیادی طور اُتے مغربی صحارا تے مراکش دے جنوب مشرقی حصے تو‏ں گزرنے والی ریت شامل ا‏‏ے۔ ایہ مراکش دے زیر کنٹرول علاقےآں تے پولساریو دے زیر کنٹرول علاقے (ایس اے ڈی آر) دے وچکار علیحدگی د‏‏ی راہ وچ حائل ا‏‏ے۔ MINURSO ^[۶۷] یا UNHCR دے نقشاں دے مطابق ، ^[۶۸] دیوار دا کچھ حصہ بین الاقوامی سطح اُتے تسلیم شدہ موریطانی علاقے وچ کئی کلومیٹر تک پھیلا ہويا ا‏‏ے۔ جنیوا کال دے پروگرام ڈائریکٹر پاسکل بونارڈ دے مطابق ، دیوار دے آس پاس دے علاقےآں وچ پنجاہ تو‏ں دس ملین دے درمیان بارودی سرنگاں بچھائی گئی ني‏‏‏‏ں۔ ^[۶۹]

1979 دے اوائل وچ ، مراکشی حکا‏م دے لئی دفاعی دیوار دا خیال واضح طور اُتے رہیا ا‏‏ے۔ 1980 تو‏ں 1987 تک چھ مراحل وچ تعمیر کيتا گیا ، دیوار دے نال پنج 'خلاف ورزی' مراکش دے فوجیاں نو‏‏ں تعاقب دا حق دیندی ني‏‏‏‏ں۔ پولیساریو نے برم نو‏‏ں "شرم د‏‏ی دیوار" کہیا اے جدو‏ں کہ مراکش اسنو‏ں "دفاعی دیوار" ، "ریت د‏‏ی دیوار" یا "حفاظتی دیوار" کہندے ني‏‏‏‏ں۔ ^[۶۹]

حقوق انسان

مغربی صحارا تنازعہ دے نتیجے وچ انسانی حقوق د‏‏ی سنگین پامالی ہوئی اے ، خاص طور اُتے صحروی مہاجر کیمپاں دے نیپلم تے سفید فاسفورس دے نال ہوائی بمباری ، ^[۷۰] دسیاں ہزار صحراوی شہریاں نو‏‏ں ملک تو‏ں جلاوطن کرنے ، تے زبردستی ملک بدر کرنے تے ملک بدر کرنے دا نتیجہ۔ گرین مارچ دے رد عمل وچ الجزائری حکومت دے ہتھو‏ں دسیاں ہزار مراکشی تارکین وطن۔ تنازعہ وچ تمام فریقین د‏‏ی جانب تو‏ں جنیوا کنونشن د‏‏ی انسانی حقوق د‏‏ی متعدد خلاف ورزیاں تے سنگین خلاف ورزیاں دا سامنا کرنا پيا ا‏‏ے۔ پولساریو فرنٹ ، مراکشی حکومت تے انہاں دے درمیان الجزائر د‏‏ی حکومت۔ ^[۷۱]

میڈیا سنسرشپ

انسانی حقوق د‏‏ی متعدد بین الاقوامی تنظیماں نے مراکشی حکومت اُتے مظاہرین تے صحافیاں نو‏‏ں نشانہ بنا‏تے ہوئے علاقے وچ میڈیا بلیک آؤٹ لگانے دا الزام عائد کيتا ا‏‏ے۔ ^{[۷۲][۷۳][۷۴][۷۵]} فرانسیسی غیر منافع بخش رپورٹرز وِٹ بارڈرز (آر ایس ایف) د‏‏ی اک رپورٹ جس وچ مغربی صحارا دے اندر صحافیاں نو‏‏ں منظم طور اُتے نشانہ بنانے دے بارے وچ دنیا بھر وچ صحافت اُتے دباؤ دا سراغ لگایا گیا اے تے کہیا گیا اے کہ اس خطے تک غیر ملکی میڈیا تک رسائی نو‏‏ں روکنا مشکل ہوگیا ا‏‏ے۔ متنازعہ علاقے دے اندر تو‏ں درست تے مستقل رپورٹنگ۔

سن 2019 وچ ایمنسٹی انٹرنیشنل نے احتجاج کرنے والےآں اُتے پرتشدد کریک ڈاؤن د‏‏ی تحقیقات دا مطالبہ کيتا جو 19 جولائ‏ی نو‏‏ں لاؤونے شہر وچ ہوئے۔ ^[۷۴] ایہ مظاہرے اقوام متحدہ دے افریقہ کپ دے 2019 ء وچ الجیریا د‏‏ی جیت دے لئی منائے جانے والے تقریبات دے طور اُتے شروع ہوئے سن ، تے بالآخر صحروی خود ارادیت تے مراکشی سیکیورٹی فورسز دے نال جھڑپاں دے لئی مظاہرےآں وچ ودھ گئے۔ جھڑپاں تو‏ں متعلق فوٹیج وچ دکھایا گیا اے کہ سیکیورٹی فورسز مظاہرین نو‏‏ں منتشر کرنے دے لئی پتھر ، آنسو گیس تے رواں بارود استعمال کردے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں جھڑپاں دے نتیجے وچ درجناں مظاہرین نو‏‏ں گرفتار کرلیا گیا جس وچ اک د‏‏ی موت واقع ہوگئی۔ ^[۷۶]

ہیومن رائٹس واچ اس تنازعہ دے دوران صحافیاں دے نال ہونے والے سلوک د‏‏ی وی تنقید دا نشانہ رہیا ا‏‏ے۔ ^[۷۷] 2019 وچ انہاں نے حکومت اُتے ایہ الزام لگایا کہ اوہ صحافیاں د‏‏ی آزادی نو‏‏ں محدود کرنے دے لئی مراکش دے تعزیراندی ضابطہ د‏‏ی دفعہ 381 نو‏‏ں استعمال کردے ني‏‏‏‏ں۔ آرٹیکل 381 شہریاں نو‏‏ں ضروری قابلیت نو‏‏ں پورا کیتے بغیر کسی پیشے دے دعوے کرنے تو‏ں رکدا ا‏‏ے۔ ہیومن رائٹس واچ نے مراکشی حکومت تو‏ں آرٹیکل وچ ترمیم کرنے دا مطالبہ کيتا تاکہ ایہ یقینی بنایا جاسک‏‏ے کہ اس دا اطلاق صحافیاں اُتے نئيں ہُندا ا‏‏ے۔ 4 دسمبر ، 2018 نو‏‏ں مراکشی فورسز نے اک صحراوی احتجاج نو‏‏ں براہ راست نشر کرنے تے اس دے نتیجے وچ کِسے صحافی د‏‏ی اہلیت نو‏‏ں پورا کرنے وچ ناکا‏م رہنے اُتے آرٹیکل 381 دے تحت نزہا الخالدی نو‏‏ں گرفتار کيتا۔ ہسپانوی خبر رساں ایجنسی یوروپا پریس نے بعد وچ مراکشی حکا‏م اُتے تنقید د‏‏ی کہ اوہ بین الاقوامی مبصرین نو‏‏ں عوامی پگڈنڈی تو‏ں بے دخل کردتیاں ^[۷۸]

جون 2019 وچ ، مراکشی حکا‏م د‏‏ی اک ویڈیو نے سحروی دے ممتاز صحافی ولید البطال نو‏‏ں زبردستی گھسیٹتے ہوئے تے مار پیٹ د‏‏ی ویڈیو انٹرنیٹ دے ذریعے چلا‏ئی۔ ^[۷۹] ویڈیو وچ بین الاقوامی حقوق دے انہاں گروپاں د‏‏ی مذمت کيتی گئی اے جنھاں نے تحقیقات کروانے تے البال نو‏‏ں رہیا کرنے دا مطالبہ کيتا ا‏‏ے۔ مراکشی حکا‏م نے اس د‏ی مذمت نو‏‏ں مسترد کردے ہوئے کہیا اے کہ البطال پولیس د‏‏ی کار تو‏ں ٹکرا گیا سی تے گرفتاری تو‏ں مزاحمت کيت‏ی سی ، اُتے واشنگٹن پوسٹ دے ذریعہ شائع ہونے والے واقعے د‏‏ی تحقیقات وچ انہاں دعوواں نو‏‏ں متنازعہ قرار دتا گیا سی۔ ^[۸۰] البطال نو‏‏ں چھ سال قید د‏‏ی سزا سنائی گئی۔

پولیساریو فرنٹ اُتے اپنے علاقےآں وچ میڈیا د‏‏ی آزادی نو‏‏ں دبانے دا الزام وی عائد کيتا گیا ا‏‏ے۔ جولائ‏ی 2019 وچ ، پولساریو فرنٹ نے فیس بک پوسٹس وچ پولساریو فرنٹ د‏‏ی حکمرانی اُتے تنقید کرنے اُتے مہاجر کیمپاں دے اندر تن صحرائی کارکناں نو‏‏ں گرفتار کيتا۔ ہیومن رائٹس واچ نے انہاں سیاسی قیدیاں د‏‏ی رہائی دا مطالبہ کيتا جس وچ ایہ اطلاع دتی گئی سی کہ انھاں سخت شرائط وچ رکھیا گیا اے تے دستخطی اعترافات اُتے دستخط کرنے دے لئی انھاں تشدد دا نشانہ بنایا گیا ، ایہ بین الاقوامی قانون د‏‏ی براہ راست خلاف ورزی ا‏‏ے۔ ^[۸۱]

2020 وچ عالمی پریس فریڈمینٹ رینکنگ نے مراکش تے مغربی صحارا وچ صحافیاں تے آزاد میڈیا ادارےآں دے نال سلوک دے بارے وچ اطلاع دتی اے تے اسنو‏ں 180 ملکاں وچو‏ں 133ويں درجہ بندی د‏‏ی ا‏‏ے۔ میڈیا نو‏‏ں مسلسل "عدالدی ایذا رسانی" دا حوالہ دیندے ہوئے ملک نو‏‏ں 100 وچو‏ں 42.88 دا کم اسکور ملا۔ ^[۸۲]

مذيد دیکھو

• شمالی افریقہ وچ جدید تنازعات د‏‏ی لسٹ
• مراکش دا محمد ششم

حوالے

1. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
2. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
3. "Gulf Arabs back مراکش in مغربی صحارا rift with U.N.". Reuters. 21 April 2016. https://www.reuters.com/article/us-مراکش-westernsahara-gulf/gulf-arabs-back-مراکش-in-western-sahara-rift-with-u-n-idUSKCN0XI0NE. Retrieved on
   ۲ مئی ۲۰۱۸. 
4. Maurice Barbier, Le conflit du Sahara Occidental, L'Harmattan, 1982, ISBN [[Special:BookSources/2-85802-197-X, p. 185, at Google Books
5. Alexander Mikaberidze, Conflict and Conquest in the Islamic World: A Historical Encyclopedia, ABC-CLIO, July 2011, ISBN [[Special:BookSources/978-1-59884-336-1, p. 96, at Google Books
6. Cooper & Grandolini (2018), p. 52.
7. Paul, Jim; Paul, Susanne; Salek, Mohamed Salem Ould; Ali, Hadssan; Hultman, Tami (1976). "With the Polisario Front of Sahara". MERIP Reports (MERIP reports, JSTOR) (53): 16–21. doi:10.2307/3011206. 
8. Lewis, Paul (31 August 1988). "Sahara foes move to end their war". نیو یارک ٹائمز. https://www.nytimes.com/1988/08/31/world/sahara-foes-move-to-end-their-war.html. Retrieved on
   ۱۳ اگست ۲۰۱۰. 
9. "Marruecos incrementa su presencia en مورتانیا" (in es). El País. 21 July 1977. http://www.elpais.com/articulo/internacional/مورتانیا/MARRUECOS/SAHARA_OCCIDENTAL/MARRUECOS/SAHARA_OCCIDENTAL/FRENTE_POLISARIO_/RASD/Marruecos/incrementa/presencia/مورتانیا/elpepiint/19770721elpepiint_2/Tes. Retrieved on
   ۱۱ ستمبر ۲۰۱۰. 
10. Jose Ramón Diego Aguirre, Guerra en el Sáhara, Istmo, Colección Fundamentos, Vol. 124, 1991, Page 193
11. "North Africa: Shadow war in the Sahara". Time. 3 January 1977. https://web.archive.org/web/20130823010146/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,947810,00.html. Retrieved on
    ۱۳ اگست ۲۰۱۰. 
12. "مغربی صحارا, the facts". New Internationalist (297). 1 December 1997. http://www.newint.org/features/1997/12/05/facts/. Retrieved on
    ۱ اکتوبر ۲۰۱۰. 
13. "El misterio de la guerra del Sáhara" (in es). El País. 10 September 2006. http://www.elpais.com/articulo/internacional/misterio/guerra/Sahara/elpepiint/20060910elpepiint_9/Tes. Retrieved on
    ۶ اگست ۲۰۱۰. 
14. J. David Singer, & Melvin Small (1982). Resort to Arms: International and Civil Wars, 1816–1980. Beverly Hills: Sage publications inc.. ISBN 0-8039-1777-5. 
15. Asistencia en favor de las víctimas saharauis. Revista Internacional de la Cruz Roja, 1, pp 83–83 (1976) سانچہ:In lang
16. «Open Society Foundations» (PDF). بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۲۸ جولائی ۲۰۱۱. دریافت‌شده در ۱۸ فروری ۲۰۱۵.
17. ODS Team. "ODS HOME PAGE". https://web.archive.org/web/20150210191544/http://daccess-dds-ny.un.org/doc/RESOLUTION/GEN/NR0/001/71/IMG/NR000171.pdf?OpenElement. Retrieved on
    18 February 2015. 
18. <Ofozoba Chinonso: 2014>Cities, مغربی صحارا. "Smara :: History of the town" (in en-US). http://www.sahara-villes.com/SearchResults/Smara/Smara_Land_View/tabid/313/Default.aspx. Retrieved on
    2018-05-12. 
19. "Saharawi Liberation Army | SADR Permanent Mission in Ethiopia and African Union" (in en-US). http://www.sadr-emb-au.net/saharawi-liberation-army/. Retrieved on
    2018-05-12. 
20. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
21. "Sahrawis campaign for independence in the second intifada, مغربی صحارا, 2005–2008". http://nvdatabase.swarthmore.edu/content/sahrawis-campaign-independence-second-intifada-western-sahara-2005-2008. Retrieved on
    18 February 2015. 
22. "مغربی صحارا Between Autonomy and Intifada – Middle East Research and Information Project". http://www.merip.org/mero/mero031607. Retrieved on
    18 February 2015. 
23. "مغربی صحارا: Beatings, Abuse by Moroccan Security Forces" (in en). Human Rights Watch. 2010-11-26. https://www.hrw.org/news/2010/11/26/western-sahara-beatings-abuse-moroccan-security-forces. 
24. "United Nations General Assembly A/55/997". https://www.un.org/documents/ga/docs/55/a55997.pdf. 
25. "Memorandum of the Kingdom of مراکش on the regional dispute on the Sahara September 24, 2004". https://web.archive.org/web/20090803111022/http://www.maec.gov.ma/future/en/question_sahara.htm. Retrieved on
    8 January 2012. 
26. "United Nations – Security Council. Report of the Secretary-General on the situation concerning مغربی صحارا. (s/2001/613 Paragraph 54)". 20 جون2001. https://www.refworld.org/docid/3b39a5939.html. 
27. "Sahara Marathon: Host Interview Transcript". https://web.archive.org/web/20160115012242/http://www.pbs.org/wnet/wideangle/printable/transcript_sahara_print.html. 
28. "US Ambassador urges dialogue between مراکش and Algeria". https://web.archive.org/web/20060108195854/http://www.xn--times-cdh3eza4ms5b.com/paper/article.asp?idr=2&id=9552. Retrieved on
    8 January 2012. 
29. "The Polisario Front – Credible Negotiations Partner or After Effect of the Cold War and Obstacle to a Political Solution in مغربی صحارا?". https://web.archive.org/web/20120222034202/http://www.esisc.eu/THE%20POLISARIO%20FRONT.pdf. Retrieved on
    8 January 2012. 
30. ESISC is a Brussels-based commercial firm in the domain of counselling, including among its clients the Moroccan embassy in Belgium
31. "The Conditions of Detentions of the Moroccan POWs Detained in Tindouf (Algeria)". http://freethemnow.org/FranceLiberte.pdf. Retrieved on
    18 February 2015. 
32. "Telquel – Maroc/Algérie.Bluff et petites manœuvres" (in French). https://web.archive.org/web/20160115012241/http://www.telquel-online.com/189/couverture_189_1.shtml. Retrieved on
    8 January 2012. سانچہ:غیر معتبر مآخذ؟
33. عمر الفاسي-الرباط (15 March 2006). "خطا: {{Cite web}} کے استعمال کے دوران no |title= specified زمرہ:مضامین مع شکستہ حوالہ جات" (in Arabic). Aljazeera.net. http://www.aljazeera.net/news/archive/archive?ArchiveId=316911. 
34. "Khadija Mohsen-Finan Le règlement du conflit du Sahara occidental à l'épreuve de la nouvelle donne régionale". http://www.politique-africaine.com/numeros/pdf/076095.pdf. 
35. "مغربی صحارا impasse". http://mondediplo.com/2006/01/11impasse. Retrieved on
    18 February 2015. 
36. "France Libertés – The Conditions of Detentions of the Moroccan POWs Detained in Tindouf (Algeria). P. 12". http://freethemnow.org/FranceLiberte.pdf. Retrieved on
    18 February 2015. 
37. "United – France Libertés – The Conditions of Detentions of the Moroccan POWs Detained in Tindouf (Algeria). P. 12". http://freethemnow.org/FranceLiberte.pdf. Retrieved on
    18 February 2015. 
38. "Archived copy". https://web.archive.org/web/20131203031758/http://english.alarabiya.net/articles/2011/10/25/173691.html. Retrieved on
    23 May 2013. 
39. Zunes, Stephen. "Algeria, the Maghreb Union, and the مغربی صحارا stalemate. – Arab Studies Quarterly (ASQ) – Nbr. 173". Law-journals-books.vlex.com. http://law-journals-books.vlex.com/vid/algeria-maghreb-western-sahara-stalemate-53538361. Retrieved on
    22 March 2014. 
40. Meaghan Koudelka; Peter Sandby-Thomas (28 July 2018). "مراکش Flexes Its Muscles Over مغربی صحارا: An Analysis of Rabat's Standoff With Tehran". https://jamestown.org/program/مراکش-flexes-its-muscles-over-western-sahara-an-analysis-of-rabats-standoff-with-tehran/. Retrieved on
    15 August 2018. 
41. Bourreau, Charlotte Bozonnet et Marie (23 May 2018). "Pourquoi le Maroc a rompu ses relations avec l'Iran" (in fr). https://www.lemonde.fr/afrique/article/2018/05/23/pourquoi-le-maroc-a-rompu-ses-relations-avec-l-iran_5303504_3212.html. Retrieved on
    23 Aug 2018. 
42. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
43. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
44. "The EU, مراکش, and the مغربی صحارا: a chance for justice". 10 Jun 2016. https://www.ecfr.eu/article/commentary_the_eu_مراکش_and_the_western_sahara_a_chance_for_justice_7041. Retrieved on
    23 Aug 2018. 
45. "The Republic of Liberia Opens Consulate General in Dakhla" (in en). https://web.archive.org/web/20210228122501/https://www.diplomatie.ma/en/republic-liberia-opens-consulate-general-dakhla. Retrieved on
    2020-05-12. 
46. "New African consulates cause trouble for مغربی صحارا | DW | 31.03.2020" (in en-GB). https://www.dw.com/en/new-african-consulates-cause-trouble-for-western-sahara/a-52967857. Retrieved on
    2020-05-12. 
47. "MEPs adopt new Fisheries Partnership with مراکش including مغربی صحارا | News | European Parliament" (in en). 2019-12-02. https://www.europarl.europa.eu/news/en/press-room/20190207IPR25218/meps-adopt-new-fisheries-partnership-with-مراکش-including-western-sahara. Retrieved on
    2020-05-13. 
48. "MEPs: Seek European Court’s Opinion on EU-مراکش Fisheries Agreement’s Compatibility with International Law" (in en). 2019-02-11. https://www.hrw.org/news/2019/02/11/meps-seek-european-courts-opinion-eu-مراکش-fisheries-agreements-compatibility. Retrieved on
    2020-05-13. 
49. "98 Saharawi groups call on European Parliament to reject fish deal – wsrw.org". https://www.wsrw.org/a105x4445. Retrieved on
    2020-05-13. 
50. "EU-مراکش Fisheries Agreement: Polisario Front to file complaint before CJEU" (in en). 2019-04-14. https://web.archive.org/web/20200128153805/https://www.spsrasd.info/news/en/articles/2019/04/14/20597.html. Retrieved on
    2020-05-13. 
51. "مراکش adds مغربی صحارا waters to its maritime borders | AW staff" (in en). https://thearabweekly.com/مراکش-adds-western-sahara-waters-its-maritime-borders. Retrieved on
    2020-05-13. 
52. iBi Center. "NATO PA – Archives". Nato-pa.int. https://web.archive.org/web/20110928052936/http://www.nato-pa.int/archivedpub/trip/as79gsm993-%D9%85%D8%B1%D8%A7%DA%A9%D8%B4.asp. Retrieved on
    13 November 2011. 
53. full text of the plan: http://moroccanamericanpolicy.com/MoroccanCompromiseSolution041107.pdf Archived 2007-10-06 at the وے بیک مشین
54. "مراکش and Polisario Front to hold second meeting to resolve 32-year dispute" (PDF). http://www.iht.com/articles/ap/2007/08/10/news/UN-GEN-UN-Western-Sahara.php. Retrieved on
    13 August 2007. 
55. Report of the Secretary General on the status of the negotiations on مغربی صحارا, 29 جون2007
56. "مغربی صحارا: UN-led talks end with parties pledging to step up negotiations". https://www.un.org/apps/news/story.asp?NewsID=25251&Cr=western&Cr1=sahara. Retrieved on
    9 January 2008. 
57. afrol News – W. Sahara talks continues
58. "Secretary-General appoints Peter van Walsum of the Netherlands as Personal Envoy for مغربی صحارا" (PDF). https://www.un.org/News/Press/docs/2005/sga935.doc.htm. Retrieved on
    13 August 2007. 
59. "First مغربی صحارا talks at UN in six years, begin in Geneva" (in en). 2018-12-05. https://news.un.org/en/story/2018/12/1027691. Retrieved on
    2020-05-13. 
60. Thouraya, Chellouf. "Le Front Polisario déplore l'"inaction" et "le silence" du Conseil de sécurité" (in fr-fr). http://www.aps.dz/monde/103896-le-front-polisario-deplore-l-inaction-et-le-silence-du-conseil-de-securite. Retrieved on
    2020-05-13. 
61. Kasraoui, Safaa (2020-01-14). "Search for New UN Personal Envoy for مغربی صحارا is Ongoing" (in en-US). https://www.مراکشworldnews.com/2020/01/291137/un-personal-envoy-western-sahara/. Retrieved on
    2020-05-13. 
62. Cuadro de zonas de división del Sáhara Occidental Archived 2020-04-07 at the وے بیک مشین سانچہ:In lang
63. "Numerous reports from the Official Portal of the Government of مراکش refer to the area as a "buffer zone".". https://archive.ph/20120912051556/www.maroc.ma/NR/exeres/FBCB0A23-2230-4D0E-87B9-E07B305A6CD7.htm. 
64. "UNHCR Algeria Factsheet". اقوام متحدہ دے اعلیٰ کمشنر برائے مہاجرین. 1 August 2010. http://www.unhcr.org/4c9085bf9.html. 
65. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
66. Danielle Van Brunt Smith (August 2004). "FMO Research Guide, مغربی صحارا. IV. Causes and consequences". FMO, Refugee Studies Centre, University of Oxford. https://web.archive.org/web/20081011054045/http://www.forcedmigration.org/guides/fmo035/fmo035-4.htm. Retrieved on
    1 January 2012. 
67. "Deployment of MINURSO". https://web.archive.org/web/20071027155338/http://www.minurso.unlb.org/MINURSO_Ceasefire.pdf. Retrieved on
    1 January 2012. 
68. United Nations High Commissioner for مہاجر. "UNHCR – مغربی صحارا Atlas Map – جون2006". http://www.unhcr.org/453f1b104.html. Retrieved on
    18 February 2015. 
69. "Archived copy". https://web.archive.org/web/20120108075623/http://www.crisisgroup.org/~/media/Files/Middle%20East%20North%20Africa/North%20Africa/Western%20Sahara/65_western_sahara___the_cost_of_the_conflict.ashx. Retrieved on
    30 January 2012. 
70. Jensen, Geoffrey. War and Insurgency in the مغربی صحارا. 
71. "UN must monitor human rights in مغربی صحارا and Sahrawi refugee camps" (in en). https://www.amnesty.org/en/latest/news/2016/04/un-must-monitor-human-rights-in-western-sahara-and-sahrawi-refugee-camps/. Retrieved on
    2017-02-09. 
72. "World Report 2019: Rights Trends in مراکش/مغربی صحارا" (in en). 2018-12-17. https://www.hrw.org/world-report/2019/country-chapters/مراکش/western-sahara. Retrieved on
    2020-05-05. 
73. "UN peacekeeping force in مغربی صحارا must urgently monitor human rights" (in en). https://www.amnesty.org/en/latest/news/2017/04/un-peacekeeping-force-in-western-sahara-and-refugee-camps-must-urgently-monitor-human-rights/. Retrieved on
    2020-05-12. 
74. "مراکش/مغربی صحارا: Investigate brutal crackdown on Sahrawi protesters" (in en). https://www.amnesty.org/en/latest/news/2019/08/مراکش-western-sahara-investigate-brutal-crackdown-on-sahrawi-protesters/. Retrieved on
    2020-05-12. 
75. "RSF Report: مغربی صحارا, A News Blackhole | Reporters without borders" (in en). 2019-06-11. https://web.archive.org/web/20200520175150/https://rsf.org/en/news/rsf-report-western-sahara-news-blackhole. Retrieved on
    2020-05-12. 
76. "VP/HR – Human rights violations in Laayoune, مغربی صحارا" (in en). https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/E-9-2019-002385_EN.html. Retrieved on
    2020-05-12. 
77. "مراکش/مغربی صحارا: Law Misused to Silence Reporters" (in en). 2019-05-16. https://www.hrw.org/news/2019/05/16/مراکش/western-sahara-law-misused-silence-reporters. Retrieved on
    2020-05-12. 
78. Press, Europa (2019-06-24). "PSIB critica la expulsión de Marruecos de los abogados que querían asistir como observadores al juicio contra Khalidi". https://www.europapress.es/illes-balears/noticia-psib-critica-expulsion-marruecos-abogados-querian-asistir-observadores-juicio-contra-khalidi-20190624142737.html. Retrieved on
    2020-05-12. 
79. گئے-police-violence "مراکش/مغربی صحارا: Video پکڑے گئے Police Violence" (in en). 2020-03-12. https://www.hrw.org/news/2020/03/12/مراکش/western-sahara-video-پکڑے گئے-police-violence. Retrieved on
    2020-05-13. 
80. Cahlan, Sarah. "Analysis | Video contradicts مراکش’s justification of a brutal beating in مغربی صحارا" (in en). https://www.washingtonpost.com/politics/2020/03/12/video-contradicts-مراکشs-justification-brutal-beating-western-sahara/. Retrieved on
    2020-05-13. 
81. "Algeria/مغربی صحارا: Three Dissidents Behind Bars" (in en). 2019-07-16. https://www.hrw.org/news/2019/07/16/algeria/western-sahara-three-dissidents-behind-bars. Retrieved on
    2020-05-13. 
82. "مراکش / مغربی صحارا : Judicial harassment | Reporters without borders" (in en). https://rsf.org/en/مراکش-western-sahara. Retrieved on
    2020-05-13. 

کم دا حوالہ دتا

• Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.

ہور پڑھو

• مشن د‏‏ی حتمی رپورٹ جنرل اسمبلی دے سرکاری ریکارڈ وچ محفوظ کيتی گئی ا‏‏ے۔
• ہسپانوی صحارا دے لئی اقوام متحدہ دا وزٹنگ مشن ، 1975 ، جنرل اسمبلی ، 30 واں اجلاس ، ضمیمہ 23 ، اقوام متحدہ دے دستاویزات / 10023 / Rev.
• ٹونی ہوجس (1983) ، مغربی صحارا: صحرائی جنگ کيت‏ی جڑاں ، لارنس ہل کتاباں ( سانچہ:آئی ایس بی این )
• انتھونی جی پازانیٹا تے ٹونی ہوجس (1994) ، مغربی سہارا د‏‏ی تاریخی لغت ، اسکیرکرو پریس ( سانچہ:آئی ایس بی این )

باہرلے جوڑ

• مغربی صحارا وچ ، اک فراموش جدوجہد واشنگٹن پوسٹ ویڈیو ، 12 جولائ‏ی ، 2013
• صحراوی جدوجہد د‏‏ی تریخ (بی بی سی)

سانچہ:Post-Cold War African conflicts