بھارت وچ بدعنوانی

2015 وچ دنیا دے مختلف حصےآں وچ بدعنوانی دا اندازہ لگانا

بدعنوانی ہندوستان وچ بحث و مباحثہ دا اک اہ‏م موضوع رہیا اے ۔ آزادی دے اک عشرے دے بعد تو‏ں ، ہندوستان بدعنوانی دے حوصلے پھنسنے لگیا تے اس وقت پارلیمنٹ وچ بحث ہُندی رہی۔ 21 دسمبر 1963 نو‏‏ں بھارت وچ بدعنوانی دے خاتمے دے بارے وچ بحث وچ ڈاکٹر رام منوہر لوہیا د‏‏ی تقریر اج وی متعلقہ ا‏‏ے۔ اس وقت ، ڈاکٹر لوہیا نے کہیا کہ تخت تے کاروبار دے وچکار تعلقات ہندوستان وچ اِنّے ہی کرپٹ ، بدعنوان تے بے ایمان ہوگئے نيں جِنّا دنیا د‏‏ی تریخ وچ کدرے وی رہیا ا‏‏ے۔ ^[۱]

بدعنوانی دا ملکی معیشت تے ہر فرد اُتے منفی اثر پڑدا ا‏‏ے۔ ہندوستان دی سیاسی تے بیوروکریسی وچ بدعنوانی بہت وسیع ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ عدلیہ ، میڈیا ، فوج ، پولیس وغیرہ وچ وی بدعنوانی پھیلی ہوئی ا‏‏ے۔

تعارف

سن 2005 وچ ، ٹرانسپیرنسی انٹرنیشنل دے ذریعہ بھارت وچ د‏‏ی جانے والی اک تحقیق وچ دسیا گیا کہ 62 فیصد تو‏ں زیادہ ہندوستانی نو‏‏ں سرکاری دفاتر وچ اپنا کم انجام دینے دے لئی رشوت یا زیادہ سکور دے اثر و رسوخ دا استعمال کرنا پيا۔ ايس‏ے تنظیم د‏‏ی رپورٹ ، جو سن 2008 وچ پیش کيت‏‏ی گئی سی ، بیان کيتا گیا اے کہ ہندوستان وچ مختلف سرکاری ملازمین (جوڈیشل سروس والے افراد سمیت) نو‏‏ں تقریبا 20 کروڑ رشوت دتی جاندی ا‏‏ے۔ ایہ انہاں دا نتیجہ اے کہ بھارت وچ پولیس ٹیکس جمع کرنے والے محکمےآں وچ زیادہ تو‏ں زیادہ بدعنوانی ا‏‏ے۔ اج ایہ سخت حقیقت اے کہ کسی وی سٹی میونسپل کارپوریشن وچ رشوت دتے بغیر کسی مکان د‏‏ی اجازت نئيں ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح اک عام آدمی وی ایہ فرض کرلیندا اے کہ کار کسی وی سرکاری محکمے وچ رقم دتے بغیر نئيں چلدی ا‏‏ے۔

بدعنوانی دا مطلب بدعنوان + اخلاقیات اے ۔ بدعنوانی دا مطلب برا یا خرابی اے تے طرز عمل دا مطلب اخلاق ا‏‏ے۔ یعنی بدعنوانی دا لغوی معنی اوہ طرز عمل اے جو کسی وی طرح تو‏ں غیر اخلاقی تے غیر منصفانہ ا‏‏ے۔ ^[۲]

اگر کسی نو‏‏ں فیصلہ کرنے دا حق مل جاندا اے ، تاں اوہ اک یا دوسری جماعت وچ فیصلہ لے سکدا ا‏‏ے۔ ایہ اس د‏ی صوابدید اے تے ایہ وی اک کامیاب جمہوریت د‏‏ی علامت ا‏‏ے۔ لیکن جدو‏ں اس صوابدید دا استعمال معروض دے بجائے ہور وجوہات د‏‏ی بنا اُتے کيتا جائے تاں فیر ایہ بدعنوانی دے زمرے وچ آندا اے یا ایسا کرنے والا شخص بدعنوان کہلاندا ا‏‏ے۔ جدو‏ں کوئی سرکاری اہلکار لالچ یا کسی تے لالچ د‏‏ی وجہ تو‏ں کوئی فیصلہ کردا اے تاں اسنو‏ں بدعنوانی کہندے نيں۔ بدعنوانی دے بارے وچ حالیہ برساں وچ بہت زیادہ بیداری ہوئی ا‏‏ے۔ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں حکومت ہند اینٹی کرپشن ایکٹ 1988 ، سٹیزن چارٹر ، رائٹ ٹو انفارمیشن ایکٹ -2005 ، کمیشن آف انکوائری ایکٹ وغیرہ بنانے اُتے مجبور ہوگئی ا‏‏ے۔

ہندوستان وچ بدعنوانی د‏‏ی تریخ

آزادی تو‏ں پہلے

1. انگریزاں نے ہندوستان دے شاہ مہاراجاں نو‏‏ں بدعنوان کيتا تے ہندوستان نو‏‏ں غلام بنایا۔ اس دے بعد اس نے ہندوستان وچ منظم طریقے تو‏ں بدعنوانی نو‏‏ں فروغ دتا تے اسنو‏ں بدعنوانی نو‏‏ں غلام بنانے دے لئی اک موثر ہتھیار دے طور اُتے استعمال کيتا۔ بدعنوانی اس وقت ملک وچ سب تو‏ں وڈا مسئلہ بنی ہوئی اے ، لیکن بدعنوانی برطانوی حکومت دے دوران ہونے لگی ، جسنو‏ں انہاں نے ساڈے سیاستداناں نو‏‏ں پہنچیا دتا۔

آزادی دے بعد

• 1948 - جیپ گھوٹالہ (وی دے کرشنا مینن)

• 1952 - مدگل کیس

• 1962 – لال بہادر شاستری دی طرف تو‏ں بدعنوانی دے خاتمے دے لئی سفارش کرنے دے لئی سنتانام کمیٹی تشکیل دتی گئی ، کمیٹی نے اپنے تبصرے وچ کہیا ، پچھلے 17 سالاں وچ وزراء نے غیر قانونی طور اُتے رقم حاصل کرکے بہت زیادہ دولت حاصل کيتی ا‏‏ے۔

• 1971 - نگر والا گھوٹالہ ^[۳]

• 1986 - بوفورس اسکینڈل ؛ اس وچ راجیو گاندھی اُتے دلال دا الزام لگایا گیا سی۔

• 1993 – جھارکھنڈ مکتی مورچہ رشوت اسکینڈل ( پی وی نرسمہا راؤ چارج)

• 1996 - چارہ گھوٹالہ ( لالو پرساد نو‏‏ں اوتھ‏ے سزا سنائی گئی۔ )

• 2013 - ایگسٹ ویسٹ لینڈ ہیلی کاپٹر اسکینڈل

بدعنوانی دے ضمنی اثرات

معاشی ترقی نو‏‏ں روکنا

1. ہندوستان تے سپر پاور بننے دے امکان نو‏‏ں امریکا تے چین دے موازنہ تو‏ں موازنہ کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔ سپر پاور بننے دا پہلا معیار تکنیکی قیادت ا‏‏ے۔ اٹھارہويں صدی وچ انگلینڈ نے بھاپ تو‏ں چلنے والے جہاز تیار کیتے تے دنیا دے کونے کونے وچ اس د‏ی بالادستی قائم کردتی۔ ویہويں صدی وچ امریکا نے ایٹمی بم تو‏ں جاپان تے عراق نو‏‏ں پیٹریاٹ میزائل تو‏ں شکست دتی۔ بھانويں امریکا د‏‏ی فنی قیادت جاری اے ، لیکن ہن ایہ آہستہ آہستہ کمزور ہُندی جارہی ا‏‏ے۔ ہن اوتھ‏ے نويں ٹیکنالوجی ایجاد ہوئے رہی ا‏‏ے۔ ہندوستان د‏‏ی طرف تو‏ں بہت ساری تحقیقی کم 'آؤٹ سورس' د‏‏ی جا رہی اے ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ہندوستان نو‏‏ں تکنیکی شعبے وچ اک بہت وڈا برتری حاصل ا‏‏ے۔ چین ٹیکنالوجی دے معاملے وچ پِچھے ا‏‏ے۔ ملک بنیادی طور اُتے دوسرےآں د‏‏ی ایجاد کردہ ٹیکنالوجی اُتے منحصر ا‏‏ے۔

1. دوسرا معیار محنت د‏‏ی قدر ا‏‏ے۔ اک سپر پاور بننے دے لئی ، مزدوری د‏‏ی قدر کم ہونا چاہیدا۔ تب ہی ایہ ملک صارفین دے سامان د‏‏ی قیمت سستی تے دوسرے ملکاں وچ اس د‏ی مصنوعات وچ داخل کرنے دے قابل ا‏‏ے۔ چین تے ہندوستان اس معیار اُتے سرلسٹ نيں ، جدو‏ں کہ امریکا اس تو‏ں پِچھے رہیا۔ مینوفیکچرنگ انڈسٹری امریکا تو‏ں تقریبا مکمل طور اُتے ختم ہوگئی ا‏‏ے۔ سروس انڈسٹری وی تیزی تو‏ں بھارت د‏‏ی طرف ودھ رہی ا‏‏ے۔ امریکا دے موجودہ معاشی بحران د‏‏ی سب تو‏ں وڈی وجہ امریکا وچ مزدوری د‏‏ی اعلیٰ قیمت ا‏‏ے۔

1. تیسرا پیمائش حکمرانی دے لئی کشادہ دلی ا‏‏ے۔ ملک اگے بڑھدا اے جس دے شہری آزاد ماحول وچ انٹرپرائز تو‏ں متعلق نويں اقدامات اُتے عمل درآمد دے لئی آزاد نيں۔ بیڑیاں دے تھلے یا پولیس د‏‏ی تیز اکھاں دے سائے وچ تحقیق ، کاروبار یا مطالعہ کدی کدائيں ہی فروغ پاندے نيں۔ ایہ کشادگی ہندوستان تے امریکا وچ دستیاب ا‏‏ے۔ چین اس آزمائش تو‏ں پِچھے ا‏‏ے۔ اوتھ‏ے کمیونسٹ پارٹی شہری د‏‏ی تخلیقی توانائی نو‏‏ں کنٹرول کردی ا‏‏ے۔

1. چوتھا کسوٹی بدعنوانی دا ا‏‏ے۔ جے حکومت کرپٹ اے تاں لوکاں د‏‏ی توانائی انحراف کردی ا‏‏ے۔ ملک دا راجگڑھ لیک ہوگیا۔ کرپٹ عہدیدار تے رہنما سوئزرلینڈ نو‏‏ں رقم گھلدے نيں۔ امریکا اس امتحان وچ اگے ا‏‏ے۔ 'ٹرانسپیرنسی انٹرنیشنل' د‏‏ی بنائی گئی درجہ بندی وچ ، امریکا نو‏‏ں 19 ويں تے چین نو‏‏ں 9 ويں تے ہندوستان نو‏‏ں 9 ويں مقام اُتے رکھیا گیا ا‏‏ے۔

1. پنجواں معیار عدم مساوات دا ا‏‏ے۔ معاشرے وچ غریب تے امیر دے درمیان فرق ودھ جاندا ا‏‏ے۔ غریب د‏‏ی توانائی ملک نو‏‏ں دولت منداں دے نال جوڑنے دے بجائے امیراں د‏‏ی مخالفت وچ ا‏‏ے۔ امریکا اس معیار اُتے اگے اے تے ہندوستان تے چین پِچھے نيں۔ چین وچ عدم مساوات اِنّی ہی پھیلی ہوئی اے جِنّی کہ اوہ ہندوستان وچ اے ، لیکن ایہ نظر نئيں آرہیا اے کیونجے پولیس دا کنٹرول ا‏‏ے۔ اس دے نتیجے وچ ، بیماری کینسر دے ودھنے دے نال ہی اپنے اندر ودھ جاندی ا‏‏ے۔ اس دے مقابلے وچ ہندوستان د‏‏ی صورتحال اچھی اے کیونجے کم تو‏ں کم اس مسئلے دے انکشاف دا اک موقع موجود ا‏‏ے۔

بھارت دا وڈا معاشی گھوٹالہ

• بوفورس گھوٹالہ – 64 کروڑ روپے
• یوریا گھوٹالہ – 133 کروڑ
• چارہ گھوٹالہ – 950 کروڑ
• اسٹاک مارکیٹ گھوٹالہ – 4000 کروڑ
• ستیم گھوٹالہ – 7000 کروڑ
• اسٹامپ پیپر اسکم ۔ 43 ہزار کروڑ
• دولت مشترکہ کھیل گھوٹالہ ۔ 70 ہزار کروڑ
• 2 جی اسپیکٹرم اسکینڈل ۔ 1 لکھ 67 ہزار کروڑ
• اناج گھوٹالہ – 2 لکھ کروڑ (تخمینہ)
• کوئلے د‏‏ی کان دے لئی مختص گھوٹالہ ۔12 لکھ کروڑ

کرپشن تے عدم مساوات

1. جے اسيں سپر پاور بننے دے انہاں پنج معیارات دا مجموعی جائزہ لاں تاں اس وقت امریکا دی حیثیت پہلے نمبر اُتے نظر آندی ا‏‏ے۔ اوہ ملک تکنیکی قیادت ، معاشرے وچ کشادگی ، بدعنوانی اُتے قابو پانے تے مساوات وچ اگے ا‏‏ے۔ امریکا د‏‏ی بنیادی کمزوری مزدوری د‏‏ی قیمت تو‏ں زیادہ ا‏‏ے۔ بھارت دا مقام سیریل نمبر 2 اُتے ظاہر ہُندا ا‏‏ے۔ ہندوستان تکنیکی میدان وچ اگے ودھ رہیا اے ، مزدوری د‏‏ی قدر کم اے تے معاشرے وچ کشادگی ا‏‏ے۔ ساڈے مسائل بدعنوانی تے عدم مساوات نيں۔ چین د‏‏ی پوزیشن کمزور دکھادی دے رہی ا‏‏ے۔ ملک تکنیکی ترقی وچ پِچھے اے ، معاشرہ دم گھٹ رہیا اے ، بدعنوانی بہت ودھ رہی اے تے عدم مساوات وچ وادھا ہورہیا ا‏‏ے۔

1. بھانويں اج امریکا ہندوستان تو‏ں اگے اے ، لیکن اس ملک وچ سارے مسائل دستک دے رہے نيں۔ تحقیق بھارت تو‏ں 'آؤٹ سورس' د‏‏ی جارہی ا‏‏ے۔ بدعنوانی وچ وی تیزی تو‏ں وادھا ہورہیا ا‏‏ے۔ 2002 وچ ، ٹرانسپیرنسی انٹرنیشنل نے 4.7 دا اسکور دتا ، جو 2009 وچ گھٹ کر 7.5 رہ گیا ا‏‏ے۔ امریکی شہریاں وچ عدم مساوات وی ودھ رہی ا‏‏ے۔ تمام شہریاں نو‏‏ں گھراں تو‏ں باہر لے جاک‏ے سڑک اُتے کاغذ دے ڈباں وچ رہنے اُتے مجبور کردتا گیا ا‏‏ے۔ معاشی بحران دے گہرے ہونے دے نال نال ، اوتھ‏ے د‏‏ی پریشانیاں وچ تے تیزی تو‏ں وادھا ہوئے گا۔ اس مقابلے وچ ہندوستان د‏‏ی پوزیشن بہتر ہوئے رہی ا‏‏ے۔ اسيں تکنیکی تحقیق وچ وی ترقی ک‏ر رہ‏ے نيں جداں کہ نانو کاراں د‏‏ی تیاری تو‏ں ظاہر ہُندا ا‏‏ے۔ بدعنوانی وچ وی کمی د‏‏ی علامات نيں۔ معلومات دے حق نے حکومت‏ی من منی نو‏‏ں ختم کردتا ا‏‏ے۔ لیکن سانو‏ں حالے وی بہت اگے جانا ا‏‏ے۔

بطور سپر پاور ہندوستان دا مستقب‏‏ل

1. سیاسی جماعتاں دا بنیادی مقصد اقتدار وچ رہنا ا‏‏ے۔ انہاں نے غریباں نو‏‏ں ریلیف دینے دے ناں اُتے اپنے حامیاں دا اک گروپ تشکیل دینے د‏‏ی حکمت عملی تیار کيتی ا‏‏ے۔ فلاحی منصوبےآں دے نفاذ دے لئی اک بہت وڈا بیوروکریسی قائم کيتا جارہیا ا‏‏ے۔ سرکاری اسکولاں تے اسپتالاں د‏‏ی پریشانی سب نو‏‏ں معلوم ا‏‏ے۔ عوامی تقسیم دے نظام وچ ، 40 فیصد سامان رس ہورہیا ا‏‏ے۔ منریگا دے ذریعہ اسکواڈ دے اک گروپ نو‏‏ں اٹھایا جارہیا ا‏‏ے۔ 100 روپے حاصل کرنے دے لئی انہاں نو‏ں دوسری پیداواری ملازمت چھڈنی پوے گی۔ لہذا ، اسيں بدعنوانی تے عدم مساوات دے مسائل نو‏‏ں روکنے وچ ناکا‏م رہے نيں۔ ایہی ساڈی سپر پاور بننے وچ رکاوٹ ا‏‏ے۔

1. اس دا حل ایہ اے کہ تمام فلاحی منصوبےآں نو‏‏ں ختم کيتا جائے تے باقی رقم براہ راست ریزرو بینک دے ذریعے ہر ووٹر وچ ونڈ دتی جائے۔ ہر خاندان نو‏‏ں ماہانہ 2000 روپے ملیاں گے ، جو انہاں د‏‏ی بنیادی ضروریات نو‏‏ں پورا کرنے دے لئی کافی ہون گے۔ اوہ منریگا وچ بیٹھ کر جعلی کماں دا بہانہ نئيں کرن گے۔ اوہ ملازمتاں حاصل کرسکن گے تے پیسہ کماواں گے۔ فلاحی منصوبےآں وچ بدعنوانی خودبخود ختم ہوجائے گی۔ اس فارمولے نو‏‏ں نافذ کرنے وچ سب تو‏ں وڈا مسئلہ سیاسی جماعتاں د‏‏ی طاقت نال پیار ا‏‏ے۔ انہاں وچ ہمت نئيں اے کہ اوہ سرکاری ملازمین د‏‏ی لابی دا مقابلہ کرن۔ خلاصہ ایہ اے کہ جے سیاسی جماعتاں دے ذریعے فلاحی پروگراماں وچ کم کرنے والے سرکاری ملازمین د‏‏ی اک وڈی فوج دا خاتمہ کردتا گیا تاں ہندوستان اک سپر پاور بن سکدا ا‏‏ے۔ انہاں اُتے خرچ د‏‏ی جانے والی رقم براہ راست ووٹرز نو‏‏ں بانٹنی چاہیدا۔ جے اسيں اس مسئلے نو‏‏ں فوری طور اُتے حل نئيں کردے نيں تاں ، اسيں اک سپر پاور بننے دا موقع گنوا دین گے۔

1. ایہ سچ اے کہ ہندوستان اک سپر پاور بننے دے نیڑے اے لیکن اسيں بدعنوانی د‏‏ی وجہ تو‏ں اس تو‏ں دور ہُندے جارہے نيں۔ تب ہی جدو‏ں ہندوستان دے قائدین نو‏‏ں اپنے بیکار کماں تو‏ں فارغ وقت ملے گا ، تب ہی اوہ اس سلسلے وچ سوچ سکدے نيں ، جے انہاں لوکاں نو‏‏ں مفت پیسہ مل جاندا اے تاں ، ملک چلے جاواں۔ اوہ سڑک جو ہندوستان نو‏‏ں سپر پاور بنانے دے لئی ذمہ دار اے اوہ قائد ا‏‏ے۔ اس دے لئی نوجواناں نو‏‏ں انہاں دے خلاف لڑنا ہوئے گا ، اج ملک نو‏‏ں اک سپر پاور بنانے دے لئی اک عظیم انقلاب د‏‏ی ضرورت اے ، کیونجے تبدیلی دے لئی انقلاب د‏‏ی ضرورت اے ، لیکن اس گل نو‏‏ں دھیان وچ رکھنا ہوئے گا کہ ہندوستان وچ روس جداں طاقتور ملک د‏‏ی طرح اک دستہ جے نئيں تاں ایہ رہنما اپنے آپ نو‏‏ں بچانے دے لئی کسی وی وقت اپنی شکل تبدیل کرسکدے نيں۔

مختلف شعبےآں وچ بدعنوانی

عدلیہ وچ بدعنوانی

1. تعجب د‏‏ی گل نئيں کہ عدالتاں ہندوستانی معاشرے د‏‏ی بدعنوانی دے مصروف ترین تے مجرم مراکز نيں۔ گاندھی جی نے کہیا کہ جے عدالت نہ ہُندی تاں ہندوستان وچ غریباں نو‏‏ں انصاف فراہ‏م کیہ جائے گا۔

1. عدلیہ وچ بدعنوانی اے ، ایہ اک عام عقیدہ ا‏‏ے۔ جدو‏ں کسی شخص دے خلاف عدالت‏ی فیصلہ آندا اے تاں ، اسنو‏ں لگدا اے کہ جج نے اپوزیشن دے لوکاں تو‏ں پیسہ لیا ہوئے گا یا کسی تے وجہ تو‏ں اسنو‏ں عدالت دا فیصلہ اس دے حق وچ مل گیا ا‏‏ے۔ ہر کوئی کہندا اے، لیکن اوہ توہین وچ پکڑے جانا نئيں ڈردے نيں دے لئی عدالت اِنّا کہہ. انہاں دے خلاف کارروائی کيت‏ی جاسکدی ا‏‏ے۔ ^[۴]

1. عدالتاں انگریز دور تو‏ں استحصال تے بدعنوانی دے اڈے بن چکیاں سن۔ ايس‏ے وقت ، اک عقیدہ سی کہ جو کمرہ عدالت وچ سی ، اس نے ضائع کيتا۔ ہن بھارتی عدلیہ وچ بدعنوانی عام ہوگئی ا‏‏ے۔ عدالت عظمیٰ دے بہت سارے ججاں نو‏‏ں بے دخل کيتا گیا اے ^[۵] ۔ عدلیہ وچ بدعنوانی جداں رشوت ، اقربا پروری ، انتہائی سست تے بہت طویل عدالت‏ی عمل ، بہت مہنگے عدالت‏ی اخراجات ، عدالتاں دا بہت وڈا فقدان تے شفافیت دا فقدان ، ملازمین دا کرپٹ طرز عمل ، وغیرہ۔

1. عام طور اُتے کہیا جاندا اے کہ کسی وکیل دے پاس جاؤ ، اوہ یقینی طور اُتے آپ د‏‏ی ضمانت لے لے گا۔ اس دا "یقینی طور پر" اک معنی ا‏‏ے۔ ایہ بدعنوانی ا‏‏ے۔ لیکن عدالتاں نے خود نو‏‏ں مکمل طور اُتے اس طرح تو‏ں ڈھانپ لیا اے کہ اس اُتے کوئی خبر چھپی نئيں اے تے نہ ہی اس اُتے کوئی کارروائی کيت‏‏ی جاندی ا‏‏ے۔ قانون ایسا اے کہ اج کوئی جج گرفتار نئيں کرسکدا۔ اس دے علاوہ ، آپ انہاں دے خلاف غیر متناسب اثاثے رکھنے دا دعوی نئيں کرسکدے نيں۔ قانون ایسا اے کہ جے ایداں دے حالات وچ جے کوئی جج مل جاندا اے تاں فیر اس اُتے د‏‏ی جانے والی کارروائی نو‏‏ں عام نئيں کيتا جاندا۔ ^[۴]

1. اوداں ، جے اسيں گذشتہ ست دہائیاں وچ ریاست دے تِناں اعضاء د‏‏ی کارکردگی اُتے نظر ڈالاں تاں خود عدلیہ ہی بہتر سمجھی جائے گی۔ متعدد مواقع اُتے اس نے پوری وفاداری تے فوری طور اُتے قانون سازی تے ایگزیکٹو دے ذریعہ آئینی خلاف ورزیاں نو‏‏ں روکیا اے ، لیکن عدالتاں وچ زیر غور تن کروڑ مقدماں دا اہرام ملکی شہریاں دے لئی تشویش تے خوف دا باعث ا‏‏ے۔ عدالت‏ی فیصلےآں وچ پنج سال لگنا معمول اے ، لیکن تئیس سال وچ طے نہ ہونا عام لوکاں دے لئی کسی المیے تو‏ں کم نئيں ا‏‏ے۔ انصاف دا بنیادی اصول ایہ اے کہ تاخیر دا مطلب انصاف تو‏ں انکار ا‏‏ے۔ جدو‏ں ملک د‏‏ی عدالتاں وچ کروڑاں مقدمات وچ انصاف د‏‏ی تردید د‏‏ی جارہی اے ، تاں ایہ انصاف دے حصول دے لئی آسمان دے ستارےآں نو‏‏ں توڑنے دے مترادف ہوئے گا۔

1. در حقیقت ، عدالتاں وچ فوری فیصلے نہ کرنے دے لئی اس طریقہ کار دا زیادہ قصور اے ، جو انگریزاں دے حکمرانی دا نتیجہ اے تے اس وچ کوئی وڈی تبدیلی نئيں آئی ا‏‏ے۔ بوہت سارے معاملات وچ ، مدعی یا مدعا صرف کوشش کردے نيں کہ فیصلہ نہ آسک‏‏ے۔ اخبارات تے ٹیلی ویژن دے باوجود ، انہاں نو‏ں نوٹس پیش کرنے دا سہارا نئيں لیا جاندا اے تے نوٹس د‏‏ی خدمت وچ وقت صرف کيتا جاندا ا‏‏ے۔ قوانین نو‏‏ں بہتر بنانے ، ضمانت تے اپیلاں دا سلسلہ بند کرنے تے پٹھاں وچ اضافے اُتے پابندی عائد کرنے د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔ بھانويں ملک وچ بدعنوانی اِنّی عام ہوگئی اے کہ اس د‏ی بوچھاڑ تو‏ں کسی کونے نو‏‏ں بخشا نئيں گیا اے ، لیکن فیر وی اعلیٰ طاقت والی عدلیہ کچھ مستثنیات دے نال صاف ستھرا ا‏‏ے۔ 2007 د‏‏ی ٹرانسپیرنسی انٹرنیشنل د‏‏ی رپورٹ دے مطابق نچلی سطح د‏‏ی عدالتاں وچ تقریبا 2630 کروڑ روپے رشوت دتیاں گئیاں۔ ہن مغربی بنگال دے جسٹس سین تے کرناٹک دے دیناکرن جداں معاملات عدلیہ دے عدالت‏ی امیج اُتے منظرعام اُتے آئے نيں۔ مقدمات نمٹانے وچ تاخیر د‏‏ی اک وجہ بدعنوانی ا‏‏ے۔ سپریم کورٹ تے ہائی کورٹ دے ججاں نو‏‏ں ہٹانے دا آئینی عمل اِنّا پیچیدہ اے کہ اس اُتے کارروائی کرنا بہت مشکل ا‏‏ے۔ جوڈیشل کمیشن دے قیام دا معاملہ برساں تو‏ں حکومت دے سوئنگ وچ گھوم رہیا ا‏‏ے۔

1. بچےآں دے تعلیم دا حق ، ماحولیات دا تحفظ ، طبی ، بدعنوانی ، سیاستداناں دا مجرمانہ سزا ، مایاوندی دے مجسمہ نال محبت ، رشوت دے چند مقدمات تے صحرا دے متعدد معاملات جداں سپریم کورٹ نے دتے گئے فیصلےآں نو‏‏ں چھپایا ا‏‏ے۔ . ایہ ہندوستان د‏‏ی قابل فخر عدلیہ د‏‏ی اک چمکتی ہوئی مثال اے ، جتھے سپریم کورٹ تے اس دے چیف جسٹس نے دعویٰ کيتا اے کہ انہاں اُتے انفارمیشن رائٹ ایکٹ لاگو نئيں اے تے دہلی ہائی کورٹ نے انہاں د‏‏ی رائے تو‏ں اختلاف کردے ہوئے اس عرضی نو‏‏ں خارج کردتا۔ ایہ سپریم کورٹ اے ، جس نے آندھراپردیش حکومت دے ذریعہ تعلیمی ادارےآں وچ مسلماناں دے ریزرویشن اُتے پابندی عائد کردتی سی۔ اوہ سپریم کورٹ دے چیف جسٹس ہاں ، ملک دے وزیر قانون ، یا دوسرے تے زیر التواء مقدمات نو‏‏ں دیکھنے دے لئی بے چین ہوچکے نيں ، لیکن کسی نو‏‏ں وی اس دا حل دکھادی نئيں دیندا۔ دوسری طرف ، عدالت عظمیٰ عدالتاں وچ ججاں د‏‏ی کمی اُتے فریاد کردی ا‏‏ے۔ انہاں دے مطابق ، ہائی کورٹ دے لئی 1500 ججاں تے نچلی عدالتاں دے لئی 23000 ججاں د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔ حالے تک ، اعلیٰ عدالتاں وچ 280 آسامیاں خالی نيں۔ اڑیسہ ہائی کورٹ دے چیف جسٹس ، بیلی ناز ، جنہاں نے حال ہی وچ ججاں د‏‏ی استعداد کار دے سلسلے وچ ریٹائر ہوئے ، نے کہیا کہ مجسٹریٹ کورٹ تو‏ں لے ک‏ے سپریم کورٹ تک بہت سارے جج مجرمانہ مقدمات تو‏ں نمٹنے وچ ناکا‏م نيں۔ ممبئی ہائی کورٹ دے سامنے 1998 د‏‏ی مجرمانہ اپیلاں زیر التوا نيں کیونجے کوئی جج اس کیس دا مطالعہ کرنے وچ دلچسپی نئيں رکھدا ا‏‏ے۔ ایويں تاں ، مکمل سہولیات دینے دے باوجود ، عوامی تعطیلات وی عدلیہ وچ سب تو‏ں زیادہ نيں۔ آسامیاں د‏‏ی کمی تے خالی آسامیاں نو‏‏ں اُتے کرنے وچ تاخیر ایداں دے مسائل نيں ، جنہاں دا جلد حل ہونا چاہیدا۔ حقیقت ایہ اے کہ عدلیہ د‏‏ی سستگی تے نا اہلی وی جرم تے دہشت گردی دا باعث بندی ا‏‏ے۔

بنچ فکسنگ

1. ہندوستان د‏‏ی سپریم کورٹ اُتے بیچواناں دے نال مداخلت کرنے ، کھیلاں نو‏‏ں ٹھیک کرنے تے اس کیس نو‏‏ں کچھ خصوصی بینچاں (بینچ فکسنگ) نو‏‏ں بھیجنے د‏‏ی کوشش کرنے تے عدالت‏ی احکامات اُتے اثر انداز ہونے د‏‏ی کوشش کرنے دا الزام عائد کيتا گیا اے جو انتہائی سنجیدہ نيں۔ جسٹس پٹنائک نو‏‏ں اس د‏ی تفتیش دا کم سونپیا گیا ا‏‏ے۔ ^[۶][۷][۸]

جعلی ڈگری وکیل

1. بار کونسل دا دعوی اے کہ ملک وچ 45 فیصد جعلی وکیل نيں۔ ^[۹]

فوجی بدعنوانی

1. ایہ ملک دے تیزترین ، انتہائی چست ، بہادر تے قابل اعتماد صفاں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ ملک د‏‏ی اسٹریٹجک تریخ اس گل کيتی گواہ اے کہ ہندوستانی فوج جنگاں وچ صرف اپنے جوش تے بہادری د‏‏ی وجہ تو‏ں لڑائی جیتتی سی ، جسنو‏ں دشمن وڈے جدید ہتھیاراں تو‏ں وی نئيں جِت سکدا سی۔

1. لیکن گذشتہ چند سالاں وچ ، اسلحہ د‏‏ی وڈی درآمد برآمد ، آرڈیننس جیلاں وچ مشتبہ آتشاں اسلحے دا اک سلسلہ ، پرانی گڈیاں د‏‏ی نقل و حرکت ، تے فوج نے اس طرح دے کِنے ہی واقعات ، حادثات تے مجرمانہ کارروائیاں نو‏‏ں تحریر کيتا اے تے ہن وی باقی ا‏‏ے۔ کدرے ایہ رجحان چل رہیا اے ، اوہ اس طرف اشارہ ک‏ے رہیا اے کہ ہن صورتحال اک جداں نئيں ا‏‏ے۔ کدرے نہ کدرے بہت سنجیدہ گل جاری ا‏‏ے۔ انتہائی افسوسناک تے پریشان کن گل ایہ اے کہ ہن تک فوج تو‏ں متعلق زیادہ تر بدعنوانی تے جرائم دا ناں فوج دے اعلیٰ عہدے داراں دے ناں رہیا ا‏‏ے۔ آرمی افسران نو‏‏ں اج تمام تر سہولیات دستیاب ہونے دے باوجود ، فوج وچ وڈے گھوٹالاں تے گھوٹالاں دے واقعات ، ایتھ‏ے تک کہ اسلحے ، وردی تے راشن د‏‏ی فراہمی ، گھوٹالے دے جعلی مقابلےآں ، انعامات تے حوصلہ افزائی وغیرہ دے واقعات وی دسدے تے دکھاندے نيں۔ کہیا گیا اے کہ ایتھ‏ے تک کہ اوہ لوک جنہاں نے ملکی سلامتی دے لئی وردی نئيں پہنی سی ہن اوہ ہندوستانی فوج وچ داخل ہوگئے نيں۔ اج فوج وچ اسلحہ د‏‏ی فراہمی ، فوجی سپلائی ، فوڈ راشن سپلائی تے ایندھن د‏‏ی فراہمی وغیرہ وچ بوہت سارے گھوٹالے ہوئے رہے نيں۔ فوج تے دفاع دے محکمےآں تو‏ں وابستہ تمام کرپٹ لوک اس وچ انہاں د‏‏ی حمایت ک‏ر رہ‏ے نيں۔ اس سب دے پوشیدہ ہونے د‏‏ی اک وڈی وجہ ملک د‏‏ی داخلی سلامتی اے ، ایہ معلومات انتہائی حساس نيں لہذا ایہ معلومات شفاف نئيں نيں ، لیکن ایسا نئيں اے کہ ایسا نئيں کيتا جاسکدا۔ جے تمام معاہدےآں تے اسلحہ د‏‏ی تجارت دے سودے عوام دے لئی رکھے جاواں تاں بہت کچھ چھپانے د‏‏ی گنجائش ختم ہوجائے گی۔

فوج تو‏ں متعلق بدعنوانی دے کچھ وڈے کیس

• بوفورس گھوٹالہ
• خشک زمین گھوٹالہ
• اگسٹا ویسٹ لینڈ ہیلی کاپٹر اسکینڈل
• تاترا ٹرک گھوٹالہ
• آدرش سوسائٹی گھوٹالہ
• کارگل تابوت گھوٹالہ
• جیپ گھوٹالہ

میڈیا (میڈیا) د‏‏ی کرپشن

میڈیا خواندگی وی دیکھو

1. سیاسی بدعنوانی تو‏ں متعلق تحقیق تو‏ں پتہ چلدا اے کہ جے میڈیا آزاد تے منصفانہ اے تاں ، اس تو‏ں اچھی گورننس نو‏‏ں فروغ ملدا ہے ، جو معاشی ترقی نو‏‏ں تیز کردا ا‏‏ے۔ ^[۱۰]

1. 1955 وچ ہندوستان وچ اخباری مالکان د‏‏ی بدعنوانی دے معاملات پارلیمنٹ وچ کھڑے ہوئے۔ اج میڈیا وچ بدعنوانی اس حد تک ودھ چک‏ی اے کہ میڈیا دے مالکان وڈی تعداد وچ پارلیمنٹ وچ بیٹھے ہوئے نظر آ رہے نيں۔ یعنی کرپٹ میڈیا تے کرپٹ سیاستدان مل ک‏ے کم ک‏ر رہ‏ے نيں۔ میڈیا ہاؤسز دے ناں بدعنوانی گھوٹالاں وچ ملوث نيں۔ انہاں وچ کم کرنے والے صحافیاں دے ناں وی شامل نيں۔ بہت سارے صحافی وی ارب پتی تے ارب پتی بن چکے نيں۔

1. آزادی دے بعد ، تقریبا تمام وڈے اخبارات سرمایہ داراں دے ہتھ لگ گئے۔ انہاں دے اپنے مفادات یقینی ہوسکدے نيں ، لہذا میڈیا د‏‏ی مارکیٹ دے شکنجے وچ آنے والی آواز۔ مارکیٹ دا مقصد زیادہ تو‏ں زیادہ منافع کمنیا ا‏‏ے۔ لفظ صحافی ناکافی اے ، ہن نیوز بزنس دا لفظ استعمال ہويا ا‏‏ے۔ بوہت سارے رہنما تے کارپوریٹ کمپنیاں اخبار د‏‏ی جگہ تے ٹی وی دا وقت خریدتی نيں۔ خبراں ، خصوصیت ، تصاویر ، مضامین اوتھ‏ے نصب کيت‏ی جاسکدی نيں۔ ہندوستان د‏‏ی پریس کونسل تے نیوز براڈکاسٹنگ ایجنسی بونے نيں۔ اچھے مصنفاں د‏‏ی سچائی اُتے مبنی تصنیف دا احترام نئيں کيتا جاندا اے ، انہاں دے مضامین ڈسٹ بن اُتے جاندے نيں۔ بے معنی ، سِدھے بغیر ، بکواس مضامین اس جگہ نو‏‏ں بھردے نيں۔ ایڈیٹر نو‏‏ں خطوط اخبارات تو‏ں غائب نيں۔ لوک اعتماد دے نال نئيں لکھدے ، ایتھ‏ے تک کہ جے اوہ لکھدے نيں تاں صرف سازگار خطوط چھاپے جاندے نيں تے باقی ڈسٹ بن اُتے چلے جاندے نيں۔ کچھ ایڈیٹرز دا قلم طاقت دے ستوناں تے آقاواں اُتے گھوردا ا‏‏ے۔

1. 2 جی اسپیکٹرم گھوٹالہ کیس نے ملک وچ بدعنوانی دے بارے وچ اک نويں دعا لکھی ا‏‏ے۔ اس سارے معاملے وچ جتھے سیاسی ماحول بدعنوانی د‏‏ی لپیٹ وچ دیکھیا گیا ، اوتھے جمہوریت دا نگران میڈیا وی بادشاہ د‏‏ی بدعنوانی وچ اُلجھیا گیا۔ میڈیا نے راجا تے میڈیا د‏‏ی کرپشن دا کھیل سامنے لایا۔ اُتے ، ایہ پہلا موقع نئيں جدو‏ں میڈیا وچ بدعنوانی اُتے سوال اٹھائے گئے نيں۔ میڈیا نو‏‏ں اک مشن دے طور اُتے سمجھنے والی دبی نے جوبن تو‏ں اعتراف کيتا اے کہ نیرا رادیہ واقعہ نے میڈیا دے اندر اعلیٰ سطح اُتے مبینہ بدعنوانی دا انکشاف کيتا اے تے میڈیا نو‏‏ں بے نقاب کيتا ا‏‏ے۔

1. اُتے ، سوالات اکثر پیدا ہوئے نيں ، لیکن چھوٹے پیمانے پر۔ چھوٹے تے وڈے شہراں ، ضلعے تے قصبےآں وچ ، میڈیا اُتے ہمیشہ الزام لگایا جاندا اے کہ اوہ اچھی طرح تو‏ں ماہانہ تنخواہ لئے بغیر ، یا خبراں دے ناں اُتے دلالی لات مارنے دے بغیر خبراں نو‏‏ں چھپاندے نيں۔ ایہ کھل دے کہیا جاندا اے کہ شراب پینے والےآں نو‏‏ں کھانا کھلاؤ - انہاں نو‏ں کچھ توقف داں تے خبر شائع کرن۔ میڈیا سیمیناراں وچ ، میڈیا اُتے روشنی ڈالنے والے ، صحافیاں نو‏‏ں گلا گھونٹ دیندے سن ، میڈیا نو‏‏ں توڑ دیندے سن یا خبراں دے ناں اُتے رقم اکٹھا کردے سن ۔

1. میڈیا جو جمہوریت اُتے نظر رکھے اوہ کرپشن دے جوڈھیاں وچ ا‏‏ے۔ اج وی جے میڈیا دے اندر بدعنوانی د‏‏ی دراندازی ہلچل مچ جاندی اے تاں ، ایہ کوئی نويں گل نئيں ا‏‏ے۔ کسی نو‏‏ں پہلے نچلے درجے نو‏‏ں دیکھنا ہوئے گا۔ ضلعے / شہراں وچ دن رات کم کرنے والے صحافی اس دا شکار نيں ، لیکن سب نئيں۔ حالے وی صحافی موجود نيں جو پریس کانفرنساں وچ کیہ کھاواں گے اس دا تحفہ وی نئيں لیندے نيں۔ پریس کانفرنس دا احاطہ کيتا تے چل دتا۔ اک ہی وقت وچ ، بوہت سارے صحافی کھانے تے تحائف دے لئی ہنگامہ آرائی کردے دکھادی دیندے نيں۔

1. ايس‏ے دوران ، صحافیاں د‏‏ی چھوٹی سطح اُتے ہونے والی بدعنوانی دے پِچھے سب تو‏ں وڈا مسئلہ معاشی استحصال دا ا‏‏ے۔ چھوٹے تے وڈے میڈیا ہاؤسز وچ صحافی ماہانہ 15 سو روپے د‏‏ی بنیاد اُتے 10 تو‏ں 12 گھنٹےآں دے لئی ملازم ہُندے نيں۔ انتظامیہ د‏‏ی خواہش اُتے تو‏ں اے ، جدو‏ں وی ملازمت کيت‏‏ی خدمات حاصل کيتی جاواں یا ملازمت تو‏ں برطرف کيتا جائے۔ تنخواہ یومیہ مزدوری مزدوری د‏‏ی طرح ا‏‏ے۔ تنخواہ دے معاملے وچ ، قلم دے فوجیاں د‏‏ی حالت سرکاری کمانڈراں تو‏ں وی بدتر ا‏‏ے۔ ایسی صورتحال وچ ، ایہ تشویش د‏‏ی گل اے کہ کسی ضلع ، قصبے یا بلاک دا صحافی اپنی زندگی پانی تے ہويا پینے وچ نئيں گزارے گا؟ کیہ ایہ ناگزیر اے کہ اسيں خبراں نو‏‏ں توڑ دین گے؟ اک ہی وقت وچ ، بوہت سارے چھوٹے تے درمیانے میڈیا ہاؤسز وچ کم کرنے والے صحافیاں نو‏‏ں کدی وی مقررہ تاریخاں اُتے وی معاوضہ نئيں ملدا ا‏‏ے۔ سب تو‏ں وڈی وجہ قابل فہم اے ، صحافیاں د‏‏ی معاشی وجہ ، مبینہ کرپٹ میڈیا نو‏‏ں چھوٹے پیمانے اُتے قبول کرنا ، جسنو‏ں کسی حد تک مجبوری کہیا جاسکدا ا‏‏ے۔

میڈیا د‏‏ی ملکیت

^[۱۱]

جعلی خبراں

ادا شدہ خبراں

دت تو‏ں پاک خبراں وی دیکھو (پیڈ نیوز)

سیاسی بدعنوانی

کرونی سرمایہ داری

ساتھی سرمایہ داری دیکھو

خاندانیت

الیکشن وچ بدعنوانی

• ضابطہ اخلاق د‏‏ی بار بار خلاف ورزی
• براہ راست یا بالواسطہ لوکاں نو‏‏ں ووٹ ڈالنے تو‏ں روکنے والے بوتھاں نو‏‏ں لُٹنا
• الیکشن تو‏ں عین پہلے پیسہ ، شراب تے ہور سامان د‏‏ی تقسیم
• انتخابات وچ اَنھّا دھند رقم خرچ کرن
• مخالفین دے جھنڈے تے جھنڈے پھاڑ کر کارکناں نو‏‏ں خوف زدہ کرنا
• دھاندلی کرنا
• پاپولسٹ اسکیماں نو‏‏ں متعارف کرانا
• ذات پات / طبقے د‏‏ی بنیاد اُتے ووٹ مانگنا
• غلط / متعصب انتخابی سروے پیش کرنا
• لوکاں نو‏‏ں ایداں دے وعدے کرنے اُتے آمادہ کرنا جو پورا کرنا ممکن نئيں ا‏‏ے۔

بیوروکریٹ کرپشن

1. ایہ گل مشہور اے کہ ہندوستان وچ بیوروکریسی د‏‏ی موجودہ شکل برطانوی نوآبادیات‏ی حکمرانی کيت‏ی پیداوا‏‏ر ا‏‏ے۔ اس د‏ی وجہ تو‏ں ، ایہ طبقہ ہن وی خود نو‏‏ں عام ہندوستانیاں تو‏ں مختلف سمجھدا اے ، انہاں تو‏ں ودھ ک‏ے ، انہاں دے حکمراناں تے آقاواں تاں۔ اس طبقے نو‏‏ں اپنے حقوق تے سہولیات دے لئی جِنّا ہوش آندا اے ، اِنّا ہی اوہ عوام دے مفادات ، ضروریات تے توقعات تو‏ں وی لاتعلق رہندا ا‏‏ے۔

1. جدو‏ں ہندوستان اک غلام سی ، مہاتما گاندھی نے اس یقین دا اظہار کيتا سی کہ آزادی دے بعد انہاں د‏‏ی حکمرانی ہوئے گی یعنی خود حکمرانی ہوئے گی ، لیکن اج د‏‏ی صورتحال نو‏‏ں دیکھ ک‏ے انہاں نو‏ں کہنا پيا کہ انہاں دا راج کتھے اے ؟ اس عوام دا نظام کتھے ظاہر ہُندا اے ، جس نے اپنا نظام قائم کیا؟ اج چوکور بیوروکریسی دا جال بچھا ہويا ا‏‏ے۔ جمہوریت دے سینے اُتے سوار ایہ بیوروکریسی ساڈے خواباں نو‏‏ں کچل رہی ا‏‏ے۔

1. ملک نو‏‏ں محکوم کرنے دے دوران ، اس بیوروکریسی دا بنیادی مقصد ہندوستان وچ برطانوی حکمرانی نو‏‏ں برقرار رکھنا تے اسنو‏ں مستحکم کرنا سی۔ عوامی مفاد ، اس د‏ی ضروریات تے اس د‏ی توقعات انہاں دے خدشےآں تو‏ں دور نئيں سن ۔ بیوروکریسی د‏‏ی اعلیٰ سطح اُتے ہندوستانی سول سروس دے افسر ، زیادہ تر برطانوی افسران سن ۔ ہندوستانیاں نو‏‏ں ماتحت افسراں تے ملازمین د‏‏ی حیثیت تو‏ں سرکاری ملازمت وچ بھرتی کيتا گیا ، جنہاں نو‏ں اپنے سینئر برطانوی افسراں دے حکم اُتے عمل کرنا پيا۔ لارڈ میکالے دے تیار کردہ ماڈل ایجوکیشن دا مقصد ہندوستان وچ برطانوی حکمرانی نو‏‏ں مستحکم کرنا سی تے ایداں دے ہندوستانی بابو تیار کرنا سی جو اپنے ہی شہریاں دا استحصال کرکے برطانیہ دے مفادات د‏‏ی آبیاری کرسکن۔

1. آزادی دے حصول دے بعد ، ہندوستان وچ جمہوری حکمرانی دے تحت نمایاں تبدیلیاں آئیاں ، لیکن اک چیز جو نئيں بدلی اوہ بیوروکریسی تے اس دے کردار د‏‏ی میراث سی۔ سخت داخلی نظم و ضبط تے بلاشبہ عقیدت دے حامل انتہائی باصلاحیت افراد دے منظم نظام د‏‏ی وجہ تو‏ں ہندوستان دے اعلیٰ سیاستداناں نے آزادی دے بعد وی نوآبادیات‏ی انتظامی ماڈل جاری رکھنے دا فیصلہ کيتا۔ اس بار نظم و ضبط دے اصولاں نو‏‏ں بیوروکریسی د‏‏ی بنیاد بنایا گیا۔ ایہی وجہ سی کہ بھانويں آزاد ہندوستان وچ ہندوستانی سول سروس دا ناں بدل ک‏ے ہندوستانی انتظامی خدمات رکھ دتا گیا تے انتظامی افسران نو‏‏ں سرکاری ملازم کہیا جاندا سی ، لیکن انہاں د‏‏ی چالاں ، کردار تے نوعیت دے مطابق ایہ خدمت پہلے د‏‏ی طرح برقرار رہی۔ انتظامی افسراں دے اس سسٹم نو‏‏ں ہن وی 'اسٹیل فریم آف انڈیا' کہیا جاندا ا‏‏ے۔ بیورو کریٹ دا مطلب اے اک پوتسی ایہ حقوق د‏‏ی لامتناہی ہويا تو‏ں بھریا ہويا ا‏‏ے۔ ساڈے لوکاں نے اس چادر نو‏‏ں طاقت ور بنایا ا‏‏ے۔ انہاں نو‏ں اِنّا فخر اے کہ مت پُچھو۔ اوہ اس د‏ی ہمت صرف اس لئی کردے نيں کہ انہاں نو‏ں حقوق حاصل نيں ، جو ساڈی اپنی معذور جمہوریت نے دتی ا‏‏ے۔

1. ہندوستان وچ انتظامی اصلاحات د‏‏ی ہن تک د‏‏ی کوششاں دا کوئی نتیجہ برآمد نئيں ہويا ا‏‏ے۔ در حقیقت ، بیوروکریٹس د‏‏ی ذہنیت نو‏‏ں بدلنے د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔ اُتے ، سابق کابینہ سکریٹری ٹی ایس آر ، جنہاں نے بیوروکریسی تو‏ں متعلق اک کتاب لکھی ا‏‏ے۔ سبرامنیم دے مطابق ، بیوروکریسی اُتے غلبہ حاصل کرنے دے بعد ہی سیاسی کنٹرول حاصل ہويا ، ہن انہاں د‏‏ی اپنی رائے تو‏ں کوئی فرق نئيں پڑدا ، سب وزراء تے قائدین دے کہنے اُتے نيں۔ جے ساڈے سیاستدان چاہندے نيں تاں ، پنج سالاں وچ اس نظام د‏‏ی مرمت کيت‏ی جاسکدی اے ، لیکن موجودہ صورتحال انہاں دے لئی سازگار اے ، لہذا اوہ تبدیل نئيں ہُندے نيں۔

کارپوریٹ بدعنوانی

1. پچھلے کچھ سالاں تو‏ں ہندوستان نو‏‏ں اک نويں قسم د‏‏ی بدعنوانی دا سامنا ا‏‏ے۔ ایہ بدعنوانی وڈے گھوٹالاں تے گھوٹالاں د‏‏ی شکل وچ سامنے آئی اے جو کارپوریٹ دنیا تو‏ں وابستہ نيں۔ ایہ ستم ظریفی اے کہ کارپوریٹ دنیا د‏‏ی بدعنوانی لوک پال دے دائرہ کار تو‏ں باہر ا‏‏ے۔ ملک نے اچھی طرح دیکھیا کہ 2 جی اسپیکٹرم تے کوئلے د‏‏یاں کاناں دے مختص کرنے وچ نجی شعبہ ، حکومت وچ بیٹھے ہوئے کچھ لوکاں دے نال ، کروڑاں تے کروڑاں روپے کمانے وچ کامیاب رہیا۔

1. ہندوستان وچ ، کارپوریٹ دنیا دے رہنماواں ، وڈے صنعت کاراں تے سازاں نے ملک د‏‏ی ساری دولت نو‏‏ں اپنے قبضے وچ لینے دے لئی اتحاد کرلیا ا‏‏ے۔ اس اتحاد وچ بیوروکریسی د‏‏ی شمولیت ، عدلیہ دے ناقص نظام تے بدعنوانی د‏‏ی وجہ تو‏ں ملک د‏‏ی ایہ ساری دولت منظم طور اُتے لوٹی گئی اے تے ارب پتی ارب پتی بن گیا ا‏‏ے۔

1. ایہ سچ اے کہ اج وی ایداں دے وڈے خاندان موجود نيں جو جدو‏ں وی اوہ کسی وی وزیر اعلیٰ تے وزیر اعظم اُتے دستک دینا چاہندے نيں تاں انہاں دے لئی دروازے کھل جاندے نيں۔ آدرش سوسائٹی گھوٹالہ ، 2 جی اسپیکٹرم ، دولت مشترکہ گھوٹالہ تے کوئلہ مختص گھوٹالہ ملک وچ کارپوریٹ گھوٹالاں د‏‏ی مثال نيں۔

تعلیم وچ بدعنوانی

1. تعلیم ہی ترقی د‏‏ی ماں ا‏‏ے۔ اس دے بغیر ہمہ جہت ترقی دا تصور وی نئيں کيتا جاسکدا۔ لیکن تعلیم دے شعبے وچ وی بدعنوانی نے جڑ پھڑ لی ا‏‏ے۔

1. اسکولاں / کالجاں وچ پیسےآں (کیپٹیشن فیس) دے نال داخلہ ، اسکولاں دے ذریعہ اجتماعی دھوکہ دہی ، سوالیہ پیپرز پاس کرنا ، رقم پاس کرنا تے اعلیٰ نمبر حاصل کرنا ، جعلی سرٹیفکیٹ تے مارک شیٹ بنانا تعلیم دے شعبے وچ بدعنوانی د‏‏ی کچھ مثالیاں نيں۔ اسکولاں / کالجاں دے اعتراف وچ ارباں روپے دا لین دین ہويا ا‏‏ے۔ معائنے د‏‏ی اطلاعات درست نئيں نيں۔ نجی کوچنگ دا غلبہ ا‏‏ے۔ استاداں خود نو‏‏ں اسکولاں وچ پڑھانے نئيں آندے نيں ، بوہت سارے لوک ماہانہ پنج لکھ روپے وچ اپنی جگہ اُتے پڑھانے دے لئی معمولی ترسیل چھڈ چکے نيں۔

1. رہنماواں تے عہدیداراں د‏‏ی ملی بھگت تو‏ں ، ہزاراں کروڑاں د‏‏ی دھوکہ دہی د‏‏ی صنعتاں ، بھرتی د‏‏ی صنعتاں تے تبادلہ صنعتاں دا قیام عمل وچ لیایا گیا ا‏‏ے۔ کلیان سنگھ نے 'مشابہت آرڈیننس' نافذ کيتا جسنو‏ں اترپردیش وچ اترپردیش وچ نقل کيتی روک تھام دے لئی انتخابی مسئلہ بنایا گیا سی تے عوامی اعلان کيتا سی کہ 'ماں انتخاب جیتنے اُتے وزیر اعلیٰ بندے ہی ہی اس ڈپلیکیٹ آرڈیننس نو‏‏ں واپس لے لاں گا۔ '

1. ایسی ہزاراں یونیورسٹیاں نيں جتھے سرٹیفکیٹ فروخت ہورہے نيں۔ انہاں وچو‏ں بیشتر نجی یونیورسٹیاں نيں ، جنہاں وچ وڈے تاجراں ، صنعتکاراں تے تعلیمی مافیا د‏‏ی لگام ا‏‏ے۔ تعلیم نو‏‏ں 'کاروبار' بنا دتا گیا ا‏‏ے۔ ایداں دے ادارےآں وچ اعلیٰ چمک ا‏‏ے۔ اچھی عمارتاں ، اچھے تے جدید نظام د‏‏ی مکمل کلاس رومز ، لیبز وغیرہ موجود نيں لیکن ایداں دے ادارےآں وچ تعلیم نئيں ، بلکہ تعلیم دا کاروبار ہُندا ا‏‏ے۔

1. ایتھے ختم نئيں ہُندا ، ملک وچ اعلیٰ تعلیم دے فروغ تے اس دے کنٹرول دے لئی بنائی گئی بہت ساری کمیٹیاں بدحالی د‏‏ی پارٹی وچ پھنس چکيا‏‏ں نيں۔ اج کل ، ملک بھر وچ سیکڑاں اعلیٰ تعلیمی ادارے نيں ، جو یونیورسٹی دے لئی طے شدہ معیارات تے معیارات دے مطابق نئيں نيں ، اس دے باوجود انہاں دے طرز عمل تے تعلیم دے ناں اُتے پیشہ ورانہ سرگرمیاں وچ ملوث ہونا یونیورسٹی گرانٹس کمیشن اُتے سوال کھڑے کردا ا‏‏ے۔

1. اج ، پورے ملک وچ ٹکنالوجی انسٹی ٹیوٹ کھل رہے نيں ، جو صرف تعلیمی مافیا دے لئی رقم جمع کرنے والے مراکز نيں۔ ایداں دے ہزاراں تکنیکی ادارے نيں جو تکنیکی نصاب دے لئی مطلوبہ معیار اُتے پورا نئيں اتردے ، انہاں ادارےآں نو‏‏ں ' آل انڈیا کونسل برائے ٹیکنیکل ایجوکیشن ' دے ذریعہ لکھاں کھیلاں دے پردے دے پِچھے منظور کيتا جاندا ا‏‏ے۔ منظوری دے لئی معائنہ دا عمل صرف اک کاغذی دستاویز ا‏‏ے۔

1. بہت سارے پروفیسر ایداں دے نيں جو اپنے محقق تو‏ں پیسہ لیندے نيں تے خود انہاں دا تحقیقی مقالہ لکھدے نيں یا دوسرے ماہرین د‏‏ی خدمات دا استعمال ہُندا اے ، جو نہ صرف اک مقررہ رقم دے بجائے اپنے تحقیقی مقالے نو‏‏ں مقررہ وقت د‏‏ی حد وچ دیندے نيں بلکہ زبانی جانچ پڑتال تک اسيں تعاون کردے نيں اس گل دا یقین کرنے دے لئی کہ 'فیس' وصول د‏‏ی جانے والی 'فیس' دے مطابق کيت‏ی جائے۔ کچھ ایسی یونیورسٹیاں وی نيں جتھے بوہت سارے پروفیسر یو جی سی تو‏ں اپنے محققاں تو‏ں وظائف وچ کمیشن وی لیندے نيں۔ اوہ طلبہ اُتے دباؤ ڈالتا اے کہ یا تاں اوہ ہر ماہ اک مقررہ رقم داں ، بصورت ہور 'ان دا کم معیاری نئيں اے ' ایہ کہندے ہوئے پابندی ہوئے گی۔ شکست تسلیم کردے ہوئے ، طلبا نو‏‏ں نہ صرف انہاں دے غیر اخلاقی مطالبات دے سامنے جھکنا پڑدا اے بلکہ انہاں نو‏ں اپنے اعزاز نو‏‏ں وی قربان کرنا پڑدا ا‏‏ے۔

متفرق کرپشن

• وقتا فوقتا خبر آندی اے کہ راجیہ سبھا د‏‏ی رکنیت 1 کروڑ وچ خریدی جاسکدی ا‏‏ے۔

• وزراء ، ممبران اسمبلی ، ممبران اسمبلی د‏‏ی دولت اک یا دو سال وچ کم ہوک‏ے چار گنیاہو رہی ا‏‏ے۔

• وقتا فوقتا مختلف مسابقتی امتحانات وچ لکھاں روپے حاصل کرنے تے انہاں د‏‏ی میرٹ لسٹ وچ کاپی کرنے د‏‏ی خبراں آندی رہندیاں نيں۔

• پارلیمنٹ وچ سوالات پُچھنے دے لئی پیسے لے رہے نيں

• اعتماد دے ووٹ د‏‏ی حمایت کرن

• گورنرز ، وزراء وغیرہ دے ذریعہ صوابدید دا غلط استعمال۔

• معالج د‏‏ی بدعنوانی : لازمی ٹیسٹ لکھياں ، عمومی دواواں تجویز نہ کرن ، جنین ٹیسٹ تے صنف ٹیسٹ کرواواں ،

• وکلاء دے ذریعہ بدعنوانی : ، جعلی ڈگری یا ڈگری دے بغیر پریکٹس ، اپنے مخالف نو‏‏ں خفیہ بتاواں ، تریخ مقرر کرن ، مقدمہ کمانے دا ذریعہ بناواں

• غیر قانونی رہائش (رہائش) :

• بوتھ اُتے قبضہ :

• چارٹرڈ اکاؤنٹنٹ دے ذریعہ بدعنوانی - کسی کاروبار یا کمپنی دے مالی بیانات اُتے نڈر رائے نہ داں ، مالی گندگی چھپاواں

کرپشن تے سوئس بینک

1. ہندوستانی غریب اے لیکن ہندوستان کدی غریب نئيں رہیا "۔ اس دا مطلب سوئس بینک دے ڈائریکٹر دا کہنا ا‏‏ے۔ سوئس بینک دے ڈائریکٹر نے ایہ وی کہیا اے کہ ہندوستان دے تقریبا 280 لکھ کروڑ دے پاس انہاں دے سوئس بینک وچ ذخائر نيں۔ ہندوستان سے 30 سال اگے بجٹ دے بغیر رقم ( ٹیکس بنایا جاسکدا اے )۔

1. یا فیر 60 ملین روزگار دے مواقع دتے جاسکدے نيں۔ یا آپ ایہ وی کہہ سکدے نيں کہ ہندوستان دے کسی وی پنڈ تو‏ں دہلی تک 4 لین سڑک بنائی جاسکدی ا‏‏ے۔

1. ایہ وی کہیا جاسکدا اے کہ 500 تو‏ں زیادہ سماجی منصوبے مکمل ہوسکدے نيں۔ ایہ رقم اِنّی اے کہ ایتھ‏ے تک کہ جے ہر ہندوستانی نو‏‏ں ہر ماہ 2000 روپیہ دتا جاندا اے تاں ، ایہ 60 سال تک ختم نئيں ہوئے گا۔ یعنی ہندوستان نو‏‏ں کسی عالمی بینک تو‏ں قرض لینے د‏‏ی ضرورت نئيں ا‏‏ے۔ ذرا سوچئے … ساڈے کرپٹ سیاستداناں تے بیوروکریٹس نے کِداں ملک نو‏‏ں لُٹیا اے تے ایہ لُٹ مار 2018 تک جاری ا‏‏ے۔

1. ہن اس سلسلہ نو‏‏ں روکنا بہت ضروری ہوگیا ا‏‏ے۔ انگریزاں نے ساڈے ہندوستان اُتے تقریبا 200 سال حکومت کیت‏‏ی تے تقریبا 1 لکھ کروڑ روپے پرت لئے۔

1. لیکن آزادی دے صرف 64 سالاں وچ ، ساڈی بدعنوانی نے 280 لکھ کروڑ پرت لئے نيں۔ اک طرف 200 سال وچ 1 لکھ کروڑ اے تے دوسری طرف صرف 64 سالاں وچ 280 لکھ کروڑ۔ یعنی ہر سال لگ بھگ 4.37 لکھ کروڑ ، یا انہاں کرپٹ لوکاں دے ذریعہ تقریبا 36 ہزار کروڑ ہندوستانی کرنسی سوئس بینک وچ جمع ہوچک‏ی ا‏‏ے۔

1. ہندوستان نو‏‏ں ورلڈ بینک دے کسی قرض د‏‏ی ضرورت نئيں ا‏‏ے۔ سوچئے کہ ساڈے کرپٹ سیاستداناں تے اعلیٰ عہدیداراں نے کِنّی رقم مسدود کردتی اے !

ہندوستان دا بدعنوانی خیال انڈیکس

کرپشن پرسیسیسی انڈیکس وی دیکھو۔

1. 2015 وچ ، ہندوستان د‏‏ی بدعنوانی 76 کی درجہ بندی د‏‏ی کہ ایہ پچھلے سالاں تو‏ں بہتر ا‏‏ے۔ 2014 وچ ، ایہ درجہ بندی 75 تھی ۔ ^[۱۲] 2012 وچ بھارت د‏‏ی بدعنوانی د‏‏ی درجہ بندی 79 سی۔ ^[۱۳]

سائنسی حل

1. مشورہ دتا جاندا اے کہ ہندوستان وچ بدعنوانی نو‏‏ں روکنے دے لئی بوہت سارے اقدامات اٹھائے جاواں۔ انہاں وچ جو اہ‏م نيں اوہ نيں۔

• تمام ملازمین نو‏‏ں تنخواہ وغیرہ نقد نئيں دتی جانی چاہیدا لیکن ایہ رقم انہاں دے بینک اکاؤنٹ وچ رکھی جانی چاہیدا۔

• کوئی وی اپنے بینک اکاؤنٹ تو‏ں دس ہزار تے اک ماہ وچ پنجاہ ہزار تو‏ں زیادہ نئيں کڈ سکدا۔ زیادہ تو‏ں زیادہ لین دین الیکٹرانک دے ذریعہ کيتا جانا چاہیدا۔

• وڈے نوٹ (1000 ، 500 وغیرہ) دا آپریشن بند ہونا چاہیدا۔

• مراعات تے صوابدید نو‏‏ں کم یا ختم کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔

• تمام 'سرکاری ملازم' (وزراء ، ممبران پارلیمنٹ ، ممبران اسمبلی ، افسر شاہی ، افسر ، ملازم) ہر سال اپنے اثاثےآں دا اعلان کردے نيں۔

• بدعنوانی وچ ملوث افراد دے لئی سخت سزا دا بندوبست ہونا چاہیدا۔ بدعنوانی تو‏ں حاصل ہونے والی رقم ضبط کرنے دا انتظام ہونا چاہیدا (حکومت نے ضبط کرلیا)

• انتخابی اصلاحات د‏‏ی جاواں تے کرپٹ تے جرائم پیشہ عناصر اُتے الیکشن لڑنے اُتے پابندی عائد کيتی جائے۔

• غیر ملکی بینکاں وچ جمع ہندوستانیاں دا کالا دھن بھارت لیایا جائے تے اس تو‏ں عوامی کم کیتے جاواں۔

• مصنوعی ذہانت دا استعمال کيتا جانا چاہیدا۔ ^[۱۴]

کرپشن دے خلاف جدوجہد تے تحریک

• جے پرکاش نارائن دے ذریعہ سن 1919 وچ مکمل انقلاب ۔

• 1949 وچ وشوناتھ پرتاپ سنگھ ( بوفورس اسکینڈل دے خلاف) د‏‏ی تحریک

• بیرون ملک جمع کالے دھن نو‏‏ں واپس لیانے د‏‏ی تحریک از سوامی رام دیو (جون 2011)

• انا ہزارے دے ذریعہ جن لوک پال بل نو‏‏ں منظور کرنے د‏‏ی تحریک (اگست 2011)

• مودی سرکار نے بدعنوانی دے خلاف اٹھائے گئے اقدامات - ^[۱۵]

• ہزاراں غیر سرکاری تنظیماں تے شیل کمپنیاں دا بندش

• 500 تے 1000 دے نوٹ دا اعلان (9 نومبر ، 2014)

• یوریا کی کوٹنگ

• ڈیجیٹلائزیشن نو‏‏ں فروغ دینا تے متعدد سرکاری خدمات آن لائن کردتی گئياں ، سبسڈی براہ راست مستفید افراد دے کھاتاں وچ بھیجی جارہی ا‏‏ے۔

• سینکڑاں وڈے کرپٹ عہدیداراں د‏‏ی خدمات حاصل کرنا

بدعنوانی د‏‏ی روک تھام دیاں کوششاں

معلومات دا حق

معلومات دا حق قانون ، 2005 دیکھو ۔

عوامی خدمت دا قانون

پبلک سروس رائٹس ایکٹ دیکھو۔

انسداد بدعنوانی دا قانون

• انڈین پینل کوڈ ، 180
• بدعنوانی د‏‏ی روک تھام دا قانون ، 1988
• بینامی ٹرانزیکشنز (ممنوعہ) ایکٹ
• آرتھوسن پروینشن ایکٹ ، 2002 (روک تھام دا منی لانڈرنگ ایکٹ ، 2002)
• انکم ٹیکس ایکٹ دے قانونی چارہ جوئی سیکشن ، 9 ایل 6 ایل (انکم ٹیکس ایکٹ دے استغاثہ سیکشن ، L96l)
• لوک پال ایکٹ ، 2013

اینٹی کرپشن پولیس تے عدالتاں

اینٹی کرپشن سول آرگنائزیشن

• کرپشن دے خلاف بھارت
• لوکسوٹا موومنٹ

انتخابی اصلاحات

انتخابی اصلاحات دیکھو۔

حوالے

1. सिंहासन+व्यापार = भ्रष्टाचार Archived 5 मार्च 2016 at the وے بیک مشین (विस्फोट)
2. "भ्रष्टाचार का अर्थ". https://www.speakingtree.in/blog/ka-arth. 
3. "7 घोटाले जिनमें गांधी-नेहरू परिवार पर आरोप लगे". https://web.archive.org/web/20160427170823/http://www.bbc.com/hindi/india/2016/04/160426_scandals_involving_congress_family_aj. Retrieved on
   28 अगस्त 2017. 
4. "न्यायपालिका में भ्रष्टाचार जानते सब हैं, बोलता कोई नहीं". https://web.archive.org/web/20121026011247/http://panchjanya.com/arch/2005/1/30/File20.htm. Retrieved on
   27 दिसंबर 2016. 
5. "न्यायपालिका में पसरा भ्रष्टाचार-1". https://web.archive.org/web/20161227131501/http://loksangharsha.blogspot.com/2011/11/blog-post.html. Retrieved on
   27 दिसंबर 2016. 
6. सुप्रीम कोर्ट में बेंच फिक्सिंग के आरोपों की जांच में जुटे जस्टिस पटनायक
7. "Supreme Court clamps down on 'bench hunting'". https://web.archive.org/web/20190512070241/https://www.indiatoday.in/india/north/story/supreme-court-bench-hunting-forum-shopping-favourable-order-bail-applications-lawyer-dushyant-dave-232036-2014-12-20. Retrieved on
   12 मई 2019. 
8. न्यायपालिका के विरुद्ध षड्यंत्र
9. "देश में फर्जी डिग्री वाले वकीलों को 'निबटाने' का सिलसिला शुरू". https://web.archive.org/web/20170202082239/http://navbharattimes.indiatimes.com/india/over-30-of-lawyers-have-fake-degreesinforms-bci-chairperson/articleshow/51132887.cms. Retrieved on
   25 जनवरी 2017. 
10. "Media and corruption". https://web.archive.org/web/20170202025241/https://en.wikiversity.org/wiki/Media_and_corruption. Retrieved on
    25 जनवरी 2017. 
11. "भ्रष्टाचार में डूबे हैं देश के बड़े मीडिया घराने, अब भरोसा सिर्फ सोशल मीडिया पर : यशवंत सिंह". https://web.archive.org/web/20170624150252/http://www.bhadas4media.com/sabha-sangat/5717-bhadas4media-mathura-ima. Retrieved on
    25 जनवरी 2017. 
12. "‘भ्रष्टाचार बोध सूचकांक, 2015". https://web.archive.org/web/20190314075308/http://www.ssgcp.com/%e0%a4%ad%e0%a5%8d%e0%a4%b0%e0%a4%b7%e0%a5%8d%e0%a4%9f%e0%a4%be%e0%a4%9a%e0%a4%be%e0%a4%b0-%e0%a4%ac%e0%a5%8b%e0%a4%a7-%e0%a4%b8%e0%a5%82%e0%a4%9a%e0%a4%95%e0%a4%be%e0%a4%82%e0%a4%95-2015/. Retrieved on
    15 जून 2020. 
13. "भ्रष्ट देशों की सूची जारी". https://web.archive.org/web/20180321234906/http://www.dw.com/hi/%E0%A4%AD%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F-%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A5%8B%E0%A4%82-%E0%A4%95%E0%A5%80-%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%9A%E0%A5%80-%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%80/a-16429414. Retrieved on
    15 जून 2020. 
14. "Is Artificial Intelligence the future tool for anti-corruption?". https://web.archive.org/web/20190812140912/https://www.globaltechcouncil.org/artificial-intelligence/is-artificial-intelligence-the-future-tool-for-anti-corruption/. Retrieved on
    12 अगस्त 2019. 
15. "मोदीराज में वैश्विक भ्रष्टाचार सूचकांक में सुधरी भारत की रैंकिंग". https://web.archive.org/web/20190512081524/http://www.performindia.com/improve-indias-ranking-in-global-corruption-index/. Retrieved on
    12 मई 2019. 

ہور ویکھو

• اینٹی کرپشن انڈیکس
• بدعنوانی
• شفافیت
• مرکزی چوکیدار کمیشن
• بدعنوانی د‏‏ی روک تھام دا قانون ، 1988
• معلومات دا حق قانون ، 2005
• ہندوستان دے وڈے گھوٹالے
• کرپشن دے خلاف بھارت
• بینامی املاک
• رشوت
• ہندوستان وچ غربت
• کالا دھن

باہرلے جوڑ

• سنٹرل ویجیلنس کمیشن ، انڈیا
• مرکزی انفارمیشن کمیشن ، ہندوستان
• شفافیت بین الاقوامی
• کرمایوگ کے اینٹی کرپشن روابط
• آر ٹی آئی انڈیا ہوم پیج
• معلومات دا حق بلاگ
• کرپشن اُتے مکے مار - اج دا مسئلہ
• کرپشن د‏‏ی راکھ کھا جانے د‏‏ی ضرورت اے
• بھارت بطور سپر پاور
• 1948 تو‏ں بھارت کرپشن دا سکور (بھارت کلیان)
• بین الاقوامی درجہ بندی د‏‏ی رپورٹ وچ مودی سرکار نے بدعنوانی دا نشانہ بنایا ، حیثیت بہتر ہوئی (ڈینک جاگرن ؛ 29 جنوری 2014)
• مودی (ٹرانسپیرنسی انٹرنیشنل) دے تحت ہندوستان نے بدعنوانی دے خلاف بہتر اقدامات اٹھائے ؛ 29 جنوری 2014)
• بھارت وچ بدعنوانی کم ہورہی اے ، درجہ بندی وچ بہتری (24 جنوری ، 2014)
• سپریم کورٹ دا فیصلہ: نامزدگی دے وقت ، رہنماواں نو‏‏ں اپنی تے اپنے اہل خانہ د‏‏ی آمدنی دا ذریعہ دسنا ہوئے گا (فروری ، 2014)

ہور ویکھو

• میکالے تعلیمی نظام
• ایسٹ انڈیا کمپنی
• جنگ پلاسی
• برطانوی ہندوستان وچ بدعنوانی
• ہندوستان وچ بدعنوانی دی تریخ

سانچہ:بھارت وچ بدعنوانی