سانچہ:ضم استصحاب دا مادہ صحب اے، اس دے لغوی معنی مصاحبت دے طلب کرنے دے وی نيں تے صحبت و رفاقت دے طلب کرنے دے وی نيں تے صحبت و رفاقت دے استمرار دے بھی[۱]،استصحاب وچ چونکہ سابق حکم کااستمرار و تسلسل باقی رہندا اے ، اس لئی علما اصول نے اس اصطلاح نوں استعمال کیااے۔
فقہا نے استصحاب دی مختلف تعریفیںکیتیاں نيں ، چند تعبیرات ایتھے ذکر کيتی جاندیاں نيں :
(1) دلیل دے نہ ہونے دی وجہ توں کسی حکم دی نفی یا جو گل دلیل توں ثابت ہوئے اس دے باقی رہنے اُتے استدلال کرنا[۲]۔
(2) جو چیز زمانۂ اول وچ ثابت ہوئے اسنوں آئندہ زمانہ وچ وی ثابت مننا ، کیونجے تغیر حال اُتے کوئی دلیل موجود نئيں[۳]
(3)کسی دلیل عقلی یا دلیل شرعی نوں اس بنیاد اُتے اختیار کرنا کہ باوجود تلاش دے اس حکم وچ تغیر دی کوئی دلیل موجود نہ ہو، ایہ امام غزالی دی تعریف دا خلاصہ اے [۴]
(4)جو حکم ثابت ہوئے اسنوں ثابت تے جس گل کيتی نفی ثابت ہوئے ، اس گل کيتی نفی دا حکم اس وقت تک برقرار رکھنا جبتک کہ تبدیلئ حکم اُتے کوئی دلیل نہ آجائے، ایہ ابن قیم دی تعریف اے [۵]
(5) جو گل متحقق ہوئے چکی ہوئے تے اس دے ختم ہونے دا گمان نہ ہو، اس دے باقی رہنے دا ظنی حکم، ایہ تعریف علامہ ابن ہمام تے انہاں دے شارحامیر بادشاہ دی اے [۶]
(6) جدوں تک تبدیلی اُتے کوئی دلیل موجود نہ ہوئے حکم نوں باقی قرار دینا [۷]
(10) جوحکم ماضی وچ کِسے دلیل توں ثابت ہوئے اس دے بر خلاف حکم نہ ہونے دی وجہ توں زمانۂ حال وچ وی اس حکم نوں باقی قرار دینا ایہ تعریف شیخ عبد الوہاب الخلاف نے دی اے [۸]
ان تعریفات دا خلاصہ ایہ اے کہ دلیل دے ذریعہ کوئی حکم پہلے توں ثابت ہوئے تے کوئی صرح دلیل اس حکم دے آئندہ باقی رہنے اُتے موجود ہواور نہ اس حکم دے ختم ہوئے جانےپرایسی صورت وچ اس حکم نوں باقی تے مسلسل قرار دینے دا ناں استصحاب اے، خواہ ماضی دے حکم نوں حال وچ یا حال دے حکم نوں مستقبل وچ یا ماضی وچ موجود سمجھیا جائے۔
علما اصول نے استصحاب دی پنج صورتاں ذکر کيتی نيں،
(1) جو حکم شرعی پہلے توں سے ثابت ہوئے جدوں تک اس وچ تبدیلی دی کوئی دلیل نہ آجائے ، اس دے باقی رہنے دا حکم لاگایا جائے، جینال نکاح صحیح دے ذریعہ جدوں مردو عقرت اک دوسرے دے لئی حلال ہوئے گئے، تاں جدوں تک نکاح دے ختم ہونے اُتے کوئی دلیل نہ ہوئے اوہ اک دوسرے دی لئی حلال ہی رہن گے۔
(2)بعض احکام اوہ نيں جو عقل تے شریعت دونے ہی دے ثبوت و استمرار دا تقاضا کردے نيں، مثلا کسی شخص نے دوسرے توں قرض لیا یا ادھار سامان خریدا، تاں جدوں تک دین ادا نہ کر دے یا دوسرا فریق بری نہ کر دے، اس وقت تک اس دی ذمہ داری باقی رہے گی۔
(3) کوئی حکم عام ہوئے تاں جدوں تک تخصیص اُتے کوئی دلیل نہ آجائے اوہ عام رہے گا، ايسے طرح جدوں کوئی نص وارد ہوئے تاں جدوں تک دلیل نسخ نہ آجئے اوہ حکم باقی رہے گا۔
ان تِناں صورتاں دے معتبر ہونے اُتے اہل علم دا اتفاق اے۔
(4) جدوں تک کسی امر دے بارے وچ نص وارد نہ ہوئے اس وقت تک اوہ جائز شمار کيتا جائے، انسان ايسے وقت مکلف ہوئے گا ، جدوں اسنوں کسی حکم دا مکلف قرار دینے اُتے نص موجود ہوئے۔
(5) اختلافی مسئلہ وچ اتفاقی مسئلہ دے حکم نوں باقی رکھیا جائے، جداں اک شخص نے تیمم کيتا تے نماز شروع کردتی ، تاں جے پانی نظر آنے توں پہلے اس نے اپنی نماز پوری کرلئی تاں بالاتفاق نماز پوری ہوجائے گی تے جے نماز دے ختم ہونے توں پہلے پانی نظر آجائے تاں اس صورت وچ اختلاف اے ، اس اختلافی صورت وچ پانی نظر آنے توں پہلے والے حکم نوں باقی رکھیا جائے ایہ وی استصحاب دی اک قسم اے، جس نوں استصحا اجماع کہندے نيں، حافظ ابن قیم دے بقول انہاں وچوں آخری دو صورتاں دے بارے وچ اختلاف اے تے باقی صورتاں دے معتبر ہوئے نے دے سلسلہ وچ اصولی طور اُتے اتفاق اے۔[۹]
استصحاب فقہ اِسلامی دی اک اصطلاح اے۔ اِسنوں استدلال دی اک جزوی قسم سمجھیا جاندا اے۔
اِستِصحاب دے لغوی معنی نيں: ’’باقی رکھنا‘‘۔ ازروئے استدلال ایہ طے کرنا کہ کسی چیز دا وجود یا عدمِ وجود علیٰ حالہٖ قائم رہے، توں آنکہ تبدیلیٔ حالات توں اِس وچ تبدیلی پیدا نہ ہوجائے۔ ایہ گویا اوہ عقلی دلیل اے جس دی بنا نہ تاں نص اُتے اے، نہ اجماع اُتے تے نہ ہی قیاس اُتے ہی اے۔ جداں کہ علی بن محمد الآمدی (متوفی 631ھ) نے کہیا اے کہ: ’’ھُوَ عِبَارَۃٌ عَنْ دَلِیْلِِ لَا یَکُوْنُ نَصًّا وَ لَا اِجْمَاعًا وَ لَا قِیَاسًا ۔[۱۰]
استدلال دی 2 اِقسام نيں: اول استدلال منطقی، جس نوں مثال توں ایويں پیش کيتا جاسکدا اے کہ بیع دا اک معاملہ اے تے ایہ ہر معاملے دا سب توں وڈا جزو کہلاندا اے، یعنی رضا مندی۔ جسنوں جے تسلیم کر ليا جائے تاں ایہ اک ایسا قول ہوئے گا جس دے نال اک دوسرا قول وی تسلیم کرنا پئے گا تے اوہ ایہ کہ بیع دا سب توں وڈا جزو رَضا مندی اے، کیونجے ایہ منطقی نتیجہ اے قولِ اَول کا، جس اُتے ازروائے عقل کوئی اعتراض وارد نئيں ہُندا تے جسنوں اِس لئی من و عن صحیح مننا پئے گا۔ استدلال دے دوسری قسم ’’استدلال عقلی‘‘ اے جسنوں اصطلاحاً اِستصحاب الحال کہیا جاندا اے تے اِس دی تعریف ایويں کيتی جاسکدی اے کہ:’’ ایہ اوہ دلیل عقلی اے کہ کوئی جے تے دلیل (یعنی نص، اجماع تے قیاس کی) موجود نئيں تاں فیر اِس (یعنی اِستصحاب) توں کم لیا جائے گا۔مثلاً اِس صورت وچ جدوں کسی چیز دے وجود یا عدمِ وجود نوں باقی رکھنا مقصود اے حتیٰ کہ حالات تبدیل ہوجاواں یا بدل جاواں۔ امام شافعی دے متّبعین وچوں اکثر یعنی المزنی، الصیرفی، امام غزالی تے ایداں دے ہی امام احمد بن حنبل تے اُنہاں دے اکثر پیرو تے اِسی طرح شیعہ امامیہ وی خاص خاص صورتاں وچ استصحاب دے قائل نيں۔ البتہ احناف وچوں بعض نوں تے متکلمین دی اک جماعت نوں اِس توں اِنکار اے۔[۱۱]
امام ابن قَیَّم الجوزیہ (متوفی 751ھ) نے اِستصحاب دی تعریف اِنہاں لفظاں وچ دی اے کہ: ’’جو ثابت اے، اُس دا اثبات تے جس دی نفی ہوچکی اے، اُس دی نفی نوں قائم رکھنا اے تے اِس دی تن اِقسام نيں: ’’اسْتِدَامَۃُ إثْبَاتِ مَا کَانَ ثَابِتًا اَوْ نَفْیُ مَا کَانَ مَنْفِیًا وَ ھُوَ ثَلَاثَۃُ اَقْسَامِِ۔[۱۲]