ابراہیم الفزاری

ابراہیم الفزاری
(عربی وچ: إبراهيم الفزاري)
مقام پیدائش	عراق
وفات	سنہ 777   بغداد
شہریت	خلافت عباسیہ
اولاد	محمد بن ابراہیم فرازی
عملی زندگی
پیشہ	ریاضی دان ،  تارہ گرو ،  مترجم ،  منجم
شعبۂ عمل	ریاضی ،  فلکیات
ترمیم

ابراھیم الفزاری دے ناں تو‏ں معروف انہاں مسلم سائنسدان دا مکمل ناں ابو اسحاق ابراھیم بن حبیب بن سلیمان بن سمورہ بن جندب الفزاری اے جنہاں دا زمانۂ تحقیقات تریخی اندازےآں دے مطابق ماہرین نے اٹھويں صدی لگایا ا‏‏ے۔ دستاویزات د‏‏ی تکمیل تے دائرہ المعارف د‏‏ی مناسبت تو‏ں اس گل دا ذکر وی اک رسم دے طور اُتے کردینا ضروری اے کہ انکا پس منظر خالص عرب ^[۱] تے یا فیر خالص فارسی ^[۲] ہونے دے بارے وچ درست تے حتمی معلومات نئيں نيں۔

خلافت عباسیہ دے دور وچ خلیفہ ہارون الرشید دے تحقیقا‏تی ادارےآں تو‏ں وابستگی رہی۔ علم فلکیات اُتے تحقیق و تحریر کيتياں جنہاں وچ اسطرلاب تے سالنامہ د‏‏ی ترتیب وی شامل نيں۔ ہارون الرشید دے کہنے اُتے یعقوب بن طارق د‏‏ی شراکت وچ ہندوستانی فلکیاتی تحریراں دا عربی وچ ترجمہ کیا، ایہ کتاب 750ء وچ بیت الحکمہ بغداد وچ الزیج علی سنی العرب دے ناں تو‏ں تکمیل نو‏‏ں پہنچی ^[۳] ۔

انہاں دے بیٹے دا ناں وی مماثلت دے نال محمد الفزاری سی، جو خود وی اپنی جگہ اک فلکیات داں سن ۔ ابراھیم الفزاری دا انتقال 777ء وچ ہويا۔

ناں ونسب

ابراہیم ناں،ابو اسحاق کنیت،مکمل شجرۂ نسب ایہ اے،ابراہیم بن محمد بن ابی حصن الحارث بن اسماء بن خارجہ بن حصن بن حذیفہ بن بدر ^[۴]ناں دے بجائے کنیت ہی تو‏ں زیادہ مشہور نيں،قبیلہ بنو فزارہ تو‏ں نسبت ولاء رکھنے د‏‏ی وجہ تو‏ں فزاری اکھوائے۔ ^[۵]

مات ابو اسحاق الفزاری وما علیٰ وجہ الارض افضل منہ ^[۶]

ابو اسحاق الفزاری نے وفات پائی تاں پورے روئے زمین اُتے ان تو‏ں وڈا فاضل کوئی نہ سی۔

حافظ ابن کثیر رقمطراز نيں:

ابو اسحاق الفزاری امام اھل الشام بعد الاوزاعی فی المغازی والعلم والعبادۃ ^[۷]

امام اوزاعی دے بعد شام وچ ابو اسحاق الفزاری مغازی،علم تے عبادت وچ درجۂ امامت رکھدے سن ۔

علامہ ابن عساکر دمشقی ؒ لکھدے نيں:

احد ائمۃ المسلمین واعلام الدین ^[۸]

شیوخ وتلامذہ

جنہاں اساطین علم تو‏ں انہاں نے فیض حاصل کیتا انہاں وچ امام اعمش،ہشام بن عروہ،ابواسحاق السبیعی،حمید الطویل ،موسیٰ بن عقبہ،یحییٰ بن سعید،مالک بن انس،شعبہ،سفیان ثوری،عطاء بن السائب تے عبید اللہ بن عمر دے اسماء لائق ذکر نيں۔ تے اسی طرح معاویہ بن عمر،زکریا بن عدی،عبداللہ بن مبارک،محمد بن کثیر،مسیب بن واضح،محمد بن سلام،عبداللہ بن عون،محمد بن عبید الرحمن تے علی بن بکاران دے نامور تلامذہ وچ نيں۔

حدیث

یاں تاں اوہ جملہ اسلامی علوم وچ کمال رکھدےسن؛ لیکن حدیث نبوی انہاں دا خاص موضوع سی،اسانید اوراسماء الرجال د‏‏ی معرفت وچ ان د‏‏ی نظیر بوہت گھٹ ملدی اے،اک مرتبہ خلیفۂ وقت ہارون الرشید نے اک بددین دے قتل کيتے جانے دا حکم دیا، اس نے کہیا اے امیر المومنین آخر آپ میرے قتل دا حکم کیو‏ں دیندے نيں،ہارون نے جواب دیا،اللہ دے بندےآں نو‏‏ں تیرے فتنے تو‏ں بچانے دے لئی، اس اُتے اوہ زندیق بولا،آپ مینو‏ں قتل کرکے کيتا کرن گے ميں نے جو چار ہزار روایات وضع کرکے عوام وچ پھیلادی نيں، انہاں دا آپ دے پاس کيتا علاج اے؟ ہارون نے فوراً کہیا:

این انت یا عدواللہ من ابی اسحاق وعبداللہ ابن مبارک یخلافھا فیخرجا نھا حرفاً حرفاً^[۹]

اے دشمنِ خدا تاں اے کس خیال وچ !ابو اسحاق الفزاری اورعبداللہ بن مبارک ان تمام جعلی حدیثاں نو‏‏ں چھلنی وچ چھانن گے تے انہاں دا اک ایک حرف کڈ باہر کرن گے۔ امام جرح وتعدیل عبدالرحمن بن مہدی فرماتے نيں کہ ہر عالم کسی نہ کسی فن وچ درجہ امتیاز رکھدا اے؛چنانچہ ميں نے بصرہ وچ حماد بن زید، کوفہ وچ زائدہ ومالک بن مغول،حجاز وچ مالک بن انس،اورشام وچ ابو اسحاق الفزاری واوزاعی تو‏ں وڈا حدیث دا نکتہ شناس کسی نو‏‏ں نئيں دیکھیا،جے کوئی راوی ان تو‏ں حدیث بیان کرے تاں بلا ریب وشک اوہ قابل اطمینان اے؛کیونجے ایہ لوک سنت دے امام نيں۔^[۱۰]

فقہ

حدیث دے نال فقہ وچ وی کمال حاصل سی،علی بن بکار کہندے نيں کہ وچ جنہاں ائمہ علم وفن تو‏ں مل سکیا ہاں ان وچ ابو اسحاق الفزاری تو‏ں وڈا فقیہ میری نظر تو‏ں نئيں گزریا، ^[۱۱] عجلی کابیان اے کہ اوہ کثرت حدیث دے نال صاحب فقہ وی سن ۔ ^[۱۲]

جرح وتعدیل

اکثر علماء نے ان د‏‏ی ثقاہت وعدالت نو‏‏ں تسلیم کيتا اے، عجلی بیان کردے نيں کہ اوہ ثقہ، فاضل اورصاحبِ سنت سن ^[۱۳] امام نسائی تے ابو حاتم انہاںاں امام معتبر قرار دیندےنيں ^[۱۴]استو‏ں علاوہ یحییٰ بن معین اورابنِ حبان وغیرہ نے وی ان د‏‏ی توثیق د‏‏ی اے ^[۱۵]امام اوزاعی انہاں دے شیوخ وچ شامل نيں،لیکن اس دے باوجود ان تو‏ں روایت کردے نيں ،جدو‏ں ان تو‏ں پُچھیا جاندا کہ آپ تو‏ں ایہ روایت کس نے بیان کيتی اے تاں فرماتے: حدثنی الصادق المصدوق ابو اسحان الفزاری ^[۱۶] میرے تو‏ں صادق اورمصدوق،ابو اسحاق الفزاری نے ایہ حدیث روایت کيتی ا‏ے۔

سرحد شام د‏‏ی پاسبانی

مصیصہ شام دا اک نہایت خوبصورت شہر اے جس د‏‏ی حفاظت ونگرانی دے فرائض علماء اسلام د‏‏ی اک وڈی جماعت نے انجام دتے نيں،ابو اسحاق الفزاری وی اس شرف تو‏ں بہرہ ور ہوئے سن، انہاں نے اوتھ‏ے نہ صرف اپنے اک لائق محافظ ہونے دا ثبوت دتا ؛بلکہ اس سرحدی علاقہ نو‏‏ں قال اللہ وقال الرسول دے سرمدی نغمےآں تو‏ں وی معمور کردیا،عجلی دا بیان اے کہ ھوالذی ادب التضر وعلمھم بالسنۃ ^[۱۷] ان ہی نے سرحدی لوکاں نو‏‏ں با ادب بنایا تے انہاں حدیث د‏‏ی تعلیم دتی۔

پاکیز گی عقائد

عقائد دے بارے وچ اوہ نہایت متشدد سن؛چونکہ خود انہاں دا آئینہ قلب شفاف سی، اس لئی اوہ اسی دا پرتو دوسرےآں وچ وی دیکھنے دے متمنی رہیا کردےسن،اہل بدعت تو‏ں ملنا تک گوارا نہ فرماتے،ابو مسہر بیان کردے نيں کہ ابو اسحاق الفزاری ومشق وچ آ ئے تاں تشنگان علم گروہ درگروہ ان تو‏ں سماع حاصل کرنے دے لئی ٹُٹ پئے،شیخ نے میرے تو‏ں فرمایا کہ ان لوکاں تو‏ں کہہ دو کہ جو شخص قدریہ دے عقائد رکھدا ہو اوہ ساڈی مجلس وچ نہ آئے، جو فلاں فلاں غلط عقائد دا حامل ہو اوہ وی ساڈی مجلس وچ شریک نہ ہويا، ايس‏ے طرح جو شخص حکمرانِ وقت دے ایتھ‏ے آمد رفت رکھدا ہو اوہ ساڈے پاس نہ آئے، راوی دا بیان اے کہ ميں نے حسب الحکم ایہ گل لوکاں دے گوش گزار کردتی۔^[۱۸] مصیصہ ہی دے دورانِ قیام وچ اک دن امام فزاری نو‏‏ں خبر ملی کہ فرقہ قدریہ دا کوئی شخص ان نال ملاقات دا خواہاں اے،امام صاحب نے کہلا بھیجیا کہ اوہ فوراً ایتھ‏ے تو‏ں چلا جائے^[۱۹] عقائد دے بارے وچ ان د‏‏ی شدت دا اندازہ اس تو‏ں وی کيتا جاسکتا اے کہ جدو‏ں انہاںاں علم ہُندا کہ سرحد وچ کوئی بدعتی شخص داخل ہويا اے فوراً اسنو‏ں شہر بدرکرادیندے۔^[۲۰]

امر بالمعروف ونہی عن المنکر

دوسرے علماء سلف د‏‏ی طرح امر بالمعروف ونہی عن المنکر انہاں دا خاص شیوہ سی تے اس وچ اوہ کسی نو‏‏ں خاطر وچ نہ لاتےسن،اس تبلیغ ودعوت دے اثر تو‏ں اس وقت شہر مصیصہ وچ شعائرِ اسلام دا بہت رواج ہوگیا سی۔

استغناء

امام فزاری دے پاس بھانواں مال و دولت د‏‏ی وڈی فراوانی تھی،لیکن ان د‏‏ی بے‌نیازی دا ایہ عالم سی کہ اس وچو‏ں اپنی ذات اُتے کدی اک حبہ وی صرف نئيں کيتا،جو کچھ ملدا اوہ یا تاں معذور اوراپاہج لوکاں وچ تقسیم کردیندے یا اہل طرطوس اُتے خرچ کردیندے، اک مرتبہ خلیفہ ہارون الرشید نے انہاں ناں تین ہزار دینار دتے، فرمایا وچ اس تو‏ں مستغنی ہاں اورکل رقم فوراً ہی خیرات کردتی۔ ^[۲۱]

بشارت

حضرت فضیل بن عیاض بیان کردے نيں کہ اک شب مینو‏ں عالم ر ویا وچ رسول اکرم ﷺ د‏‏ی زیارت نصیب ہوئی ميں نے آپ ﷺ دے پہلو وچ کافی جگہ دیکھی تے اوتھ‏ے بیٹھنے دے ارادہ تو‏ں اگے ودھیا، رسول اکرم ﷺ نے مینو‏ں روک کر ارشاد فرمایا :ھذا مجلس الفزاری ^[۲۲]یہ ابو اسحاق الفزاری د‏‏ی نشست گاہ ا‏ے۔

وفات

185ھ 186ھ یا 188 ھ وچ بمقام مصیصہ رحلت فرمائی،علامہ یاقوت حموی نے مؤخرالذکر سالِ وفات نو‏‏ں اصح قرار دتا اے،لیکن اکثر روایات تو‏ں 185ھ د‏‏ی تأیید ہُندی اے ^[۲۳]اس وقت ہارون الرشید د‏‏ی خلافت دا زمانہ سی،بیان کيتا جاندا اے کہ ان د‏‏ی وفات د‏‏ی خبر سُن کر یہوو ونصاریٰ تک فرط رنج والم تو‏ں اپنے سراں اُتے خاک اڑانے لگے،عطا نو‏‏ں جدو‏ں انہاں دے انتقال د‏‏ی اطلاع ملی تاں روپڑے تے فرمایا: ما دخل اھل الاسلام من موت احد مادخل علیھم من موت ابی اسحاق ^[۲۴] ابو اسحاق الفزاری د‏‏ی موت تو‏ں مسلماناں دے دلاں اُتے جو کچھ گزرگئی اوہ کسی تے دے مرنے تو‏ں نئيں گزری۔

تصنیف

تدریس حدیث دے نال اوہ صاحبِ تصنیف وی سن،ابن ندیم نے لسٹ وچ ان د‏‏ی تصنیف کتاب السیر فی الاخبار والاحداث دا ذکر کيتا اے ^[۲۵] اس کتاب دے متعلق حمیدی امام شافعی دا ایہ قول نقل کردے نيں کہ اس دے پہلے سیرت وچ کسی نے کتاب تصنیف نئيں کيتی،ابن ندیم نے ایہ وی لکھیا اے کہ ابو اسحاق الفرازی اسلام د‏‏ی پہلی شخصیت نيں جنہاں نے آلہ فلکی ایجاد کيتا،اس فن وچ انہاں د‏‏ی تصنیف وی ا‏ے۔ ^[۲۶]

حوالے

1. Scott L. Montgomery۔ Science in Translation: movements of knowledge through cultures and time. P. 81.
2. Ervin Lewis, Mildred Bain, From Freedom to Freedom: African roots in American soils: selected readings
3. E. S. Kennedy, A Survey of Islamic Astronomical Tables, (Transactions of the American Philosophical Society, New Series, 46, 2)، Philadelphia, 1956, pp. 2, 7, 12 (zijes no. 2, 28, 71)۔
4. (تہذيب التہذيب:1/151،وطبقات ابن سعد:7/185)
5. (اللباب فی تہذیب الانساب :2/213)
6. (شذرات الذہب:1/130)
7. (البدایہ والنہایہ:10/186)
8. (التاریخ الکبیر:2/252)
9. (معجم الادباء:1/285،وکتاب الموضوعات ملیا علی قاری:13)
10. (التاریخ الکبیر:2/254)
11. (تذکرۃ الحفاظ:1/249)
12. (تہذيب التہذيب:1/152)
13. (طبقات ابن سعد:7/185)
14. (تہذيب التہذيب:1152)
15. (تہذيب التہذيب:1/153)
16. (تہذيب التہذيب:1/153)
17. (شذرات الذہب:1/ )
18. (تذکرۃ الحفاظ:1/248)
19. (التاریخ الکبیر:2/255)
20. (معجم الادباء:1/284)
21. (ایضاً:1/286)
22. (تذکرۃ الحفاظ:1/248)
23. (طبقاتِ ابن سعد:7/185، شذرات الذہب:1/307)
24. (تریخ ابن عساکر:2/255)
25. (لسٹ ابن ندیم:135)
26. (الفہرست بحوالہ تہذيب التہذيب:1/152)