پاکستان تے بھارت دے وچکار 1960ء وچ دریائے انڈس تے دوسرے دریاواں دے پاݨی دی منصفانہ طور تے حصے داری دا معاہدہ ہویا، جو انڈس طاس معاہدہ کہلاؤندا اے۔[۱]
ایہہ معاہدہ 19 ستمبر 1960 نوں اس ویلے دے بھارت دے وزیر اعظم جواہر لال نہرو اتے پاکستان دے صدر جنرل ایوب خان دے درمیان ورلڈ بینک دی ثالثی نال کراچی وچ ہویا سی۔ مستقبل قریب وچ اس مسئلے دا کوئی حل نظر نہیں آؤندا۔ حیرانی کن طریقے نال پاکستان نال ہوئیاں تن جنگاں دے باوجود ایہ معاہدہ کامیابی نال چل رہیا اے۔ دنیا دے ہور دیساں وچ ہوئے ایہجے معاہدے کدوں دے ٹٹ چکے نیں۔
اس معاہدے دے مطابق تن دریاواں، بیاس، راوی تے ستلج دا کنٹرول بھارت تے جہلم، چناب اتے انڈس دے پاݨی دا کنٹرول پاکستان دے ماتحت اے۔ ایہناں دریاواں وچوں سبھ توں وڈا انڈس اے۔ باقی سارے دریا واری واری ایہدے وچ رَل جاندے نیں۔ انڈس دی کل لمبائی 3180 کلومیٹر اے۔ ایہدا %2 حصہ چین، %5 بھارت اتے %93 حِصہ پاکستان وچ اے۔ ایہہ تبت توں شروع ہو کے لداخ، گلگت بلتستان، ہزارا تے پنجاب وِچوں وگدا ہویا سندھ وچ داخل ہُندا اے، فیر اگوں ٹھٹا دے کول عرب سمندر وچ جا گِردا اے۔ ایہ پاکستان دا سبھ توں لمبا دریا اے اتے جیون ریکھا اے۔ چناب دریا لاہول سپتی توں شروع ہو کے کشمیر راہیں وگدا ہویا پنجاب وچ داخل ہو جاندا اے۔ 960 کلومیٹر دا سفر کر کے اچّ شریف دے لاگے ستلج نال چناب شامل ہو جاندا اے۔ جہلم دریا کشمیر دے ویری ناگ چشمے توں اپنا سفر شروع کردا اے۔ کشمیر دا شہر سرینگر ایہدے کنارے اُتے آباد اے۔ 725 کلومیٹر لمبا ایہہ دریا پاکستانی پنجاب دے جھنگ ضلعے وچ تریموں دے تھاں اُتے چناب شامل ہو جاندا اے۔
اس ویلے پاکستان دے 3 کروڑ ایکڑ زمین نوں اس نہری سسٹم توں پاݨی حاصل ہو رہیا اے۔ پاکستانی پنجاب تے سندھ دی ساری کھیتی باڑی اس پاݨی اُتے انحصار کردی اے۔ ایہ مسئلہ 1947 ویلے تقسیم ہند نال ہی شروع ہو گیا سی۔ پاکستان نوں 1947 توں ہی خطرہ سی کہ بھارت کدے وی ایہناں دریاواں دا پاݨی روک سکدا اے۔ اس ویلے ٹیوب ویل وغیرہ نہ ہون کارن دریائی پاݨی ای آبپاشی دا اکو اک ذریعہ سن۔ انڈس دریائی نظام دے پاݨی دی ونڈ لئی پہلا پاک بھارت معاہدہ 4 مئی 1948 نوں ہویا سی۔ انٹر ڈومینیئن اکارڈ نامی اس معاہدے دے مطابق بھارت نے پاکستان دی ورتوں لئی ضروری پاݨی چھڈݨا سی تے پاکستان نے اس لئی سالانہ قیمت بھارت نوں دیݨی سی۔ ایہ اک عارضی حل سی تے پکے حل لئی ٹھوس معاہدہ ضروری سی۔ کوئی وی دھر جھکن لئی تیار نہیں سی۔ بھارت پاکستان نوں اس پاݨی نوں اپݨی مرضی دے مطابق ورتݨ توں روکݨ دا کوئی اختیار نئیں رکھدا۔ پاکستان دی ایہہ مسئلہ بین الاقوامی عدالت وچ لجان دی کوشش بھارت نے کہیا کہ اس نوں کسے تیجی فریق دی ثالثی منظور نئیں۔
1950–51 وچ امریکا دا مہان سائنسدان ڈیوڈ للیئنتھ پاک بھارت دورے اُتے آیا۔ اوہ امریکہ وچ ٹینیسی ویلی اتھارٹی اتے یو۔ایسّ۔ اٹامک انرجی کمیشن دا سابقہ چیئرمین سی۔ اوہ انڈس آبی جھگڑے بارے مشہور میگزین کالیئر لئی آرٹیکل لکھݨ واسطے آیا سی۔ اوہدی پاک بھارت معاشی معاملیاں وچ بہت دلچسپی سی۔ اوہدی قابلیت تے بین الاقوامی اثر کارن پاکستان تے بھارت دے چوٹی دے اہلکاراں تے اکابرین نے اوہدا گرمجوشی نال استقبال کیتا۔ اوہنوں آپو اپنا پکھ سمجھاؤن توں علاوہ سارا دریائی نظام وی دکھایا گیا۔ اوہنے دیکھیا کہ دوویں مُلک اس مسئلے دی وجہ توں جنگ دے دہانے اُتے کھڑے نیں۔ اوہنے اپݨے لیکھاں وچ لکھیا “پاکستان تے بھارت وچ امن لئی مسئلہ کشمیر توں پہلاں پاݨی دا مسئلہ حل کرنا ضروری اے۔ جے دوویں مُلک جھگڑا کرن دی بجائے نویں ڈیم تے نہراں بݨا کے ایہناں دریاواں دا پاݨی ورتݨ تاں دوواں مُلکاں دی ضرورت لمبے عرصے تک پوری ہو سکدی اے۔ دوواں نویں آزاد ہوئے مُلکاں نوں معاشی ترقی لئی ورلڈ بینک دی مدد دی ضرورت اے۔ اس لئی ورلڈ بینک نوں چاہیدا اے کہ اوہ اس خطے دی خوش حالی لئی اپݨے اثر دی ورتوں کر کے دوواں مُلکاں نوں سمجھوتے لئی مناوے۔”
للیئنتھ دے سجھاء دی بھارت پاک اتے ورلڈ بینک دے اس ویلے دے چیئرمین یوجین بلیک نے بہت سراہنا کیتی۔ بلیک نے پاکستان تے بھارت دیاں حکومتاں نوں چٹھیاں لکھیاں کہ اوہ دوواں دیساں دی ترقی لئی بہت فکرمند اے تے ہر پرکار دی مدد لئی تیار اے۔ دریا دے پاݨی دا جھگڑا برصغیر پاک و ہند دی ترقی وچ بہت وڈی رکاوٹ اے۔ بلیک نے سرتوڑ جتناں نال دوواں مُلکاں نوں ورلڈ بینک دی مدد نال جھگڑا مکاؤݨ لئی منالیا۔ اصل وچ اس ویلے نویں نویں آزاد ہوئے دوویں مُلک ورلڈ بینک دی مدد توں بغیر کامیاب نئیں ہو سکدے سی۔ دوواں کول اپنی عوام دی ضروریات پوری کرن لئی ضروری اناج وی نئیں سی۔ بلیک نے سجھاء دتا کہ دوویں مُلک اس پاݨی دے آزادی توں پہلاں دی حالت نوں بھل کے بِلکل نویں سِرے توں فیصلہ کرن بارے سوچݨ۔ بلیک دی پہل نال پاکستان، بھارت تے ورلڈ بینک دے چوٹی انجینیئراں دا اک گروپ بݨایا گیا۔ اس گروپ نے مہینیاں بدھی انگریزاں دے ویلے دے بنے ہوئے نہری سسٹم دا معائنہ کیتا۔
ایہہ گل بات کئی سال چلدی رہی۔ اک توں بعد اک اڑکا سامنے آؤندا رہیا۔ پاکستان نوں برطانوی راج ویلے توں نہر اپر باری دوآب سسٹم تے ہور نہراں راہیں راوی بیاس دا پاݨی مل رہیا سی۔ جے ایہ نہراں بند ہو جاندیاں تاں اس کول انڈس دریا وچوں نویاں نہراں کڈھݨ دا کوئی وسیلہ نئیں سی۔ ایہدے نال ادھا مغربی پنجاب بنجر ہو جاݨا سی۔ بھارت دا کہݨا سی کہ حالات بدلݨ کارن ہُݨ سارے دریا بھارت دی ملکیت نیں۔ بھارت ساریاں مشرقی نہراں بند کرنا چاؤہندا سی پر انڈس سمیت مغربی دریاواں تے پاکستان دا حق منن لئی تیار سی۔ آخر 1954ء وچ گل بات ٹٹ گئی۔ پر بلیک نے ہمت نہ ہاری۔ اس نے پاکستان نوں انڈس، چناب تے جہلم دا پاݨی لیݨ لئی منا لیا۔ بھارت نوں راوی، بیاس تے ستلج دِتے گئے۔ بھارت نوں شرطاں دے ماتحت انڈس وغیرہ دریاواں دا پاݨی بجلی بݨاؤݨ، آبپاشی تے ہور کماں لئی ورتݨ دا حق مل گیا۔ بھارت تاں اس لئی منّ گیا پر پاکستان نے انکار کر دتا۔ اس نے معاہدے توں اپنا وفد واپس بلاؤݨ دی دھمکی دے دتی۔
آخر ورلڈ بینک نے پاکستان نوں وی منا لیا۔ ورلڈ بینک نے بھارت نوں پاکستان نہری نظام دے نویں اساری لئی لگن والا خرچا دین لئی مناؤن دی کوشش کیتی۔ بھارت دے انکار کرن تے جھگڑا ختم کرن لئی ورلڈ بینک، انگلینڈ تے امریکا، پاکستان دے نویں بݨݨ والے نہری سسٹم دا سارا خرچ چکݨ لئی تیار ہوگئے۔ اس آخری اڑکے دے دور ہوݨ کارن 1960ء وچ دوواں مُلکاں دے لیڈراں نے اس سمجھوتے اُتے دستخط کر دتے۔ اس معاہے دے مطابق ورلڈ بینک، پاکستان تے بھارت دے میمبراں والا مستقل انڈس دریا کمیشن قائم کیتا گیا۔ ایہ کمیشن اس پاݨی توں اٹھݨ والے ہر اک جھگڑے بارے سݨوائی کردا اے۔ کمیشن دیاں بیٹھکاں لگاتار ہُندیاں نیں۔ ایہ ضروری اے کہ جیہڑا وی مُلک انڈس دریائی نظام اُتے ڈیم، نہر یا ہور کوئی پروجیکٹ لاوے تاں اوہ دوسرے مُلک نوں اعداد و شمار سمیت مطلع کرے۔ کوئی وی جھگڑا ہوݨ تے نرپکھّ ماہر نوں وچولگی لئی بلایا جاندا اے۔ معاہدہ ہُݨ تک خوش اسلوبی نال چل رہیا اے۔
| ملک | کرنسی | اصل گرانٹ(1960) | سپلیمنٹری گرانٹ(1964) | پاکستان نوں اصل قرضہ (1960) | پاکستان نوں سپلیمنٹری گرانٹ(1964) |
|---|---|---|---|---|---|
| بھارت | GB£ | 62,060,000 | Ten yearly instalments Article 5 of IWT | ||
| آسٹریلیا | A£ | 6,965,000 | 4,669,643 | ||
| کینیڈا | Can$ | 22,100,000 | 16,810,794 | ||
| مغربی جرمنی | DM | 126,000,000 | 80,400,000 | ||
| نیوزی لینڈ | NZ£ | 1,000,000 | 503,434 | ||
| برطانیا | GB£ | 20,860,000 | 13,978,571 | ||
| امریکا | US$ | 177,000,000 | 118,590,000 | 70,000,000 | 51,220,000 |
| IRDC Bank | US$ | 90,000,000 (in various currencies) inc interest[۲] | 58,540,000 (in various currencies) |
Presently, the World Bank role in the treaty is limited to keep the dispute settlement process moving when a party/country is not cooperating to follow the arbitration procedure given in the treaty in case of a dispute.[۳]