برصغیر وچ فارسی

برصغیر وچ فارسی بولی ( Persian )، بریٹیش کلونیکل راج توں پہلاں، اس کھیتر دی لنگوآ پھرینکا سی اتے اتری بھارت وچ مکمل طور اُتے ورتی جاندی سرکاری بولی سی۔ ^{[lower-alpha ۱]} اس بولی نوں 11ویں صدی توں بعد وکھ-وکھ ترکی اتے افغان راج-گھرانے دکھنی ایشیا وچ لیائے، جیہناں وچوں غزنوی، دلی سلطنت اتے مغل راجٹبر پرمکھ سن۔ ایہناں سامراجاں دے اندر عدالت اتے راج پربندھ وچ فارسی دا سرکاری درجہ سی۔ اسنے اپ-براعظم وچ سیاست، ساہت، سکھیا، اتے سماجی رتبے دی بولی وجوں سنسکرت دی تھاں لے لئی۔ ^[۱]

برصغیر وچ اسلام دے سیاسی اتے مذہبی ترقی دے نال نال فارسی دا پھیلاؤ ہویا ۔ حالانکہ فارسی نے تریخی طور اُتے کھیتر دے وکھ وکھ لوکاں نوں جوڑن والی اکّ مکمل، اکثر غیر-سمپردائک بولی دا کردار نبھائی اے۔ اسنے برصغیر نوں گریٹر ایران، جاں عجم دے انتر-قومی دنیا وچ شامل کردے ہوئے، اکّ فارسی پچھان بناؤن وچ وی مدد کیتی۔ ^[۲] اپ-براعظم وچ فارسی دی تریخی کردار اتے کماں دے کارن اجوکے کھیتر وچ بولی دی انگریزی نال تلنا کیتی جاندی اے۔ ^[۳]

مغل سامراج دے ہولی-ہولی نگھار نال فارسی دا پتن ہونا شروع ہو گیا۔برصغیر وچ بریٹیش حق ودھن نال ہندوستانی (ہندی – اردو) اتے انگریزی نے فارسی دی اہمیت نوں تھلے لا لیا سی۔ 1837 وچ ایسٹ انڈیا کمپنی وچ فارسی دا سرکاری درجہ نہ رہا، اتے بعد وچ بریٹیش راج وچ فارسی پرچلن توں باہر ہو گئی۔

اس کھیتر وچ فارسی دی لسانی وراثت انڈو-آریئن بولیاں اُتے اس دے اثر ولوں واضع ہندی اے۔ اسنے ہندوستانی دے ابھار وچ اکّ تعمیری کردار نبھائی، اتے پنجابی، سندھی، گجراتی اتے کشمیری اتے مقابلتاً مضبوط اثر پایا۔ بنگالی، مراٹھی، راجستھانی، اتے اڑیا ورگیاں ہور بولیاں وچ وی فارسی توں ادھار شبد کافی مقدار وچ ہن۔

فارسی زبان ہندوستان میں

تاج محل - قلعه

سنگ نوشته سبک فارسی

بہت سارے عمارتیں ہیں ہندوستان میں جس پر فارسی میں خطاطی لیکھی ہیں اور لاکھوں ہاتھ سے لکھنی ہئی کتابیں ہیں۔

سنگ سیاه عزاداری برای مرگ ارجمند بانو تاج الدوله ایرانی زن شاه

اشعار فارسی

takht sha jahan

اشعار فارسی

taj adoula

پچھوکڑ

برصغیر وچ فارسی دی آمد وڈے ایران وچ اکّ وڈے رجھان دا نتیجہ سی۔ پرشیا اتے مسلماناں دی جت دے بعد، نویں ایرانی-اسلامی سامراج ابھر کے ساہمنے آئے، اکّ نویں اسلامی حوالہ وچ فارسی سبھیاچار نوں مڑ سرجیت کیتا۔ اس ویلے نوں کئی وار ایرانی انٹرمیزو کیہا جاندا اے، جو 9ویں توں 10ویں صدی تک پھیلیا ہویا اے، اتے فارسی بولی وچ اس سدھار اتے احترام نوں مڑ قائم کیتا گیا اے جس دا عربی نے دعوہ کیتا سی۔ اس عمل وچ، فارسی نے عربی لپی نوں اپنایا اتے اسدی ووکیبولری وچ بہت سارے عربی شبداں نوں شامل کیتا، اکّ نویں روپ وچ ترقی یافتہ ہوئی جسنوں نویں فارسی کیہا جاندا اے۔ ایہہ ترقی کھوراسان اتے ٹرانسوکسیانا دے کھیتراں وچ مرتکز سن۔ ^[۴]

سامراجاں نے ترکی دے غلام یودھیاں نوں اپنی فوج وچ نامزد کیتا، جس کرن اوہناں دا واہ اکّ فارسی سبھیاچار نال پیا۔ ایہہ جنگجو اچیاں پدویاں `تے پہنچن اتے سیاسی طاقت حاصل کرن دے یوگ سن؛ اوہناں نے ترکو-فارسی روایت دا سنشلیشن شروع کیتا، جس وچ ترکی حکمراناں نے فارسی بولی اتے سبھیاچار دی سرپرستی کیتی۔ ^[۵]

نتیجے وجوں ، سیلجک اتے غزنوی ورگے راج گھرانے نویں موقعیاں دی بھال وچ باہر ول ودھے۔ پھارسیاں اتے ترکاں دیاں زمیناں دے نال لگدا، برصغیر غزنوی سامراج دا نشانہ بن گیا، اتے نویں فارسی (جس نوں کلاسیکل فارسی وی کیہا جاندا اے) اوہناں دے نال آئی۔ اس نے اپ-براعظم وچ فارسی دے ہور ترقی لئی بنیاد قائم کیتی۔ ^[۶] ترکی اتے منگول راج گھرانیاں نے، جو بعد وچ دکھنی ایشیا وچ پہنچے، اس پھارسیکرت اچّ سبھیاچار دی نقل کیتی کیونکہ ایہہ مغربی اتے مدھ ایشیا وچ پرمکھ درباری سبھیاچار بن گیا سی۔ ^[۷] ایشیا دے ہور کھیتراں وچ وی اسے طرحاں دیاں واقعے نے 15ویں صدی تک "چین توں بالکن تک، اتے سائبیریا توں دکھنی بھارت تک" پھیلے اکّ کھیتر وچ فارسی نوں ساہتی اتے سرکاری بولی وجوں قائم کیتا۔ برصغیر وچ فارسی دی آمد اس لئی کوئی الگ-تھلگ حادثہ نہیں سی، اتے انت وچ اس کھیتر نوں اکّ بہت وڈی فارسی بولن والے دنیا وچ قائم کر دتا۔

اتہاس

آمد اتے پسارا

11ویں صدی دیاں غزنوی جتاں نال فارسی برصغیر وچ آئی۔ جدوں غزنی دے محمود نے بھارت وچ اکّ اقتدار دا ادھار قائم کیتا، فارسی ساہتی سرپرستی دا مرکز گزنا توں پنجاب وچ، خاص کرکے سامراج دی دوجی راجگڑھ لاہور وچ تبدیل ہو گیا۔ اس نال ایران، خراسان اتے فارسی دنیا دے ہور تھاںاں توں فارسی بولن والے سپاہیاں، وسنیکاں اتے ساہتکاراں دی لگاتار آمد شروع ہوئی۔ ایہہ وہاء اگلیاں کجھ صدیاں تک وڈے پدھر اُتے نروگھن جاری رہا۔ اس شروعاتی دور دے مشہور فارسی شاعراں وچ ابو-ال-فراج رونی اتے مسعود صاد سلمان شامل ہن، دوویں برصغیر وچ پیدا ہوئے سن۔ ^{[۳] [۲]} گھرداں نے اس کھیتر دا وستار کیتا، پرسو-اسلامی اثر نوں اپ-براعظم وچ ہور اگے پھیلایا اتے دلی تک اپنے اثر کھیتر وچ لے لئی۔

اس توں بعد لگبھگ ہر اسلامی طاقت نے فارسی نوں درباری بولی وجوں ورتن دی غزنوی دی پائی پرت دا پالن کیتا۔ 13ویں صدی توں بعد غلام خاندان ولوں دلی سلطنت دا قیام دے نال، دلی ہندوستان وچ فارسی ساہتی سبھیاچار دا اکّ پرمکھ مرکز بن گئی۔ لگاتار کھلجیاں اتے تگلکاں نے اس بولی وچ ساہت دے بہت ساریاں لکھتاں دی سرپرستی کیتی؛ مشہور شاعر امیر خسرو نے اپنی بہت ساری فارسی رچنا اوہناں دی سرپرستی ہیٹھ کیتی۔ ^[۳] 13ویں اتے 15ویں صدی دے وچکار، دلی سلطنت دے ترک حکمراناں نے فارسی بولن والیاں وڈیاں شخصیتاں (جویں کہ شاعر، لکھاری اتے مذہبی ہستیاں) نوں اپ-براعظم وچ آؤن لئی راغب کیتا، اوہناں نوں پینڈو کھیتراں وچ وسن لئی زمین دتی۔ ایہہ پرواہ پرسو-اسلامک دنیا دیاں منگول جتاں نے ہور ودھا دتا سی، کیونکہ بہت سارے فارسی کلین لوکاں نے اتری بھارت وچ پناہ لئی سی۔ اس طرحاں فارسی بولی نے عدالت اتے ساہت وچ اپنے آپ نوں قائم کیتا، پر اکّ وڈی آبادی ولوں اکثر اسلامی کلینتا نال جڑیا ہویا سی۔ ^[۲] دلی سلطنت فارسی دے پرسار لئی انسپائریشن سی، کیونکہ اس دیاں سرحداں اپ-براعظم وچ ڈونگھیاں پھیلیاں ہوئیاں سن۔ اس دے ہولی-ہولی ٹٹن دے مدنظر، دکھن اتے بنگال تک دے کھیتراں وچ سامراج دے وکھ-وکھ وادھے نے نتیجے وجوں فارسی نوں اپنا لیا۔ ^[۸]

درباری اثر توں علاوہ، فارسی دھرم ولوں وی پھیلی، خاص طور اُتے صوفی مت دے ساہت نال۔ اپ-براعظم دے بہت سارے صوفی مشنریاں دیاں جڑھاں فارسی سن، اتے بھاویں اوہناں نے اپنے پیروکاراں تک پہنچن لئی مقامی انڈک بولیاں دی ورتوں کیتی، پر اوہناں نے آپس وچ وچ گل بات کرن اتے ساہت لکھن لئی مکھ طور تے فارسی دی ورتوں کیتی۔ اس دے نتیجے وجوں یعقین دے مقامی پیروکاراں وچ اس بولی دے پھیلن دی عمل ہوئی۔ صوفی مرکزاں (خانقاہ) نے اس تہذیبی میل-جول لئی مرکز نقطہ وجوں کم کیتا۔ ^[۲] سوپھیواد نے بھگتی لہر راہیں ہندو دھرم نال وی سنواد رچایا؛ آبدی اتے گرگیش دا اندازہ اے کہ اس نال مقامی لوکاں نوں فارسی دی جان-پچھان ہوئی ہو سکدی سی۔ ^[۳]

تیمور نے جدوں دلی سلطنت نوں برخاست کر دتا تاں 15ویں صدی دے اخیر توں 16ویں صدی دے شروع وچ فارسی بولی دا اکّ چھوٹا جیہا کھڑوت دا سماں سی۔ افغان راج گھرانیاں جویں کہ سوریاں اتے لودھیاں نے اپ-براعظم دے اتر وچ قبضہ کیتا، اتے بھاویں اس ویلے افغان، پرشیئن دنیا دا اکّ حصہ ہی سن، ایہہ حاکم بولی توں چنگی طرحاں جانوُ نہیں سن۔ اس یگ وچ، سارے اپ-براعظم وچ سامراجیاں نے ہندوستانی دے ابھر رہے پوروج ہندوی (جس نوں دہلوی جاں دخنی وی کیہا جاندا اے) نوں عدالت دی بولی وجوں ورتنا شروع کیتا۔ ایپر فارسی وچ کم اجے وی کیتا جاندا سی، اتے فارسی اجے وی سرکاری دستاویزاں وچ چلدی سی۔ خاص طور اُتے ذکر یوگ اے کہ دلی سلطنت دی سرکاری بولی نوں سکندر لودھی ولوں فارسی اعلان کیتا گیا سی، جس نے اسلامی کلینتا توں باہر پھیلن دی عمل شروع کیتی سی؛ ہندواں نے پہلی وار روزگار دے ادیساں لئی بولی سکھنی شروع کیتی سی، اتے اس ویلے وچ اوہناں ولوں دوجیاں نوں بولی نوں سکھاؤن دے ثبوت وی ملدے ہن۔ ^{[۲] [۹] [۲]}

اچائی

مغل بادشاہ اورنگزیب دے ماتحت جاری کیتا گیا اکّ فرمان، فارسی وچ لکھیا گیا۔ مغل مالیات ڈیپارٹمنٹ وچ کم کردے ہندو ایہناں دستاویزاں نوں لکھن وچ اتمتا لئی جانے جاندے سن، جو تعلیمی ادارےآں وچ اداہرن وجوں ورتے جاندے سن۔ ^[۳]

مغل بادشاہاں (1526–1857) دے آمد نال فارسی دی پنر-سرجیتی دا عمل دیکھن وچ آؤندا اے، جس دے ماتحت بولی برصغیر وچ اپنے سکھر اُتے پہنچ گئی۔ ^[۳] مغل تمورد مول دے سن؛ اوہ ترکو-منگول سن، اتے اکّ حدّ تک فارسی دے رنگ وچ رنگے جا چکے سن۔ ایپر شروعاتی مغل عدالت نے اوہناں دی جدی ترکی بولی نوں ترجیح دتی۔ ایہہ لسانی حالت ادوں بدلنی شروع ہوئی جدوں دوجے مغل بادشاہ ہمایوں نے سپھاود ایران دی مدد نال بھارت نوں مڑ جت لیا۔ اس نال بہت سارے ایرانی اپ براعظم وچ آئے۔ اس دے اتر-اہلکار اکبر نے ایہناں ایرانیاں نوں شاہی سیوا وچ عہدے دے کے ایہناں تعلقاں نوں ترقی یافتہ کیتا۔ اسنے ایران توں بہت سارے فارسی ساہتکاراں نوں آکرشت کرن لئی کھلھے دل نال یتن کیتے۔ اکبر دیاں کاروائیاں نے فارسی نوں مغل دربار دی بولی وجوں قائم کیتا، شاہی پروار نوں جدی بولی توں دور کر دتا (اداہرن وجوں، اسدا اپنا پتر اتے اتر اہلکار جہانگیر، ترکی نالوں فارسی وچ ودھیرے نپن سی)۔ اکبر دے ماتحت، فارسی نوں مغل سامراج دی سرکاری بولی بنا دتا گیا سی۔ ایہہ پالیسی سامراج دے پتن تک برقرار رہی۔ اس دے بہلوادی حکمرانی دے نتیجے وجوں بہت سارے مول نواسی بولی سکھن لئی تیار ہو گئے، اتے فارسی سکھن وچ سدھار کرن لئی مدرسیاں وچ تعلیمی سدھار کیتے گئے۔ ^[۲] اکبر دے اتر-اہلکار دی وی فارسی بولی نال مغل بادشاہاں دی سانجھ جاری رہی؛ اوہناں دے ماتحت پیدا ہوئے ساہتی ماحول نے شاہ جہاں -یگ دے اکّ شاعر نوں ٹپنی کرن لئی متاثر کیتا، ^[۳]

مغلاں دے ماتحت، فارسی نے سبھیاچار، سکھیا اتے وکار دی بولی وجوں پرمکھتا حاصل کیتی۔ اوہناں دیاں پالیسیاں دے نتیجے وجوں "پھارسیکرن" دی عمل شروع ہوئی جس ولوں بہت سارے بھارتی بھائیچاریاں نے سماجی ادیساں لئی بولی نوں تیزی نال اپنایا۔ فارسی دی مہارت دی لوڑ والے پیشے، جو پہلاں ایرانیاں اتے ترکاں دے قبضے وچ سن، بھارتیاں نوں وی ملن لگ پئے۔ اداہرن لئی، کائستھا اتے کھتری طبقےآں دے گروہ مغل مالیات محکمےآں اتے حاوی ہو گئے؛ بھارتیاں نے ایران توں آئے بولی دے استاداں دے نال مدرسیاں وچ فارسی پڑھائی۔ اس توں علاوہ، مغل پرشاسنک نظام دے پورے فارسیکرن دا مطلب ایہہ سی کہ بولی شہری مرکزاں دے نال-نال پنڈاں تک پہنچ گئی، اتے فارسی ساہت لئی اکّ وڈا سروتا تے پاٹھک طبقہ ترقی یافتہ ہویا۔ ^[۲]

اس طرحاں، اتری بھارت وچ بہت سارے لوکاں لئی فارسی دوجی بولی بن گئی؛ مظفر عالم دا کہنا اے کہ ایہہ پہلی بولی دے درجے دے نیڑے چلی گئی سی۔ ^[۲] 18ویں صدی تک، اپ-براعظم دے اتر وچ بہت سارے بھارتیاں کول "فارسی وچ مول بلارے دی اہلیت" سی۔

پتن

اورنگزیب دی موت توں بعد، مغل دربار وچ اردو دا بول بالا ہو جان کرکے، فارسی دا پتن ہونا شروع ہو گیا۔ ^[۳] بریٹیش سیاسی طاقت دی آمد اتے مضبوطی نال انگریزیدا ودھدا اثر وی اثر پاؤن لگ پیا سی ۔ حالانکہ، لمبے ویلے توں فارسی اجے وی اپ-براعظم دی پرمکھ بولی سی، جو سکھیا، مسلم حکومت، نیانپالکا اتے ساہت وچ ورتی جاندی سی۔ ^[۱۰] جدوں کہ ایسٹ انڈیا کمپنی نے پرحکمرانی دے اچّ پدھراں وچ انگریزی دی ورتوں کردی سی، تاں وی اسنے فارسی دے اہمیت نوں "کمانڈ دی بولی" وجوں قبول کیتا اتے اسنوں صوبائی سرکاراں اتے عدالتاں دی بولی وجوں ورتیا۔ اس لئی بھارت وچ آؤن والے بہت سارے بریٹیش اہلکاراں نے کمپنی ولوں قائم کالجاں وچ فارسی سکھی۔ ایہناں کالجاں دے استاد اکثر بھارتی ہندے سن۔ کجھ معاملیاں وچ، انگریزاں نے بھارتیاں دا کردار نوں درکنار کردے ہوئے، فارسی دے پروفیسراں دا عہدہ سنبھال لیا۔ ^[۱۱][۱۲]

1800 دے دہاکے دے ارنبھ وچ، حالانکہ ایسٹ انڈیا کمپنی نے سرکاری طور اُتے فارسی اتے ہندوستانی دی ورتوں کرنا جاری رکھیا، اسنے بھارتی آبادی دے پرحکمرانی اتے نیاں نظام وچ فارسی دی بجائے مقامی بولیاں دی حمایت کرنا شروع کر دتا۔ ایہہ اس حقیقت دے کارن سی کہ فارسی نوں ہن بھارت وچ مکمل طور اُتے سمجھیا نہیں جاندا سی۔ 1830 دے دہاکے تک، کمپنی نے فارسی نوں "چنگے راجحصہ دے راہ وچ رکاوٹ" وجوں دیکھیا۔ نتیجے وجون سدھاراں دی اکّ لڑی عمل وچ لیاندی؛ مدراس اتے بمبئی پریزیڈینسیاں نے 1832 وچ فارسی نوں اپنے راجحصہ وچوں ہٹا دتا، اتے 1837 وچ، ایکٹ نمبر 29 نے پورے بھارت سرکاری کاروائیاں وچ مقامی بولیاں دے حق وچ فارسی نوں چھڈّ دین لازمی کر دتا۔ ^[۱۳] انت وچ سکھیا دے کھیتر وچ وی انگریزی نے فارسی دی تھاں لے لئی، اتے بریٹیش نے سانجھے کمیونیکیشن دے زریعہ وجوں ہندوستانی نوں سرگرمی نال اگے ودھایا۔ ^[۱۰] اس توں علاوہ، اپ-براعظم وچ قوم پرست اندولناں نے وکھ-وکھ بھائیچاریاں نوں فارسی دی تھاں مقامی بولیاں نوں اپناؤن دی متّ دتی۔ پھر وی، فارسی پوری طرحاں نال پاسے نہ کیتی جا سکی، اتے "انتر-تہذیبی کمیونیکیشن" دی بولی بنی رہی۔ ^[۱۰] مشہور شاعر مرزا غالب اس وقفہ یگ دوران وچریا، اتے اس نے اس بولی وچ بہت ساریاں رچناواں کیتیاں۔ ^[۱۴] 1930 دے دہاکے دے اخیر تک، انگریزی زریعہ دی سکھیا دے چنگے پیر جما لین دے باو جود، فارسی اجے وی ہندو طالب علماں لئی اکّ پسندیدہ کالج ڈگری سی۔ ^[۱۰] 20ویں صدی دے پہلے ادھ دوران محمد اقبال دی فارسی رچنا نوں ہند-فارسی روایت دی آخری مہان اداہرن منیا جاندا اے۔ ^[۳]

نیل گرین دعوہ کردا اے کہ 19ویں صدی دے برطانوی ہند وچ پرنٹنگ تکنالوجی دے آمد نے وی فارسی دے پتن وچ اکّ کردار نبھائی۔ جدوں کہ پرنٹنگ پریس نے اپ-براعظم دے اتہاس وچ سبھ توں ودھ فارسی ٹیکسٹ دے اتپاد دے اہل بنایا، اسنے ہندوستانی اتے بنگالی ورگیاں ودھیرے مکمل طور اُتے بولیاں جان والیاں دیسی بولیاں نوں وی بہت ہلارا دتا، جس نال کھیتر وچ مقامی بولیاں ول جان دا رجھان زور پھڑ گیا۔

علاقائی ورتوں

ایہہ حصہ چنے ہوئے کھیتراں، خاص طور اُتے مدھ-اتری بھارت توں باہر، جو کہ اکثر برصغیر وچ اسلامی طاقت دا مرکز سی، وچ فارسی دی ورتوں اُتے اکّ نیڑے توں جھات پاؤندا اے۔

پنجاب

برصغیر دے پرائمری داخلہ نقطہ اتے سرحدی کھیتر وجوں، پنجاب دا فارسی بولی نال لما تعلق رہا اے۔ اس کھیتر دا نام اپنے آپ وچ اکّ فارسی گھاڑت اے (پنج-آب، یعنی پنج پانی)۔ ^[۱۵] ہندو شاہی راجٹبر دی ہار توں بعد، 10ویں صدی دے انت وچ غزنوی حکمرانی دے ماتحت کلاسیکل فارسی نوں اس کھیتر وچ اکّ درباری بولی وجوں قائم کیتا گیا سی۔ ^[۱۶] لاہور نوں غزنویاں دی دوجی راجگڑھ بنائے جان توں بعد، اس نے دربار وچ مہان شاعراں دی میزبانی کیتی، اتے پچھم دے بہت سارے فارسی بولن والیاں نے اسنوں اپنا مقام بنایا۔ پہلا بھارتی مول دا فارسی شاعر لاہور توں سی، جویں کہ انڈو-فارسی ساہت وچ سبھ توں پہلیاں مشہور ہستیاں، مسعود صاد سلمان اتے ابو-ال-فراج رونی سن۔ ^{[۳] [۲]}

13ویں صدی وچ، نسیرودین کباچا نے اپنے آپ نوں گھرداں توں آزاد اعلان کیتا۔ اسدا راج، سندھ، ملتان اتے اچ دے مرکزاں وچ فارسی ساہتی سرگرمی لئی مطابق سی، جتھے محمد اؤپھی نے لباب ال-الباب لکھیا سی۔ ^[۲]

پنجابیاں نے فارسی وچ ساہت رچیا، پھر اگلیاں صدیاں دوران اس کھیتر وچ اس نے پرمکھتا حاصل کیتی، جدوں ایہہ کھیتر دلی سلطنت اتے مغلاں دے ماتحت آیا۔ ^[۱۶] سکھ گروآں دی بولی ( سنت بولی ) نے فارسی نوں شامل کیتا، اتے اوہناں دیاں کجھ رچناواں پوری طرحاں فارسی بولی وچ کیتیاں گئیاں؛ ظفرنامہ اتے ہکایتاں دیاں اداہرناں ہن۔ سکھ دھرم نے اپنی مذہبی ووکیبولری وچ بہت سارے فارسی تتاں نوں برقرار رکھیا اے۔ ^[۱۷][۱۵]

فارسی نے 19ویں صدی دے شروع وچ پنجاب وچ وکھ-وکھ حکومتاں لئی اکّ درباری بولی وجوں کم کرنا جاری رکھیا، اتے زیادہ تر ساہتی کھیتراں وچ دبدبا رہا۔ اسنے انت وچ سکھ سامراج دی سرکاری راج بولی وجوں سیوا کیتی، جس دے تحت فارسی ساہت جویں کہ زفرناماہ-اے-رنجیتماہ سنگھ، بریٹیش دی جت اتے دکھنی ایشیا وچ فارسی دے پتن توں پہلاں لکھیا گیا سی۔ ^[۱۶] پنجاب وچ فارسی زریعہ والے سکول 1890 تک چلے۔ ^[۱۸] محمد اقبال، اکّ پنجابی، اپ-براعظم وچ فارسی دے آخری اگھے لکھاریاں وچوں اکّ سی۔

کشمیر

کشمیر اکّ ہور کھیتر سی جو فارسی دا بہت اثر پیا۔ چاہے ایہہ لمبے ویلے توں سنسکرت ساہت دا مرکز رہا سی، پر اندرونی سماجی کارکاں کرکے ایہہ بولی 13ویں صدی توں پتن وچ سی۔ ^[۱۹] فارسی 14ویں صدی وچ اس کھیتر وچ آئی، جو کہ میر سید علی ہمدانی ورگے مڈھلے صوفی سنتاں ولوں کشمیر دے اسلامیکرن راہیں پھیلی سی۔ دیسی شاہ میر راجٹبر دے ابھار توں تھوڑی دیر بعد فارسی راجحصہ دی سرکاری بولی بن گئی۔ اس دے کجھ میمبراں، مکھ طور اُتے زین-ال-آبدین نے وکھ-وکھ قسماں دے ساہت دی سرپرستی کیتی۔ ^[۲۰]

فارسی نے اپنے مڈھلے دناں توں ہی وادی وچ وکاری بولی وجوں اکّ اتم تھاں حاصل کیتا۔ اسنے اگلے 500 سالاں تک مغلاں، افغاناں اتے سکھاں دے ماتحت اپنا سیاسی اتے ساہتی رتبہ برقرار رکھیا۔ شاعری، اتہاس اتے جیونیاں ایہناں سالاں وچ لکھیاں گئیاں رچناواں وچ شامل سن، اتے بہت سارے کشمیریاں نے سرکار وچ لیکھاکار اتے کلرکاں وجوں کیریئر لئی فارسی دی پڑھائی کیتی۔ ایرانی لوک اکثر کشمیر وچ چلے جاندے سن، اتے اس کھیتر نوں فارسی دنیا وچ ایران-اے-سگیر، جاں "چھوٹا ایران" وجوں جانیا جاندا سی۔ ^[۲۰][۲۱]

اس کھیتر وچ فارسی دے تریخی پرچلن نوں کشمیری پنڈتاں دے حوالے نال سمجھیا جا سکدا اے، جیہناں نے لوکاں واسطے ہندو سکھیاواں ودھیرے پہنچیوگ بناؤن لئی اپنی جدی بولی سنسکرت دی تھاں فارسی نوں اپنایا۔ اوہناں نے رامائن اتے <i id="mwAUM">شوپران</i> ورگے گرنتھاں دا ترجمہ کیتا، اتھوں تک کہ غزل دے زریعہ راہیں شو دی تعریف وچ بھجن وی رچے۔ اس کھیتر دے کجھ سبھ توں پرانے فارسی ساہت نے اصل وچ سنسکرت رچناواں دے ترجمہ کیتے سن؛ جویں شاہ میر دے ماتحت یادگاری سنسکرت راجترنگنی دا بحر ال-اسمر وچ ترجمہ کیتا گیا سی، اتے پنڈتاں دے یتناں نے ساہت وچ ہندو فلکیات سائنس اتے ڈاکٹری گرنتھاں نوں شامل کیتا سی۔ ^[۲۲][۲۳]

1849 وچ ڈوگرا خاندان (برطانوی حکومت ماتحت) دے آؤن نال کشمیر وچ فارسی دا پتن ہویا۔ حالانکہ اوہناں نوں وراثت وچ اکّ فارسی پرشاسکی نظام ملی سی اتے اوہناں دی ورتوں کیتی گئی سی، اوہناں دیاں لیاندیاں گئیاں سماجی تبدیلیاں کارن 1889 وچ اردو نوں پرحکمرانی دی بولی وجوں قائم کیتا گیا سی ^[۲۰] ।

بنگال

اکّ شرف-نامہ کھرڑا جو بنگال دے سلطان نسیرودین نسرت شاہ دی ملکیت سی۔ اس وچ سکندر نوں رانی نشابا نال اپنی گدی سانجھی کردیاں دکھایا گیا اے۔

14ویں صدی وچ الیاس شاہی خاندان ولوں قائم کیتی گئی بنگال سلطنت ^[۸] نے بنگال وچ فارسی دی شروعات کیتی سی۔ اوہناں دے راج دوران عدالت وچ بولی جاندی سی اتے پرحکمرانی وچ ورتی جاندی سی۔ ایہہ مکھ طور اُتے گوڑ، پانڈوآ اتے سونارگانو ورگے شہری مرکزاں وچ ورتی جاندی سی، پرحکمرانی ولوں پتونتی آبادی (مسلم اتے غیر-مسلم) وچ خوب پرچلت ہو گئی سی۔ ^[۲۴] اس نال فارسی ساہت دے سروتیاں دی گنتی ودھی، جس دا اشارہ مشہور فارسی شاعر حافظ توں ملدا، جس نے اپنے دیوان دی اکّ غزل وچ بنگال دا حوالہ دتا:

حالانکہ، فارسی حکومت دی اکو اکّ بولی نہیں سی؛ زیادہ تر سرکاری دستاویز عربی وچ لکھے گئے سن، جویں کہ زیادہ تر شلالیکھ سن۔ ^[۲۴] سکے عربی ٹیکسٹ دے نال بنائے جاندے سن۔ ^[۸] خاص طور اُتے، بنگال سلطاناں دے ماتحت اہم فارسی ساہتی سرپرستی دا کوئی ثبوت نہیں اے؛ درباری شاعری اتے تعمیری پاٹھ بنگالی بولی وچ رچے گئے۔ فارسی ساہت زیادہ تر دربار دے باہروں آیا سی، جویں کہ سوفیواد دیاں رچناواں اتے بنگالی مسلماناں دا رچیا روچک ساہت۔ ^{[۲۴] [۲۴]}

16ویں صدی وچ، بنگال کھیتر بنگال صبح بناؤن لئی مغلاں دے ماتحت آ گیا، اتے اس یگ وچ فارسی دا اثر بہت زیادہ ڈونگھا سی۔ مغل حکومت نے بنگال وچ اکّ اچّ فارسیکرت دربار اتے راجحصہ قائم کیتا، نال ہی ایرانیاں اتے اتری بھارتیاں دی آمد وی شروع ہو گئی۔ اس نال فارسی عوامی معاملیاں اتے درباری حلقیاں دی بولی ، اتے سماجی گتیشیلتا دے اکّ لازمی زریعہ وجوں قائم ہو گئی۔ فارسی بولی 19ویں صدی تک بنگالی ہندو اچّ طبقہ وچ جڑھاں پھڑ گئی۔ ^[۲۵] اس کھیتر وچ مغل پرحکمرانی دا قیام دا مطلب ایہہ وی سی کہ عام لوک اوہناں افسراں دے رابطہ وچ آ گئے جو بنگالی نہیں جاندے سن۔ اس نال اکّ فارسی دے پھیلن دی عمل شروع ہو گئی، کیونکہ مقامی لوکاں نے اوہناں نال گل بات کرن لئی فارسی بولی سکھ لئی۔ ^[۲۶]

دکن

دکن وچ دلچسپی گئی اکّ فارسی شاعری۔ 17ویں صدی۔

حالانکہ اتری بھارت توں کافی دوری اُتے اے، دکھن وی فارسی دے اثر ہیٹھ آیا۔ 14ویں صدی دے ارنبھ وچ دلی سلطنت دے یتناں نال فارسی سبھیاچار نوں دکھن وچ اچانک لیاندا گیا سی۔ فارسی نے انت وچ 1347 وچ بہمنی سلطنت دا قیام دے نال اس کھیتر وچ پیر لا لئے، جدوں سرکاری ادیساں لئی فارسی دی ورتوں کیتی جانی شروع ہو گئی۔ راج گھرانے دی فارسی سبھیاچار وچ بہت دلچسپی سی، اتے کئی ممبر فارسی بولی وچ نپن سن، اپنی ساہت سرجنا کر رہے سن۔ اتری بھارت دے ساہتکاراں نے دربار وچ جی آیاں کیہا گیا، اتے ایران توں مفکراں نوں وی بلایا گیا۔ مدرسے سارے راج وچ بنائے گئے سن، جویں کہ بدر وکھے محمود گوان مدرسہ، جتھے فارسی سکھائی جاندی سی۔ ^[۲۷] بہمناں دی سرپرستی حاصل اکّ مشہور شاعر عبدل اسامی سی، جسنے بھارت اتے مسلماناں دی جت دا پہلا فارسی اتہاس پھتہ -اس-سلاطین لکھیا سی۔ ^[۳] اس دے باو جود، رچرڈ ایٹن لکھدا اے کہ فارسی نوں دکھن کھیتر وچ مقامی بولیاں نالوں بہت گھٹ سمجھیا جاندا سی، اتے اپ-براعظم دے اتر وچ فارسی دی حالت نالوں اس دی بڑی بھنّ اے۔ ^[۲۸]

16ویں صدی دے انت وچ، بہمنی سلطنت دکھن سلطنتاں وچ ونڈی گئی، جو سبھیاچار پکھوں فارسی اثر والے ہی سن۔ اوہ فارسی دی ورتوں درباری بولی دے نال-نال سرکاری اتے پربندھکی ادیساں لئی کردے سن۔ بولی نوں ساہتی سرپرستی ملی؛ اداہرن لئی، فارسی شاعر محمد ظہوری، ساکیناما دا لکھاری، بیجاپور؉ وچ ابراہم عادل شاہ دوجے دے دربار وچ اکّ پرمکھ ہستی سی۔ ^[۲۷] پھر وی، سلطاناں نے اکو ویلے تیلگو، مراٹھی اتے دکھنی (ہندوستانی دی دکھنی قسم) ورگیاں علاقائی بولیاں نوں اگے ودھایا، کئی وار پرحکمرانی وچ ایہناں دی ورتوں وی کیتی۔ اداہرن لئی، عالم لکھدا اے کہ قطب شاہیاں لئی تیلگو سلطان دی بولی سی، اتے فارسی نوں ابراہیم عادل شاہ پہلے نے ہٹا کے مراٹھی نوں بیجاپور؉ سلطنت دے پربندھکی سسٹم دی بولی دتا گیا سی؛ ایٹن نے ایہناں تتھاں تائید کیتی اے۔ ^{[۲] [۲۸]}

حیدرآباد ریاست، تے حیدرآباد دے نظاماں دی حکومت سی۔ ایہہ برصغیر وچ فارسی دی ترقی لئی آخری اہم تھاںاں وچوں اکّ سی۔ ریاست نے 1884 تک اپنی سرکاری بولی وجوں فارسی دی ورتوں کیتی، پھر اس پڑائوار ہٹاؤندے ہوئے اردو لاگوُ کر دتی گئی۔ ^[۱۸][۲۷]

ساہت

فارسی ساہت دا اکّ وڈا بھنڈار برصغیر دے وسنیکاں دی دین اے۔ 19ویں صدی توں پہلاں، اس کھیتر وچ ایران نالوں زیادہ فارسی ساہت دی سرجنا ہوئی۔ اس وچ کئی قسماں دیاں رچناواں شامل سن: شاعری (جویں کہ رباعی، قصیدہ، ایہہ اکثر سرپرست راجیاں دی تعریف وچ گائے جاندے)، مہانکاوِ، اتہاس، جیونیاں اتے سائنسی گرنتھ۔ ایہہ صرف مسلماناں نے نہیں سارے دھرماں دے میمبراں دے لکھے ہوئے ہن۔ اپ-براعظم وچ مذہبی پرگٹاوے لئی فارسی دی ورتوں وی کیتی جاندی سی، جسدی سبھ توں پرمکھ اداہرن صوفی ساہت اے۔ ^[۱۴]

اس وسترت موجودگی اتے دیسی تتاں دے نال آپسی تالمیل نال اس کھیتر دی فارسی وارتک اتے شاعری نوں اکّ اڈری، بھارتی چھوہ ملیا، جس نوں ہور ناواں دے نال سبق-اے-ہندی (بھارتی سٹائل) کیہا جاندا اے۔ ایہہ اکّ مزین شعری سٹائل، اتے بھارتی ووکیبولری، واکانشاں اتے موضوعاں دی موجودگی صدقہ ولکھن سی۔ اداہرن لئی، مونسون رتّ نوں انڈو-فارسی شاعری وچ رومانٹک چتریا گیا سی، جسدا مول ایرانی سٹائل وچ کوئی نشان نہیں سی۔ ایہناں انتراں دے کارن، ایرانی شاعراں نے سٹائل نوں "پردیسی" منیا اتے اکثر سبق-اے-ہندی متعلق مذاقیہ کھلی اڈاؤن والا رخ اپنایا۔ ^{[۲] [۲] [۳]} سبق-اے-ہندی دے مشہور ابھیاسی سن ارپھی شرازی، پھیزی، سائیب اتے بے دل ۔ ^{[۲۹] [۳]}

ہور ساہتی بولیاں دے انوواداں نے انڈو-فارسی ساہتی بھنڈار وچ بہت یوگدان پایا۔ عربی رچناواں نے فارسی وچ اپنی تھاں ملی (اداہرن لئی چچ نامہ )। ^[۲]اسلامی کلینتا دی پرانی بولی، ترکی دے وی فارسی ترجمہ ہوئے (جویں کہ چگتائی ترکی " بابرناما " دا فارسی وچ)۔ سغیرملکی علم دا تبادلہ کرن لئی سنسکرت دیاں بہت ساریاں رچناواں، خاص کرکے اکبر دے ماتحت، فارسی وچ ترجمہ کیتیاں گئیاں سن؛ ایہناں وچ مہامبھارت ( رزمناما )، رامائن اتے چار وید ورگے مذہبی گرنتھ شامل ہن۔ ایہناں دے علاوہ ڈاکٹری اتے کھگول-سائنس ورگے موضوعاں اُتے ہور تکنیکی کم وی شامل ہن، جویں کہ زیج -اے-محمد-شاہیمد۔ ^{[۱۴] [۳]} اس نال پرانے گرنتھ ہندواں دی پہنچ وچ آ گئے جو پہلاں صرف سنسکرت وچ تاک، اچّ ذاتیاں ہی پڑھ سکدیاں سن۔ ^[۲]

بھارتی بولیاں اُتے اثر

برصغیر وچ 800 سالاں دی اکّ وکاری بولی اتے لنگوآ پھرینکا دے روپ وچ، کلاسیکل فارسی نے کئی بھارتی بولیاں `تے وڈا اثر پایا۔ عام طور اُتے، اپ-براعظم دے اتر-پچھم، مطلب بھارت-ایرانی سرحد ول ودھدے ہوئے اثر دی ڈگری نوں ودھدے دیکھیا جاندا اے۔ اداہرن لئی، انڈو-آریئن بولیاں تے فارسی دا سبھ توں ودھ اثر اے؛ ایہہ پنجابی، سندھی، کشمیری، اتے گجراتی وچ ودھیرے اچی پدھر دا اے اتے بنگالی اتے مراٹھی وچ درمیانی پدھر دا۔ انڈو-آریئن بولیاں وچ سبھ توں وڈا غیرملکی عنصر فارسی اے۔ اس دے الٹ، دراوڑ بولیاں تے فارسی دا اثر نیویں پدھر دا ملدا اے۔ ^[۱] اوہناں وچپھر وی فارسی بولی توں ادھار لئے شبداں دی خاصیت اے، جیہناں وچوں کجھ سدھے ہن، اتے کجھ دکھنی (ہندوستانی دی دکھنی قسم) راہیں۔ ^[۳۰]

ہندوستانی اس جغرافیائی رجھان دا اکّ اہم اپواد اے۔ ایہہ اکّ انڈو-آریئن بولی اے جو ہندی پٹی اتے پاکستان وچ مکمل طور اُتے بولی جاندی اے، جس نوں فارسی تتاں دے نال اکّ کھڑی بولی دے لسانی ادھار نال میل-ملاپ وچوں ابھری دسیا گیا اے۔ ^[۱] اس دے دو رسمی روپ ہن، فارسی اردو (جو فارسی-عربی ورن مالا دی ورتوں کردا اے) اتے فارسی پرجذبات نوں خارج کرکے بنی، سنسکرتک ہندی (جو دیوناگری دی ورتوں کردا اے)۔ اتھوں تک کہ اس دے مقامی روپ، ہندوستانی وچ ساریاں ہند-آریئن بولیاں نالوں سبھ توں ودھ فارسی اثر اے، ^[۳۱] اتے بہت سارے فارسی شبداں دی ورتوں عام طور اُتے "ہندی" اتے "اردو" بولن والیاں ولوں کیتی جاندی اے۔ ایہہ شبد بولی وچ اس حدّ تک سما گئے ہن کہ اوہناں نوں "غیرملکی" پرجذبات وجوں مانتا نہیں دتی گئی اے۔ ایہہ اس حقیقت دے کارن اے کہ ہندوستانی دے ابھار نوں صدیاں توں اسلامی عدالتاں دی سرپرستی ولوں، پھارسیکرن دی عمل وچوں نکلنا پیا سی۔ ^[۳۲] خاص طور اُتے ہندوستانی دے فارسی رجسٹر اردو `تے ایہہ اثر ہور وی ودھ اے - اتھوں تک کہ ایہہ پوری طرحاں فارسی واکانشاں نوں قبول کردا اے جویں کہ "مکانات برا-ایرا فروخت" (وکری لئی گھر)۔ ایہہ اپنے تریخی فارسی تتاں دی کھل کے ورتوں کردا اے، اتے نویں ناواں لئی (نیولوجزم) لئی فارسی بولی ول دیکھدا اے۔ ^[۱] ایہہ پاکستان وچ خاص طور اُتے سچ اے (دیکھو # ہم عصر )।

ہیٹھ لکھیاں فارسی خاصیتاں بہت ساریاں بھارتی بولیاں ولوں سانجھیاں کیتیاں گئیاں ہن پر اپر دسے گئے طریقے نال ڈگری دا فرق اے۔ ہندوستانی اتے خاص طور اُتے اس دے رجسٹر اردو وچ فارسی دی چھاپ سبھ توں ودھ اے۔ ایہہ وی دھیان دین یوگ اے کہ اپ-براعظم وچ بولی دے سیاسیکرن کارن، اُتلے بولیاں دے مسلم بولن والیاں وچ فارسی خاصیتاں ہور مضبوط تھاں بنا رہیاں ہن۔ ^[۱]

ووکیبولری

انڈو-فارسی بولی دے رابطہ دا سبھ توں اہم نتیجہ انڈک کوش، خاص کرکے انڈو-آریئن بولیاں وچ وڈا اتے کئی ونگیاں وچ فارسی ووکیبولری دے رچ جان دا عمل رہا اے۔

ادھار شبد

فارسی اثر والی حکومت دے شروعاتی رابطہ نقطےآں وجوں، پرحکمرانی اتے شہری جیون وچ انڈو-آریئن بولیاں وچ سبھ توں پہلے ادھار شبد آئے۔ اس شروعاتی دور وچ، نوینیاں-ملیاں غیرملکی وستواں اتے سنکلپاں دا ذکر کرن لئی، فارسی شبد اکثر لوڑ کرکے ادھار لیا جاندے سن۔ پر ہولی ہولی، فارسی شبد مکمل پدھر اُتے بھارتی بولیاں وچ پھیلن لگے۔ کزکیوز-پھراسوز نے شاعراں اتے صوفیاں نوں اس عمل لئی بہت زیادہ مطابق کارک وجوں پچھانیا؛ ایہہ لوک فارسی اتے مقامی دوویں بولیاں جاندے سن۔ دوبھاشیئے دی اپنی کردار وچ ایہہ اپنے پیروکاراں وچ وڈے پدھر تے فارسی شبد پہنچاؤن دا وسیلہ بنے سن۔ ^[۱۰] مغلاں دے ماتحت فارسی نوں جو گرو دا تھاں ملیا اس دے نتیجے وجوں فارسی ووکیبولری نوں انڈو-آریئن بولیاں وچ (لوڑ دی بجائے) ودھیرے سچیت طور تے جوڑیا گیا۔ ^[۱۰]

اج، فارسی شبد ایہناں بولیاں دے لگبھگ سارے کھیتراں وچ پائے جاندے ہن، اتے نانوَ اوہناں دا سبھ توں وڈا حصہ بندے ہن۔ ^[۱] بہت ساریاں دی ورتوں عام طور اُتے روزانہ بولی وچ کیتی جاندی اے۔ ^[۳۱] جدید ایرانی فارسی دی تلنا وچ اوہناں دا اکثر بدلیا ہویا اچارن ہندا اے؛ ایہہ انشک طور اُتے اس لئی اے کیونکہ بھارتی بولیاں نے اپ-براعظم وچ فارسی بولن والیاں ولوں ورتے جاندے کلاسیکل فارسی دے پرانے اچارناں وچوں لیا ہندا اے (اس بھارتی فارسی دی نیچر بارے # ہم عصر حصہ دیکھو)۔ ^[۱] اچارن وچ انتر لئی دیسیکرن وی ذمہ وار اے، اتے ادھار لین والی خاص بولی اس نوں مقرر کردی اے۔ بمقصداں بولیاں وچ عام طور اُتے اکّ سانجھا دیسیکرن ایہہ اے کہ فارسی دےہا-اے-مختپھی نوں آ بنا دینا اے۔ اس لئی کلاسیکل فارسی تازہ دا تازہ بن گیا، آئیناہ (شیشہ) آئینہ بن گیا (جدید ایرانی فارسی وچ، ایہہ ترتیب وار تازے اتے آئینیہ ہن )। ^{[۳] [۱۰]} دیسیکرن دے نتیجے وجوں دھنی سائنسی تبدیلیاں وی ہوئیاں ہن (ہیٹھاں # دھنی سائنس دیکھو)۔ ایہناں وکھریویاں دے علاوہ وی کجھ ادھار لئے شبد جدید فارسی لئی اوپرے لگ سکدے ہن جاں تاں مطلب تبدیلی دے کارن جاں پھر ادھار لیا شبد ہن فارسی وچ پرانے ہو گیا ہووے۔ ^[۳]

بھارتی بولیاں وچ پائی گئی فارسی ووکیبولری دی اکّ شرینیبدھّ لسٹ ہیٹھاں دتی گئی اے، اتے ایہہ پوری نہیں اے:

لون گٹھ	اداہرناں
نانوَ
بہتر نام	مسلم نام: اختر، نواز، آفتاب، دلشاد شاہ بانو، زرینہ غیر-مسلم نام: بہادر شاہ، چمن لال، اقبال سنگھ، لال بہادر، روشن لال
سرلیکھ	خان بہادر، رائے بہادر، یاور جنگ، سلار جنگ
سریر دے انگ	جسم (سریر)، خون (خون)، نکھون (انگلاں اتے انگلاں دے نہوں)، سنا (چھاتی)، دل (دل)، چھیہرا (چہرہ)، گردن (گردن)، زبان (جیبھ)، حلقہ ( گلا )
تھاںاں دے نام (پچھیتر)	<i id="mwAmQ">-</i> آباد، - ستان، - گنج، - باغ، - سرائے (حیدرآباد، پاکستان، حضرتگنج ، آرامباغ، مگلسرائے)
رشتے داری دیاں شرطاں	داماد (جوائی)، بابا (پتا)، شوہر (پتی)، برادر (بھرا)
غذا	سبزی (سبزیاں)، نان (روٹی)، قورما (کڑھی) گوشٹ (میٹ)، قیمہ (قیمہ ہویا میٹ)، تندوری (بھنیا)
کپڑے	پوشاک (پہراوا)، پجامہ (پجامہ)، قمیض (قمیض)، جیب (جیب)، استر (اندرونی، پرت)
گھر	غسل کھانہ (باتھروم)، پاخانہ (پخانہ)، باورچیخانا (رسوئی)، دروازہ (دروازہ)، دیوار (کندھ)
گہنے	زوار (گہنے)، گلبند (ہار)، دستبند (کڑا)، پزیب (پنج)
پھل	سیب (سیب)، انار (انار)، انگور (انگور)، نارنگی ( ٹینگرین )، بادام (بادام)، کشمش (کشمش)
سبزیاں	شلغم (لگم)، کدو (کدو)، سکرکند ( شکرکند )
پھلورا	سنار (جہاز دا رکھ)، حنا (مہندی)، بنفشہ ( پینسی )، گلاب (گلاب)، نیلوفر (واٹر للی)، یاسمین (جسمین)
جیو	شیر (شیر)، خرگوش (خرگوش)، بلبل ( نائٹنگل )، باز (باز)، کبوتر (کبوتر)
پیشے	درزی (درزی)، حجام (نائی)، سبزی – فروش ( ہریانہ )، خانساماں (رسوئیا)
کھیتی باڑی	فصل (فصل)، ہاڑی (بسنت)، ساؤنی (پتجھڑ)، آبپاشی (پانی)، ناہر (نہر)، زمین (زمین)
سماں	روز (دن)، سال (سال)، زمانہ ( یگ)
قانون	عدالت (عدالت)، قنون (قانون)، مدعی (مدعی)، وکیل (وکیل)، مواکل ( گاہک )
حکمرانی	دربار (عدالت)، پادشاہ (بادشاہ)، تحصیلدار (ٹیکس کلیکٹر)، ضلع (ضلع)
لکھنا	کلام (قلم)، دعوت (سیاہی)، سیاہی (سیاہی)، کاغذ (کاغذ)
دھرم (غیر-عربی شبد)	روزہ (ورت)، نماز (رسمی نماز)، <i id="mwAu4">خدا</i> (ربّ)، پیغمبر (پیغمبر)، بہشٹ ( پراڈائیز )، پیر (صوفی ماسٹر)
ماپ	گز (یارڈ)، میل (اکّ میل)، آدمی (اکّ ٹیلا )، سیر (اکّ سیر )، مربع (ورگ)
فوجی	سپاہی (سپاہی)، سکھر (بندوق/توپ)، توپچی (گنر)، توپ کھانہ (توپ کھانہ)
فٹکل	آئنا (شیشہ)، بازار (بازار) ، دوست (دوست)، شہر (شہر)
ہور
سودھک :	بالکل (یقیناً/یقیناً)، گرم (گرم)، تازہ (تازہ)، آزاد (مفت/آزاد)
ہور فنکشن شبد :	خود (خود)، مگر (پر)، لیکن (پر)، افسوس (ہائے)، شاباش (چنگا کیتا)
اہمیت دے کرم وچ سروت: [۳] [۱] [۳۱] [۱۰] [۳۲]

اسدھے طور تے ادھار لئے شبد

فارسی، عربی اتے ترکی بولیاں جو اپ-براعظم وچ آئیاں سن، نے ایران اتے مدھ ایشیا دے آلے دوآلے دے تریخی کارکاں دے کارن وڈی مقدار وچ ووکیبولری سانجھی کیتی اے۔ ایپر، ایہہ عام رضا مندی اے کہ فارسی، برصغیر وچ اس دے وڈا دبدبے دے صدقہ، دوجیاں دو بولیاں دے مقابلے ووکیبولری دین دا مکھ زریعہ سی۔ ^[۱۰]

بھارتی بولیاں وچ موجود زیادہ تر عربی شبد فارسی راہیں داخل ہوئے؛ اداہرن لئی، اُتلے "قانون" دے ماتحت سوچیبدھ شبد عربی مول دے ہن، جویں کہ "لیکن" اتے " قلم" ورگے فٹکل شبد ہن۔ ایہہ اس حقیقت دے کارن اے کہ برصغیر وچ آؤن توں پہلاں ہی عربی شبداں دی اکّ وڈی گنتی فارسی وچ سمائی ہوئی سی (دیکھو #بیکگراؤنڈ )। ^[۱۰] انڈک کوش وچ عربی دا سبھ توں وڈا اثر مذہبی ووکیبولری (سوچیبدھ نہیں) اے، اتے ایہناں وچوں وی بہت سارے فارسی راہیں آئے ہن۔ ^{[۳] [۳۳]} فارسی وچولگی دا اثر انڈک شبدکوش وچ عربی شبداں دی ارتھمولک تبدیلی وچ دیکھیا گیا اے؛ اداہرن لئی، عربی وچ "فرصت" دا مطلب اے 'موقع'، پر انڈک بولیاں نوں فارسی وچ اسدا بدلیا ہویا مطلب 'وہل دا سماں' وراثت وچ ملیا اے۔ ^[۳۳] ایہناں کارناں کرکے فارسی لسانی اثر نوں اکثر 'فارسی-عربی' کیہا جاندا اے۔ حالانکہ ایہہ نوٹ کرنا اہم اے کہ برصغیر وچ عربی لئی فارسی دا اکو اکّ ذریعہ ہونا کوئی یقینی نہیں اے، اتے عربی توں سدھے ادھار شبد لئے ہون توں انکار نہیں کیتا جا سکدا۔ ^[۱۰]

کجھ حدّ تک ترکی شبد وی فارسی راہیں آئے۔ عام طور اُتے ایہہ اواضع اے کہ کہڑے ترکی شبد فارسی-زریعہ راہیں ہن، اتے کہڑے سدھے ، کیونکہ اپ-براعظم دے شروعاتی مدھکالی دور وچ ترکی دی ورتوں (اکّ محدود حدّ تک) کیتی گئی سی۔ ^[۳۴] اس توں علاوہ، اس گل دی الٹ سمبھاونا اے کہ ترکی نے کجھ فارسی شبداں دا یوگدان پایا ہو سکدا اے، کیونکہ ایہہ پہلاں وی انڈک بولیاں دے سمان عمل وچ فارسی رنگ وچ رنگی گئی سی (دیکھو #بیکگراؤنڈ )। ^[۱۰]

سنیکت

فارسی نے بھارتی بولیاں وچ سنیکت روپ-سرجنا وچ وی یوگدان پایا اے، جس وچ فارسی شبداں اتے اگیتراں پچھیتراں نوں بھارتی مول دے نال جوڑیا گیا اے:

مشرت بنتر
شبد/اپھکس	اداہرناں
-خانہ (گھر)	جیلکھانا (جیل)، ڈککھانا (ڈاک کھانہ)
-کار (کرن والا)	کالاکار (کلاکار)، صحافی (صحافی)، جنکار ( جو جاندا اے)
-دار (ہونا)	پھل دار؉ (پھل دار؉ )، مال دار؉ (امیر)، ڈیندار ( قرضدار )، بھاگی دار؉ (ساتھی)
-باز (دے گناں نال)	کالباز (دھوکھے باز)، پتنگباز (پتنگ اڈاؤن والا)، داغباز (دھوکھے باز)
be- (بناں، مول فارسی bī )	بے فکر (پرواہ رہت)، بیچارا (بیچارا)، بے شرم (بے شرم)
نہ - (غیر)	ناسمجھ (سمجھ توں بناں)، نکارا (روزگار)
سروت: [۳] [۱]

دھنی سائنس

قرضے دے شبداں راہیں، فارسی نے کئی بھارتی بولیاں وچ q, kh، gh، z, f دھنیاں نوں داخل کیتا اے۔ ایہناں نوں ترتیب وار k, kh, g, j, ph (جویں کہ kh ud → khud, gh ulām → gulam ) دے روپ وچ دیسی روپ دتا گیا اے ۔ ایپر، مول دھنیاں نوں ایہناں بولیاں وچ ویدھ منیا جاندا اے، z اتے f دے مول روپ بہت عام ملدے ہن۔ لپیاں نے ایہناں دھنیاں نوں وی ڈھالیا اے؛ دیوناگری نے فارسی شبداں نوں درساؤن لئی مول اکھراں دے ہیٹھاں اکّ بندی ( نقطہ ) جوڑ لئی اے ( क़، ख़، ग़، ज़، फ़ )۔ اردو وچ q, kh، gh نوں ودھیرے حدّ تک برقرار رکھیا جاندا اے، اوہناں نوں صحیح اچارن (تلفظ) منیا جاندا اے۔ ایہی گورمکھی، بنگالی آدی بولن والیاں وچ رسمی سندربھاں وچ دیکھیا جاندا اے جو پرسو-عربی عنصر، مسلماں دی طرحاں \لیندے ہن۔ اس توں علاوہ، دھنی /ʃ/، جاں "sh" انڈو-آریئن بولیاں وچ زیادہ تر فارسی ووکیبولری دے داخلے دے کارن دکھائی دیندی اے (حالانکہ ایہہ سنسکرت توں لیا اکھر جاپدا اے)۔ ^{[۱] [۱۰]}

گرائمر

فارسی دا اکّ گھٹ پر اہم اثر عام ویاکرنک بنتاں دا منتکل ہونا اے۔ ایہہ ازاپھے ( سلام-اے-عشق، شیر-اے-بنگلا ) اتے -او- (روز-او-شبز) ہن۔ ایہہ فارسی دے سمان مطلب حاصل کردے ہن، پر عام طور اُتے ودھیرے رسمی، ساہتی سندربھاں وچ ورتے جاندے ہن۔ ایہہ ودھیرے متاثر ہوئیاں بولیاں وچ ملدے ہن، پر وکھ-وکھ حدّ تک - سبھ توں ودھ ورتوں ہندوستانی رجسٹر اردو وچ ہندی اے۔ اس توں علاوہ، ایہناں بولیاں وچ سنجوگک کی/کے فارسی توں لئے گئے اے۔ ^[۱]

اُتلے لچھناں توں علاوہ، خاص کر اردو نے فارسی توں بہت سارے سنبندھک ملے ہن، جویں کہ از (توں)، با (نال)، بار (اپر)، دار (ان)، اتے نال ہی بعد ازاں ورگے سنبندھکی واکانش۔ ^[۳۲] اردو وچ -آن جاں، گھٹ پرچلت، -ہا' دے پچھیتر جوڑ کے نانواں نوں بہووچن بناؤن دی فارسی مشق وی نمائش ہندا اے۔ اجیہے ویاکرنک تتاں دی موجودگی دے نال-نال فارسی-عربی ووکیبولری دے اکّ وڈا بھنڈار دے کارن، اردو پوری طرحاں فارسی واکانشاں نوں قبول کرن دے یوگ اے۔ ^[۱] نوٹ کرو کہ اردو اتھے ہندوستانی دے اکّ رسمی رجسٹر دا سوچک اے، اتے اسلئی اجیہی فارسی رنگ وچ رنگی گئی ووکیبولری عام بول چال دی بجائے خبراں، سکھیا آدی وچ دکھائی دیندی اے۔

لکھن پرنالیاں

فارسی دے پرچلن دے نتیجے وجوں وی کئی بولیاں جویں کہ ہندوستانی (اردو)، پنجابی اتے کشمیری لئی فارسی-عربی لپی اپنائی گئی۔ اوہناں دے اکھر فارسی وچ نہ ملن والیاں ولکھن دھناں نوں ظاہر کرن لئی تھوڑا وکھرے بنا لئے ہن۔ ^{[۳] [۳۵]} اس توں علاوہ، فارسی ولوں پرچلت نستالک کیلیگرافک ہتھ اردو لکھن لئی ورتی جاندی مکھ سٹائل اے اتے پاکستان وچ پنجابی لکھن لئی ورتی جاندی مکھ سٹائل اے۔ ^[۳۶][۳۲]

ہم عصر

بھارتی فارسی

فارسی بولی ہن برصغیر وچ کافی حدّ تک ختم ہو چکی اے۔ حالانکہ، ایہہ اجے وی کجھ مفکر اتے ساہتی حلقیاں وچ چلدی اے؛ اداہرن لئی، سری نگر؉ وچ کشمیر یونیورسٹی 1969 توں فارسی-بولی دا رسالہ دانش شائع کر رہی اے۔ ^[۲۰] بھارت، پاکستان اتے بنگلہ دیش وچ کجھ کالج اتے یونیورسٹیاں ادھئین دے کورس وجوں فارسی دی پیش کش کردیاں ہن۔ ^{[۳۷][۳۸][۳۹]} 2008 وچ کھیتر دی حالت بارے ٹپنی کردے ہوئے، آبدی اتے گرگیش نے لکھیا کہ فارسی ادھئین وچ "عام دلچسپی دی گھاٹ" سی۔ ^[۳]

حالانکہ بھارتی اپبراعظم وچ اسلامی ملانا طبقہ اتے دھرم شاستر دے کھیتر وچ وڈے پدھر اُتے عربی حاوی اے، پر کجھ مذہبی کھیتراں وچ فارسی دیکھی جا سکدی اے: سوفیواد دے ذکر سیشناں وچ اکثر فارسی شاعری گیت وچ ورتی جاندی اے، اتے صوفی بھگتی سنگیت دی قوالی وی مقامی بولیاں دے برو برابر فارسی دی ورتوں کردی اے۔^[۴۰] مشہور قوالی گلوکار نصرت فتح علی خان نے بہتوار فارسی وچ گایا۔

بھارتی فارسی بھاشا-سائنسی طور اُتے جدید فارسی دے سمان اے۔ حالانکہ، جدوں جدید ایرانی فارسی دی تلنا کیتی جاندی اے، تاں ایہہ اچارن وچ کافی بھنّ اے۔ ایہہ اس لئی اے کیونکہ اپ-براعظم وچ بولی جان والی فارسی اجے وی کلاسیکل فارسی اے جو تریخی طور اُتے پورے فارسی دنیا وچ اکّ بولی وجوں ورتی جاندی اے۔ سبھ توں پرمکھ انتر سور نظام وچ دیکھیا جاندا اے: ایران وچ، بولی نے اپنے موجودہ روپ تک پہنچن لئی کجھ الگ-تھلگ ترقی کیتے، جس ولوں اٹھ-سور نظام چھ-سور وچ بدل گئی۔ بھارتی فارسی نے پرانی نظام دی ورتوں کرنا جاری رکھیا اے، اتے اسلئی اسنوں کلاسیکل فارسی دا "پیٹریپھکیشن" کیہا گیا اے۔ ایہہ شیر (شیر، ہن ایران وچ شیر) اتے روز (دن، ہن روز ) ورگے شبداں وچ واضع اے۔ ذکر یوگ اے کہ افغانستان دی داری فارسی نے وی اس پرانی نظام نوں برقرار رکھیا اے۔ دیسیکرن کارن بھارتی فارسی وچ وی کجھ بدلاء ہوئے ہن۔ ناسک سور، جو کہ جدید فارسی وچ نہیں ویکھے جاندے ہن، انت وچ ہندے ہن -آن، -ان، اتے -اون ( مردان ، دن، چون )। ^{[۳۲] [۱۰]}

اس حالت نوں میتھیوز نے مختصر طور `تے بیان کیتا اے، جو کہندا اے کہ برصغیر وچ فارسی نوں عام طور اُتے اردو (ہندوستانی) وانگ اچاریا جاندا اے۔ حال ہی وچ، اپ-براعظم وچ فارسی دی ورتوں اس طرحاں کرن لئی یتن کیتے گئے ہن جویں ایہہ ایران وچ اچاری جاندی اے۔ ^[۳۲]

سماجک-سیاست

بولی ہمیشہ ہی برصغیر وچ ہندو-مسلم تناء دا اکّ پہلو رہی اے، اتے انڈو-آریئن بولیاں وچ پرسو-عربی تتاں نے اس وچ کردار نبھائی اے۔ 19ویں صدی دے برطانوی بھارت وچ، مذہبی لیہاں اُتے ونڈیاں نے ہندو گروہاں نے فارسی بولی دے اثر ہٹاؤن دی وکالت کیتی، اتے مسلماناں نے فارسی-عربی عنصر نوں اپنا لیا۔ اجیہے تناء نے بعد وچ بھارت دی ونڈ وچ کردار نبھائی۔ لسانی ونڈ دا سبھ توں اہم اتے مستقل اثر ہندی اتے اردو دا ہندوستانی دے دو وکھرے ساہتی رجسٹراں وجوں ابھرنا رہا اے، جو کہ دوویں قومی پدھر اُتے مانتا حاصل ہن۔ اجیہے بنیاد اُتے بولی نوں بدلن دیاں سچیت کوششاں دوجیاں بولیاں وچ وی دیکھیاں گئیاں ہن جیہناں وچ ہندو اتے مسلم دوویں بولن والے بھائیچارے ہن، جویں کہ پنجابی۔ جدید ویلے دے مطابق نویں شبداں اتے گھاڑتاں دی لوڑ دے کارن، پاکستان وچ اردو دا فارسیکرن ہو رہا اے۔ ^[۱]

جدید یگ وچ، بھاویں فارسی دی ورتوں نہیں ہو رہی اے، پر فارسی شبد ہندوستانی راہیں علاقائی بولیاں وچ جاندے رہنا جاری اے۔ اکّ اہم اداہرن پاکستان دی اے، جتھے اردو نوں قومی بولی وجوں لاگوُ کیتا گیا اے اتے اسدی مکمل ورتوں نے پاکستان دیاں سغیرملکی بولیاں اُتے فارسی-عربی دے اثر نوں ودھایا اے۔ ^{[۱] [۴۱]}

جوروسٹریئن فارسی

پارسی بھائی چارا گجراتی دی اکّ اپبولی بولدا اے جو اوہناں دی پرکھی بولی توں متاثر اے۔ ^[۴۲] 1932 وچ، فارسی بولی وچ پہلی آواز والی فلم، دکھتر-اے-لورر ، پارسی بھارتیاں ولوں بمبئی وچ بنائی گئی سی۔ بھارت وچ زوراسٹریئن ایرانیاں دی اکّ چھوٹی جہی آبادی وی اے، جو 19ویں صدی وچ کاجار ایران وچ مذہبی ظلم توں بچن لئی پرواس کر گئی سی اتے ایہہ لوک داری بولی بولدے سن۔ ^[۴۳]

ایہہ وی ویکھو

• انڈو-فارسی سبھیاچار
• دوبھاشی
• لسان اد-دعوت، پرسو-عرب-متاثر گجراتی
• بھارتی سمارکاں اُتے فارسی شلالیکھ (کتاب)

مورتاں

• Persian manuscripts
• 
  مغل شہزادہ دارا شکوہ دے ماتحت جاری کیتا گیا فرمان، متی 1649-1650।
• 
  آخری مغل بادشاہ بہادر شاہ ظفر دا ویاہ سرٹیفکیٹ، 1840।
• 
  رزمناما ہتھ-لکھت دا نظارہ: ارجن مچھی دی اکھ دے نشانے اُتے، دروپدی دے سویمور نوں ماردا اے۔
• 
  ہرونسا دے اکّ فارسی ترجمہ توں پنہ، جس وچ کرشن دے گووردھن پربت نوں پھڑن دا ذکر کیتا گیا اے۔
• 
  ٹوٹیناما دی اکّ کاپی توں پنہ۔ جدوں کہ ایہہ کاپی اکبر ولوں شروع کیتی گئی سی، ٹوٹیناما اپنے آپ وچ سنسکرت سکاسپتی توں فارسی ڈرائنگ وچ 14ویں صدی دا ترجمہ سی۔
• 
  بابر دیاں یاداں، بابرناما دے فارسی ترجمہ توں پنہ۔
• 
  چنگز نامہ ( چنگیز دی کتاب) دی اکّ کاپی توں پنہ، خود جامی ال-تواریکھ دا اکّ ایبسٹریکٹ۔ اکبر ماتحت نامزد کیتا گیا۔
• 
  امیر خسرو دی ہشت-بہشٹ دی اکّ کاپی توں پھولیؤ، متی 1597-98।
• 
  پیارے دیاں کویتاواں - منشی رام، بنگال، 18ویں صدی ولوں پریم شاعری۔

حوالے

1. Shackle، Christopher. «Persian Elements in Indian Language». Encyclopaedia Iranica. سائیٹ غلطی: Invalid <ref> tag; name ":2" defined multiple times with different content
2. Alam 2003.
3. Abidi & Gargesh 2008.
4. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
5. (2002) Turko-Persia in historical perspective, Robert L. Canfield, School of American Research, Cambridge: Cambridge University Press, 8 & 12. ISBN 0-521-52291-9. OCLC 49737740. 
6. (2002) Turko-Persia in historical perspective, Robert L. Canfield, School of American Research, Cambridge: Cambridge University Press, 13–14. ISBN 0-521-52291-9. OCLC 49737740. 
7. (2002) Turko-Persia in historical perspective, Robert L. Canfield, School of American Research, Cambridge: Cambridge University Press, 15–20. ISBN 0-521-52291-9. OCLC 49737740. 
8. Chatterjee 2009.
9. Dale، Stephen F. «Indo-Persian Historiography». Encyclopaedia Iranica.
10. Kuczkiewicz-Fraś 2012.
11. Mir, Farina (2006). "Imperial policy, provincial practices". The Indian Economic & Social History Review 43 (4): 402. doi:10.1177/001946460604300401. ISSN 0019-4646. https://doi.org/10.1177/001946460604300401. 
12. Fisher, Michael H. (2019). Conflicting Meanings of Persianate Culture: An Intimate Example from Colonial India and Britain. University of California Press, 226–228. ISBN 978-0-520-30092-7. 
13. Mir, Farina (2006). "Imperial policy, provincial practices". The Indian Economic & Social History Review 43 (4): 398-405. doi:10.1177/001946460604300401. ISSN 0019-4646. https://doi.org/10.1177/001946460604300401. 
14. Casari، Mario. «INDIA xiv. Persian Literature». Encyclopaedia Iranica.
15. Shackle، Christopher. «Punjabi». Encyclopaedia Iranica.
16. Mir, Farina (2010). The Social Space of Language: Vernacular Culture in British Colonial Punjab. University of California Press, 35–36. ISBN 978-0-520-26269-0. 
17. Fenech, Louis E. (2013). The Sikh Zafar-namah of Guru Gobind Singh: A Discursive Blade in the Heart of the Mughal Empire. Oxford University Press (USA), 239. ISBN 978-0-19-993145-3. 
18. Green, Nile (2018-10-30). The Antipodes of "Progress": A Journey to the End of Indo-Persian (in en). Brill, 217. doi:10.1163/9789004387287_010. ISBN 978-90-04-38728-7. 
19. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
20. Weber، Siegfried. «Kashmir: Introduction». Encyclopaedia Iranica.
21. Weber، Siegfried. «Kashmir: Administration». Encyclopaedia Iranica.
22. Weber، Siegfried. «Kashmir: Persian Language in Kashmir». Encyclopaedia Iranica.
23. سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے :3 لئی۔
24. D'Hubert 2019.
25. Chatterjee, Kumkum (2009). Mughal Culture and Persianization in Seventeenth and Eighteenth Century Bengal. Oxford University Press, 8–10. ISBN 978-0-19-569880-0. 
26. Eaton، Richard M. (دسمبر 15, 1989). «Persian Muslim Elements in the History of Bengal». Encyclopaedia Iranica. تاریخ وارد شده در |date= را بررسی کنید (کمک)
27. Ernst، Carl W. «DECCAN: POLITICAL AND LITERARY HISTORY». Encyclopaedia Iranica.
28. Eaton, Richard M. (2008). A Social History of the Deccan, 1300–1761 : Eight Indian Lives. Cambridge University Press, 142–144. ISBN 978-0-521-71627-7. OCLC 226973152. 
29. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
30. Krishnamurti, Bhadriraju (2003). The Dravidian Languages. Cambridge University Press, 478. ISBN 978-1-139-43533-8. 
31. Masica, Colin P. (1991). The Indo-Aryan Languages. Cambridge University Press, 71–73. ISBN 0-521-23420-4. 
32. Matthews، David. «Urdu». Encyclopaedia Iranica.
33. Qutbuddin, Tahera (2007). "Arabic in India: A Survey and Classification of Its Uses, Compared with Persian". Journal of the American Oriental Society 127 (3): 328. ISSN 0003-0279. https://www.jstor.org/stable/20297278. 
34. Agnieszka., Kuczkiewicz-Fraś (2001). Turkic in India and its elements in Hindi. OCLC 998228783. 
35. Bashir, Elena (2016)۔ "Perso-Arabic adaptations for South Asian languages"۔ In Bashir, Elena (ed.) The Languages and Linguistics of South Asia, Chapter 9. De Gruyter Mouton. pp. 803-804.
36. (2007) The Indo-Aryan languages, Dhanesh Jain, George Cardona, London: Routledge, 58–59. ISBN 978-1-135-79711-9. OCLC 648298147. 
37. «University of Dhaka Department of Persian Language and Literature».
38. «University of Karachi Department of Persian». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۲۳-۰۱-۱۲. دریافت‌شده در ۲۰۲۳-۰۱-۱۷.
39. «Maulana Azad National Urdu University Department of Persian».
40. Qutbuddin, Tahera (2007). "Arabic in India: A Survey and Classification of Its Uses, Compared with Persian". Journal of the American Oriental Society 127 (3): 320. ISSN 0003-0279. https://www.jstor.org/stable/20297278. 
41. Bashir, Elena (2016)۔ "The Northwest"۔ In Bashir, Elena (ed.) The Languages and Linguistics of South Asia, Chapter 2. De Gruyter Mouton. pp. 284.
42. «Parsi». Glottolog.
43. Shastri، Padmaja (مارچ 21, 2004). «What sets Zoroastrian Iranis apart». The Times of India. تاریخ وارد شده در |date= را بررسی کنید (کمک)

مراجع

[۱] [[۲]] [[۳]]
سائیٹ غلطی: <ref> ٹیگ اک ٹولی جیدا ناں "lower-alpha" اے ہیگے نیں، پر کوئی <references group="lower-alpha"/> ٹیگ نا لبھیا۔