بھارت وچ کسان خودکشیاں

کسان خدکشیاں کھیتی کھیتر دی معاشی مندحالی 'چوں اپجیا آتمگھاتی قدم اے۔ ماڑی معاشی حالت نال جدوں گزارا کرنا اسمبھو ہو جاوے جاں قرضہ حد توں ودھ جاوے تاں ڈھہندی کلا وچ آ کے کسان ولوں کیتی آتم قتل نوں کسان خدکشی کیہا جاندا اے۔ 2014 وچ بھارت دی نیشنل کرائم ریکارڈ بیورو نے 5,650 کسان خدکشیاں دی رپورٹ دتی[۱] 2004 وچ سبھ توں ودھ کسان کھدکشیاں درج کیتیاں گئیاں جدوں 18,241 کسان خدکشی کر گئے۔[۲] 2005 راہیں 10 سال دے عرصے وچ بھارت وچ کساناں دیاں کھدکشیاں دی رینج 100,000 کل آبادی متعلق 1.4 توں 1.8 دے وچکار سی۔ملک بھر وچ ساڈھے تن لکھ توں ودھ کسان قرضے دے بوجھ کارن خدکشیاں کر چکے ہن اتے ایہہ خدکشیاں رکن دا نام نہیں لے رہیاں۔[۳] مرکز سرکار دے ادارے نیشنل کرائم رکارڈز بیورو دے انکڑیاں مطابق 1995 توں 2016 دوران 3 لکھ توں ودھ کساناں دیاں خدکشیاں درج ہوئیاں ہن۔ ہن اس ادارے ولوں کسان خدکشیاں دے انکڑے جاری کرنے بند کیتے ہوئے ہن۔ کھیتی باڑی ترقی دے پکھ توں نمونے دے پرچارے جاندے صوبے پنجاب وچ 2000 توں 2015 تک دے 16 سالاں دوران 16000 توں ودھ کساناں تے کھیت مزدوراں نے خدکشی کیتی اے۔[۴]

دیش دی آبادی وچ کسانی دا حصہ

[سودھو]

بھارت وچ کساناں دی آبادی 45 توں 50 فیصد توں اپر اے۔ [۵]

اتہاس

[سودھو]
اینسیاربیسی، بھارت دے مطابق متعلق سال بھارت وچ کساناں دیاں کل آتم ہتیاواں[۲][۶][۷][۸]

بھارت دے کساناں، خاص کرکے نقد فصلاں اگاؤن والے کساناں وچ نراشا، بغاوتاں اتے اچّ موت در دے تعلقات وچ تریخی ریکارڈ، پچھے 19 ویں صدی دے ملدے ہن۔[۹][۱۰]حالانکہ، اسدے کارن کھدکشیاں بہت گھٹ سن۔[۱۱]1870 دے اچے زمینی ٹیکس،جو کھیتی باڑی دے پیداوار جاں اتپادکتا تے وار وار پیندے کالاں دے پرجذبات دی پرواہ کیتے بناں، نقدی وچ ادا کرنے ہندے سی، اپروں سودخوراں اتے جاگیرداراں دے حقاں نوں بستیوادی سرکھیا نے کپاہ اتپادک اتے ہور کساناں وچ گھور غریبی اتے نراشا تے بے چینی پیدا کرن وچ حصہ پایا، جسدا نتیجہ آخرکار 1875–1877 دے دکھن دے دنگیاں وچ نکلیا۔[۱۱][۱۲] بریٹیش سرکار نے 1879 وچ ڈیکن ایگریکلچرسٹس رلیف ایکٹ پاس کیتا، جس نے دکھن دے کپاہ اتپادک کساناں کولوں سودخوراں ولوں اگراہیاں جاندیاں ویاج دراں نوں محدود کیتا سی، پر اوہناں نے اسنوں اوہناں چونویں علاقیاں وچ ہی لاگوُ کیتا جو بریٹیش کپاہ وپار دے ہتاں دی تکمیل کردے سن۔[۱۱][۱۳] پینڈو لوکاں وچ، خاص کرکے کھیتی باڑی بریٹیش بھارت وچ موت در، 1850 اتے 1940 دے درمیان بہت زیادہ سی۔ [۱۴][۱۵]حالانکہ، بھکھمری نال ہوئیاں موتاں آتم ہتیاواں نالوں کتے ودھ سن، بعد وچ اوہناں نوں "injuries" دے تحت ادھکارت طور تے ورگیکرت کیتا گیا اے۔[۱۶]1897 وچ "njuries" دے تحت شرینیبدھّ موت در بھارت دے مرکزی پرانتاں وچ 79 متعلق 100,000 لوک اتے بمبئی پریزیڈینسی وچ 37 متعلق 100,000 لوک سی۔[۱۷]

گنپتی اتے وینکوبو راؤ نے 1966 وچ تاملناڈو دے کجھ حصیاں وچ کھدکشیاں دا تجزیہ کیتا۔ اوہناں نے سفارش کیتی کہ کھیتی باڑی آرگنو-فاسفورس یوگک (کیٹناشک) ویچن تے پابندی لگائی جاوے۔[۱۸]اسے طرحاں، نندی اتے ہورناں نے 1979 وچ پینڈو مغربی بنگال وچ آتم ہتیاواں وچ عامَ ملدے کیڑے مار دوائیاں دے کردار نوٹ کیتی اتے سجھاء دتا کہ اوہناں دا ملنا نیمبدھّ کرنا چاہیدا اے۔[۱۹] ہیگڑے نے اتری کرناٹک دے پنڈاں وچ 1962 توں 1 جون 1970 وچ پنڈاں وچ خدکشی دا مطالعہ کیتا اتے دسیا کہ آتمگھات دیاں وارداتاں دی در 5.7 متعلق 100,000 دی سی۔[۲۰] ریڈی نے 1993 وچ آندھرا پردیش وچ کساناں دیاں کھدکشیاں دی اچّ در دا اتے کھیتی دے سائز اتے اتپادکتا نال اس دے سمضموناں دا جائزا لیا۔[۲۱]

بھارت وچ کساناں دیاں کھدکشیاں بارے عامَ پریس وچ رپورٹاں چھپن دا سلسلہ 1990 دے دہاکے وچ شروع ہویا سی، خاص طور تے پلاگمی سائیناتھ نے پہل قدمی کیتیا۔ [۲۲] 2000 ویاں وچ، اس مدعے تے قومانتری دھیان گیا اتے بھارت دیاں کئی سرکاراں نے پہلکدمیاں لین دی کوشش کیتی۔[۲۳][۲۴] شروع وچ ایہہ رپورٹاں مہاراشٹر توں آئیاں۔ جلدی ہی آندھرا پردیش ولوں وی کھدکشیاں دیاں خبراں آؤن لگیاں۔ شرُ وچ لگدا سی کہ ساریاں کھدکشیاں مہاراشٹر دے ودربھ کھیتر دے کپاہ اتپادک کساناں نے کیتیاں ہن۔ لیکن مہاراشٹر دے راج اپرادھ لیکھا دفتر توں حاصل انکڑیاں نوں دیکھن توں واضع ہو گیا کہ پورے مہاراشٹر وچ کپاہ سمیت ہور نغدی فصلاں دے کساناں دیاں آتمہتیاواں دی در بہت زیادہ رہی اے۔ آتم قتل کرن والے صرف گھٹ زمین والے کسان نہیں سن سگوں مدھ-ورگی اتے ودھ زمین والے کسان وی سن۔ راج سرکار نے اس مسئلہ اتے وچار کرن لئی کئی جانچ کمیٹیاں بنائیاں۔ بھارت دے پردھانوزیر من موہن سنگھ نے راج سرکار نوں ودربھ دے کساناں اتے خرچ کرن لئی 110 عرب روپئے دے سہاتا دین دا اعلان کیتا۔ بعد دے سالاں وچ کھیتی باڑی سنکٹ کارن مہاراشٹر، کرناٹک، کیرل، آندھرا پردیش، پنجاب، مدھ-پردیش اتے چھتیسگڑ وچ وی کساناں نے آتم-ہتیاواں کیتیاں

ترقی ماڈل دی پیداوار

[سودھو]

کسان کھدکشیاں دا سبھ توں وڈا کارن سرکار دا آزاد بھارت وچ اپنایا ترقی ماڈل اے، نویں بھارت دے نویں ترقی ماڈل اندر سارا زور کارپوریٹ جگت نوں سہولتاں دین تے لگیا ہویا اے اتے ملک دا ڈھڈّ بھرن والیاں دی سار نہیں لئی جا رہی۔[۲۵][۲۶]

نقصدار منڈیکرن

[سودھو]

ملک دے بہتے کسان گھٹو-گھٹو حمایت ملّ دے موجودہ پروگرام دی محدود پہنچ کرکے اتے اجیاے کھیتی منڈیکرن سسٹم دی موجودگی کرکے (جس وچ اتپادک نوں جنس دی کھپتکار ولوں ادا کیتی گئی قیمت دا صرف چھوٹا جیہا حصہ ہی ملدا اے) فصلاں لئی لااے وند ملّ حاصل کرن توں ااہل ہن|[۲۷]پیداوار دے لحاظ اتے سرکاری ایجنسیاں ولوں کیتی جاندی خرید دے لحاظ توں کنک ہی ہاڑھی دیاں فصلاں وچوں سبھ توں اہم اے۔ ہورناں فصلاں دی ایمئیسپی بھاویں اعلان دتی جاندی اے پر ایہناں دیاں قیمتاں منڈی دیاں طاقتاں طے کردیاں ہن تے سرکاری خرید نانماتر کیتی جاندی اے۔کسان دی سبھ توں وڈی وڈمبنا اے کہ اوہ خود نی اپنی پیدا کیتی جنس دا ملّ نردھارن نہیں کردا ۔ اکلا کسان ہی اجیہا اتپادک اے ۔ اجے تک ہور وستاں دے اتپادک تاں لاگت توں کئی گنا منافع کماؤندے ہن ۔ پر کسان لئی لاگت کڈھنا ہی اوکھا ہو جاندا اے ۔ فصل تیار ہون تے بہت ساری دینداریاں لئی اپنی اپج ترنت ویچنا اسدی مجبوری رہندی اے ۔ سارے کساناں ولوں اکٹھے بازار وچ ویچن دی لاچاری دے کارن ملّ گر جاندا اے ۔[۲۸][۲۹]

عالمی وپار تنظیم اتے کارپوریٹ

[سودھو]

اصل وچ عالمی ویاپی پدھر اتے ودھ توں ودھ منافع کماؤن دے لاگوُ کارپوریٹ ترقی ماڈل نے ماحولیاتی اتے غریب-امیر دے معاشی پاڑے دا وڈا سنکٹ کھڑھا کر دتا اے۔ بھارت وچ 2017 دوران ہی کل آمدن دا 73 فیصدی حصہ اک فیصدی گھرانیاں کول چلا گیا اے۔ کھیتی کھیتر اتے انحصار لوک اس توں وی بری حالت وچ ہن۔ سمچے ترقی دے ماڈل دی اصلیت جان کے اس دا وکلپ سوچے بناں اکلی کھیتی نوں عام دا طریقہ اپنے-اپنے وچ کامیاب ہونا ممکن نہیں اے۔[۳۰]। بھارت کئی سالاں توں کھیتی باڑی لئی دتی جاندی مدد (سبسڈی) گھٹاؤن جاں اس نوں محدود کرن دا دباء جھلّ رہا اے۔ ایہہ سیماواں ‘کل مدد ماپ’ (ایگریگیٹ میر آف سپورٹ – ایئیمئیسّ) تحت بنھیاں گئیاں ہن۔ کساناں دیاں فصلاں دا گھٹو-گھٹو حمایت ملّ (ایمئیسپی) گھٹاؤن لئی بھارت اتے تاں لوہڑے دا دباء پایا جا رہا اے؛ دوجے بنے امریکہ، کینیڈا اتے یوروپیئن یونین دے ملک جہڑے قومانتری وپار وچ وڈے پدھر تے وچردے ہن، لگاتار اس دباء توں مکت ہن اتے نیماں-اصولاں توں الٹ جا کے وی آپو-اپنے کساناں نوں ہر ممکن مدد مہیا کروا راے ہن۔[۳۱] ترقی دا کارپوریٹ ماڈل امیر گھرانیاں دے منافعے لئی ساری دنیا نوں داء اتے لگاؤن لئی تیار اے۔[۳۲]

ہری انقلاب دے کردار

[سودھو]

پنجاب دے کھیتی دے سرمایہ داری ماڈل اتے صفتی طور اُتے بین القوامیت دیاں پالیسیاں کرکے کھیتی کھیتر نوں دتیاں جان والیاں رعایتاں دا وی خاتمہ ہو گیا اے اتے قومانتری منڈی دے اثر کرکے فصلاں دے واجب بھاء وی ملنے بند ہو گئے جس نال کساناں دے خالص منافعے گھٹ گئے تے اوہ قرضے دے جال وچ پھس گئے۔ [۳۳]موجودہ ویلے کھیتی باڑی یونیورسٹیاں دی گنتی سینکڑے دے نیڑے ہو گئی اے۔[۳۴] فصلی ونّ-سونتا والے معاملے وچ بہت پچھڑ راے ہاں۔ اس دا کارن ایہہ اے کہ سمچا کھیتی مطلب چارا وڈیرے چوکھٹے دا اک حصہ ماتر اے جس وچ کساناں دا بہت گھٹ کنٹرول اے۔[۳۵]کیٹ ناشک زہراں دے بھرے ٹرکاں دے ٹرکّ دھرتی وچ جذب ہو راے ہن۔ اوہ وی اک وار نہیں، سال وچ دو دو وار۔ ایہناں زہراں دا اثر وقتی نہیں ہندا بلکہ بڑا لما سماں رہندا اے۔ کئی سالاں توں وڈی پدھر تے ہو رہی کیڑے مار دوائیاں دی ورتوں نال فصلاں دیاں بیماریاں گھٹن دی بجائے ہور ودھیاں ہن۔ پچھلے ویلے دوران ایہہ ویکھن وچ آیا اے کہ کیڑے مار دوائیاں اتے کیمیائی کھاداں دی ودھ مقدار وچ ورتوں نال فصلاں دے جھاڑ ودھن دی بجائے گھٹ راے ہن۔ سپرپھاسفٹ اتے ڈیئیپی ورگیاں رسانک کھاداں نال یورینیئم جاے تتّ ساڈی مٹی وچ رل راے ہن۔ ایہناں دے ماڑے اثر منکھاں اتے ہور جیواں وچ وی آ راے ہن۔ فصلاں تے حملہ کرن والیاں سنڈیاں کیڑے مکوڑے ٹنڈیاں دیاں فوجاں کئیاں نسلاں تیز توں تیز زہراں ساہویں عاقی ہو رہیاں ہن۔ ایہناں نوں ختم کرن دی ضد وچ ودھیا متر پنچھی اتے ہور مٹی نوں سرکھئت رکھن والے کیڑے پتنگے وی ختم ہو راے ہن[۳۶]

ودھدیاں کھیتی لاگتاں

[سودھو]

132 کروڑ دی آبادی والے دیش بھارت وچ کھیتی پیداوار وچ ٹھہرائ آ گیا اے۔ شہریکرن، پون-پانی دے بدلاء اتے پلیت ہو راے ماحول کارن کھیتی پیداوار وچ رکاوٹ آ رہی اے۔ ہوا، پانی، زمین زہریلی اتے پرآلودہ ہو گئی اے۔ کل گھریلو پیداوار وچ کھیتی دی حصیداری گھٹ کے 14 فیصدی رہِ گئی اے۔ اک پاسے کسان فصلاں دی اپج وچ وادھے بارے چنعنصر اے، دوجے پاسے کھیتی پیداوار دی لاگت وچ وادھا ہو رہا اے۔ ڈیزل دے ملّ وچ ہو راے وادھے نے کھیتی لاگت ہور وی مہنگی کر دتی اے۔[۳۷] سال 2018 وچ ڈالر دے مقابلے روپئے دی قیمت لگاتار گھٹدے جان دا اثر کسان اتے وی پے رہا اے۔ جھونے توں بعد ترنت بعد ہاڑھی دیاں فصلاں دی بجائی لئی ورتوں وچ آؤن والی ڈیئیپی کھاد دی قیمت وچ 140 روپئے تھیلا مہنگا ہو گیا اے اتے پنجاب دے کساناں سر تقریباً 224 کروڑ روپئے دا ہور بوجھ پین دا خدشہ اے۔ ڈیزل دی قیمت وچ ہو راے بے روک وادھے نے کسان دی پیداوار لاگت وچ وڈا وادھا کیتا اے۔ کھیتی کھیتر وچ سالانہ تقریباً 11 لکھ کلولیٹر ڈیزل دی خپت ہندی اے۔ اس توں علاوہ پچھلے دو سالاں دوران ہی ٹیکس توں مکت کھیتی انپٹس اتے جیئیسٹی لگن نال کیٹنشاک، ندیناشک اتے کھاداں دے بھاء ودھ گئے ہن۔ پیداوار لاگت ودھن اتے آمدن گھٹن کرکے قرضے دے جال وچ پھسدا جا رہا کسان اتے کھیتی اتے انحصار مزدور لگاتار خدکشیاں دے راہ پئے ہوئے ہن۔ مرکز تے راج سرکار دے نیتیگت فیصلے کسان تے کھیت مزدور دے مستقبل نوں عام والے دکھائی نہیں دندے۔ اجیاے موقعے کسان لئی چھوٹا جھٹکا برداشت کرنا وی مشکل نظر آؤندا اے۔[۳۸]

قدرتی آفتاں

[سودھو]

موسمی بدلاء کھیتی نوں بری طرحاں متاثر کردے ہن۔ انت بیجاں، کیمیائی خاداں، کیڑے مار دوائیاں، سنجائی دے نویں پربندھاں تے ترقی یافتہ نوینیاں تکنیکاں تے مشیناں دی ورتوں دے باو جود ساڈے دیس دا انداتا کہاؤن والا کسان اج وی معاشی سنکٹ دے دور وچوں لنگھ رہا اے۔ کئی دہاکے پہلاں ساڈے حکمراناں نے کساناں نوں سوکے، ہڑھاں تے دوجیاں قدرتی آفتاں دی مار توں بچاؤن لئی کھیتی سیکٹر وچ بیمہ سکیم لاگوُ کرن دا اعلان کیتا سی۔ کئی دہاکے بیت جان مگروں وی ایہہ اقرار کاغذاں دا شنگار ہی بنیا ہویا اے۔[۳۹]بے موسمی بارش اتے گڑیاں نال کھلے آسمان ہیٹھ کھڑی فصل نوں بہت نقصان ہندا اے [۴۰]کساناں دی معاشی سمت بہت خراب ہو جاندی اے۔اوہ اپنے پروار نوں پالن لئی ہر چاراجوئی کردے ہن [۴۱]

غیر قدرتی آفتاں

[سودھو]

بجلی دیاں ڈھلیاں تاراں دا آپس وچ ٹکرا کے فصل نوں اگّ لا دینا غیر-قدرتی آفت اے۔ ہر سال ہزاراں ایکڑ کنک اجیہی اگّ دی مار ہیٹھ آؤندی اے ۔[۴۲]

سرکاراں ولوں کسانی دی اندیکھی

[سودھو]

زمین گرہن بل اتے بے موسمی برسات دے کارن کنک دے جھاڑ وچ کمی کرکے دیش وچ کساناں سر ودھ رہا قرضے دا بوجھ اتے کسان خدکشیاں دا مدعا راشٹر پدھری وچار چرچہ دا موضوع بن چکیا اے۔[۴۳]کسان اپنیاں جنساں ویچن لئی منڈیاںوچ رل راے ہن۔[۴۴][۴۵]معاشی مندحالی دا شکار ہویا کسان جدوں کتے خدکشی کردا اے تاں ملک دیاں سیاسی پارٹیاں اس نوں مدعا بنا کے اپنیاں روٹیاں سیکن دی کوشش کردیاں ہن اتے نال ہی ایہہ وی کیہا جاندا اے کہ کرسانی دے مدعے اُتے سیاست نہیں ہونی چاہیدی۔ پچھلے کجھ سالاں وچ لکھاں کساناں دیاں کھدکشیاں آزاد بھارت دے متھے اُتے کلنک وانگ ہن | اینے وڈے پیمانے اُتے ہوئیاں کساناں دیاں کھدکشیاں حقیقت وچ اس انتظام ولوں کیتے گئے قتل ہن جو انتظام بڑی تیزی نال دھناڈھ نوں ہور دھناڈھ اتے غریب نوں ہور غریب بنا رہی اے | کھیتی باڑی متعلق غلط سرکاری پالیسیاں کرکے پچھلے کجھ عرصے توں لکھاں دی گنتی وچ چھوٹے کسان اپنی زمین گوا بیٹھے ہن۔ بڑی تیزی نال ایہہ عمل جاری اے۔ بھاجپا اتے کانگرس سمیت اوہ پارٹیاں جو اپنے-اپنے نوں کسان مہربان کہاؤندیاں ہن، 'گلاں دے کڑاہ' بنا-بنا کے کساناں اگے پیش کردیاں رہیاں ہن۔ پر قرضیاں دی مار دے جھمبھے کساناں نوں مندحالی چوں کڈھن لئی کوئی ٹھوس یوجناواں نہیں بنائیاں گئیاں۔ لنگھیاں لوک سبھا چوناں وچ کساناں دی حمایت لین لئی سوامیناتھن رپورٹ لاگوُ کرن دا بھاجپا حمایت کردی رہی، پر چوناں جتن بعد اس نوں وسار دتا گیا۔ سگوں مودی سرکار کسان ورتکنیک زمین حصول ورگے بلّ لیاؤن لئی اڈی-چوٹی دا زور لا رہی اے [۴۶] سیاستداناں دا کم کساناں دیاں سمسیاواں نوں حل کرن دی بجائے اوہناں نوں دوجے دے گل پاؤنا ہو گیا اے۔ [۴۷] سرکار کارپوریٹ گھرانیاں دے برے قرضے نوں معاف کرن لئی تاں تیار رہندی اے پر کساناں دی سنکٹ موقعے بانہہ پھڑن لئی تیار نہیں اے۔[۴۸]

قرضیاں دا جال

[سودھو]

کساناں نوں معاشی لوڑاں پوریاں کرن لئی قرضے دی لوڑ پیندی اے ۔ ایہہ قرضہ اوہناں نوں سنستھاگت اتے غیر سنستھاگت سروتاں توں ملدا اے۔ غیر سنستھاگت سروتاں توں کساناں نوں دتے قرضے تے بھاری ویاج وصولیا جاندا اے۔[۴۹][۵۰]کھیتی ہیٹھ رقبہ گھٹ ہو جان اتے قرضیاں دا بوجھ ودھن کرکے کساناں دی حالت نازک ہو گئی اے۔[۵۱]اس وچ کوئی شکّ نہیں کہ نہ صرف پنجاب بلکہ سارے بھارت دی کھیتی اتے کسان گمبھیر سنکٹ وچ پھسے ہوئے ہن اتے تراسدی ایہہ اے کہ ایہہ سنکٹ گھٹن دی بجائے ودھ رہا اے۔ پچھلے تقریباً دو دہاکیاں دوران دیش بھر وچ لکھاں کسان اتے کھیت مزدور آتم ہتیاواں کر چکے ہن اتے ایہہ رجھان رکن دا ناں ہی نہیں لے رہا۔ [۵۲]اس توں علاوہ لکھاں کسان کھیتی ’چوں باہر جا چکے ہن اتے ہور لکھاں باہر جان دی تاک وچ ہن۔ وڈی گنتی وچ کسان اپنے بچیاں نوں کھیتی وچ نہیں رکھنا چاہندے[۵۳]کئی وار معاون دھندے وی معاشی مندحالی وچوں نکلن دا سہارا نہیں بندے[۵۴]

پنجاب دے کساناں دی حالت

[سودھو]

خدکشیاں دا ایہہ ورتارا پنجاب دے پینڈو مطلب چارے دی مندی حالت دی بھیانک تصویر اے ۔[۵۵][۵۶]اج ملک وچ کھیتی گھٹ ترقی در اتے گھٹ آمدن دے چکرویو وچ پھسی ہوئی اے اتے گھاٹے والا دھندا بن رہی اے۔ گھٹ رہا فارم سائیز کساناں دی نگھر رہی معاشی حالت دا مکھ کارن اے۔ ہر پنج سال بعد کیتی جاندی کھیتی باڑی گننا مطابق 2000-01 توں 2010-11 دوران ملک وچ کھیتی جوتاں دی گنتی تقریباً 12 کروڑ توں ودھ کے 14 کروڑ ہو گئی اے جنہاں وچوں 67 فیصدی جوتاں دا اوسطاً سائیز تقریباً اک ایکڑ اے۔ نیشنل سینپل سروے ڈائریکٹوریٹ ولوں اکتر انکڑیاں مطابق، سال 2012–13 دوران کھیتی باڑی تے انحصار پروار دی کل اوسط ماسک آمدن 6426 روپئے اے جس وچوں 3076 روپئے (48 فیصدی) غیر کھیتی زریعاں توں اے اتے جے پنجاب بارے انکڑے دیکھے جان تاں ایہہ آمدن 18059 روپئے اے جس وچوں صرف 1710 روپئے (9.5 فیصدی) غیر کھیتی زریعاں توں اے، مطلب پنجاب وچ پینڈو علاقیاں وچ غیر کھیتی آمدن دے زریعہ بہت زیادہ گھٹ ہن۔[۵۷]

خدکشیاں دے ورتارے دا حل

[سودھو]

اج جتھے دیش دی کرسانی نوں بچاؤن لئی کھیتی باڑی پالیسیاں وچ وڈے بدلاء کرن دی لوڑ اے، اتھے دیش دے کسان نوں بے بس تے نراش ہو کے آتم-قتل نہ کرن بلکہ کھیتی باڑی متعلق غلط سرکاری پالیسیاں خلاف جدوجہد کرن دی لوڑ اے |ساریاں سیاسی پارٹیاں نوں خدکشیاں بارے اسارو پہنچ اپناؤنی چاہیدی اے۔ آتم قتل انسان اپنی زندگی وچ اکامیاب رہن کرکے مایوسی دی حالت وچ کردا اے۔ اسفلتا نوں سفلتا وچ بدلن لئی حوصلہ، محنت اتے دلیری دی لوڑ ہندی اے۔ زندگی جد وجہد دا نام اے۔ جیکر اسیں ہر مشکل دے حل لئی جد وجہد کراںگے تاں اک نہ اک دن سفلتا زروور ملیگی۔ [۵۸]

قدرت پکھی معاشی ترقی ماڈل

[سودھو]

عامَ لوکاں نوں سوکھا کرن لئی ‘سرمائیدار/کارپوریٹ سماجی ذمہ واری’ دی جگہ ‘سرکاری سماجی ذمہ واری’ دی اہمیت نوں سمجھدے ہوئے ملک وچ لوک اتے قدرت پکھی معاشی ترقی ماڈل نوں عمل وچ لیاؤن دی لوڑ اے۔ اس کم لئی سرمائیدار/کارپوریٹ جگت اتے سیاستداناں دی لوٹو سوچ اپر قابو پاؤن ضروری اے۔ اجیہا عوام دے جمہوری اتے شانتمئی جدوجہداں نال ہی ممکن ہو سکیگا۔[۴]

گھٹو گھٹ حمایت ملّ

[سودھو]

ملک دے آزاد ہون توں بعد تقریباً دو دہاکیاں تک کھیتی باڑی جنساں دیاں قیمتاں منڈی ولوں طے کیتیاں جاندیاں رہیاں۔ اس لئی جس ویلے کھیتی باڑی جنساں دا بھرپور پیداوار ہندا تاں منڈی ولوں اوہناں دیاں قیمتاں انیاں ڈیگ دتیاں جاندیاں کہ کسان دی آمدن پہلاں توں گھٹن نال اوہ ہور غریب ہو جاندا۔ پھر 1965 وچ ‘کھیتی باڑی قیمتاں کمیشن’ بنایا گیا۔ ایہہ کمیشن اپنی قائمی توں لے کے ہن تک کھیتی باڑی کھیتر دیاں کجھ مکھ جنساں دیاں گھٹو-گھٹو حمایت قیمتاں دیاں سفارشاں مرکز سرکار نوں کردا اے اتے مرکز سرکار عامَ طور تے ایہناں سفارشاں دے بنیاد اتے قیمتاں طے کردی آئی اے۔ ایہناں قیمتاں دیاں سفارشاں طے کرن وچ صوبہ سرکاراں دی صرف رائے ہی منگی جاندی اے۔ شروع دے کجھ سالاں دوران ملک وچ اناج پدمعنےآں دی بھاری تھڑھ اتے قابو پاؤن لئی مرکز سرکار نے گھٹو-گھٹو حمایت قیمتاں نوں کساناں لئی لااے وند رکھیا پر پچھلے کافی ویلے توں کساناں لئی ایہہ قیمتاں گھاٹے والیاں ہن۔ انج، ایہہ قیمتاں بھاویں کسان پکھی نہیں ہن، پھر وی قیمتاں طے کرن دا عمل، منڈی ولوں کساناں دی کیتی جاندی شریام لٹّ نوں کجھ گھٹ کرن وچ سہائی ہندا آیا اے۔[۵۹] مرکز سرکار ہن تک کنک تے دھان دی ہی مکھ طور اُتے سرکاری گھٹو-گھٹو حمایت ملّ اُتے خرید کردی آ رہی اے۔ ایہناں دوہاں فصلاں دی سرکاری خرید صرف ستّ راجاں تک ہی محدود اے۔ دیس دے باقی راجاں وچ سرکاری خرید دا پربندھ نہ ہون کارن کساناں نوں سرکار ولوں ایلانی گھٹّ-گھٹ حمایت قیمت حاصل نہیں ہندی۔ دھان دی فصل توں علاوہ ساؤنی دیاں باقی فصلاں دے گھٹو-گھٹو حمایت ملّ دا سرکار ولوں اعلان تاں کیتا جاندا اے، پر خرید دی انتظام نہ ہون کر کے کساناں نوں حمایت ملّ توں کتے گھٹ قیمت اُتے نجی وپاریاں نوں اپنا مال ویچنا پیندا اے۔ سرکاری خرید دے جہڑے انکڑے حاصل ہوئے ہن، اوہناں توں ایہہ گل ساہمنے آئی اے کہ دھان پیدا کرن والے کل چھبی کروڑ تیہہ لکھ کساناں وچوں ستّ فیصدی نوں ہی سرکاری طور اُتے اعلانیاں لااے وند قیمتاں حاصل ہندیاں ہن، باقی دے تقریباً اسی فیصدی کسان ایہناں قیمتاں توں وانجھے رہِ جاندے ہن۔[۶۰]عامَ طور تے ایہہ قیمتاں راج کر رہی پارٹی اپنیاں ووٹاں دا دھیان رکھ کے ایلاندیاں ہن۔[۶۱]

گھٹو گھٹ حمایت ملّ دی سفارش کھیتی باڑی لاگتاں تے قیمتاں بارے کمیشن سیئیسیپی کردا اے۔ پیداواری لاگتاں طے کرن دے کمیشن دے تن وکھو وکھرے فارمولے ہن: اے2 (اصل وچ ہوئے خرچے)؛ اے2+ایپھئیلّ (اصل وچ ہوئے خرچے + پروار دی کرت دی قیمت) اتے سی2 (مکمل لاگت + زمین دا ٹھیکہ + پونجی دا ویاج)۔ سوامیناتھن کمیشن دی رپورٹ وچ پیداوار دی مکمل لاگت مطلب سی2 توں 50 فیصد زیادہ حمایت ملّ دین دی سفارش کیتی گئی سی۔ کسان وی ایہی منگ راے ہن، پر سرکار اے2+ایپھئیلّ لاگت (جو سی2 توں کتے گھٹ بیٹھدی اے) دے حساب نال ایمئیسپی طے کردی اے۔[۶۲]

کھدکشیاں دے ورتارے دا مطالعہ

[سودھو]

کھیتی اتے کسانی سنکٹ متعلق کیتے گئے کھوج مطالعہ ایہہ حقیقت ساہمنے لیاؤندے ہن کہ پنجاب دے تقریباً سارے نمن کسان، کھیت مزدور اتے پینڈو چھوٹے کاریگر قرضے اتے غریبی وچ جمدے ہن، قرضے اتے غریبی وچ اوکھی دن-کٹی کردے ہن اتے آؤن والیاں پیڑھیاں لئی قرضے دی تکنیک ہوئی پنڈ اتے گھور غریبی چھڈّ کے تنگیاں-ترشیاں والی موت مر جاندے ہن۔[۶۳] سمچے ترقی دے ماڈل دی اصلیت جان کے اس دا وکلپ سوچے بناں اکلی کھیتی نوں عام دا طریقہ اپنے-اپنے وچ کامیاب ہونا ممکن نہیں اے۔ پچھلے دنیں پنجاب دا دورہ کرکے گئے صحافی پی۔سائینناتھ دا کہنا اے کہ ایہہ کھیتی اتے کسانی دا سنکٹ نہیں بلکہ رہتل دا سنکٹ اے۔ سماج وچوں دیالوپن، ہمدردی، سبھ نوں نال لے کے چلن والی سماجی سوجھ اتے بھاونا ختم ہو کے صرف منافعے دی ہوس اتے نجیواد بھارو ہو چکا اے۔[۶۴]

کساناں دے جدوجہد

[سودھو]

لمبے ویلے توں کساناں دے دھکھدے غصے دا لاواں مدھ پردیش، مہاراشٹر اتے ہور راجاں وچ فٹ ہی پیا۔ ایہہ لاواں بھارتی حکمراناں دیاں چراں دیاں کسان دوکھی پالیسیاں دا سٹہ اے۔ برطانوی حکومت ویلے کسان قرضے وچ جمدا، قرضے وچ پلدا اتے قرضہ سر چھڈّ کے مر جاندا سی۔ 1947 توں بعد وی اوہی پالیسیاں جاری رہیاں۔ مودی نے 2022 تک کساناں دے ‘اچھے دناں لئی’ اوہناں دی آمدن دگنی کرن اتے سوامیناتھن رپورٹ نوں لاگوُ کرن دے وعدے کیتے سن۔ پر اس دے تن سالاں وچ نہ قرضے دی پنڈ ہولی ہوئی، نہ خدکشیاں رکیاں، نہ فصلاں دا واجب ملّ ملیا، نہ بھارت وچ فصلاں دے صحیح منڈیکرن دا پربندھ ہویا اتے نہ ہی سوامیناتھن رپورٹ لاگوُ ہوئی۔ بھاجپا راج دے تن سالاں دوران کسان خدکشیاں وچ 42 فیصدی دا وادھا ہویا اتے قرضہ ہور ودھ گیا۔

مدھ پردیش دے نوجوان کساناں نے بھاجپا سرکار دی مغروری دیکھ کے اس نال کرڑے ہتھ کرن دی تیاری کرکے اک جون نوں اوہناں سر قرضہ پوری طرحاں معاف کرن، سوامیناتھن کمیٹی دیاں سفارشاں مطابق فصلاں دے لاگت ملّ دا 50 فیصدی منافع دین، کھیتی لئی بناں ویاج قرضہ اتے کساناں نوں پینشن سکیم دین، کنک اتے جھونے دی سرکاری خرید کرن، کارپوریٹ گھرانیاں نوں کوڈیاں دے بھاء زمیناں ویچنا بند کراؤن اتے دودھ دا ریٹ ودھاؤن دیاں منگاں لے کے تحریک شروع کر دتا۔ 4 جون نوں کساناں اتے پولیس وچکار ٹکرا ہون نال چھ پولیس والے زخمی ہو گئے۔ بھارتی مزدور سنگھ نے شوراج سنگھ چوہان نوں مل کے تحریک ادھ وچالؤں واپس لے لیا۔ پر دوجیاں کسان یونیناں نے تحریک جاری رکھ کے جدوجہد نوں ہور تیز کر دتا اتے کساناں نے ٹریکٹراں آدی نال 20 کلومیٹر لمبا ریلی مارچ کیتا۔ دوجے دن ہائیوے جام کرکے روس ریلی کردے ہوئے کساناں نوں پولیس نے پہلاں پانی توپاں نال کھدیڑن دی کوشش کیتی اتے پھر اوہناں اپر گولیاں ورھا دتیاں۔ اس نال چھ نوجوان کسان مارے گئے اتے دو زخمی ہو گئے۔ اس توں کسان تحریک ہور تیز ہو گیا۔ چوہان سرکار نے تحریک نوں ٹھنڈھا کرن لئی مارے گئے کساناں دے وارساں نوں اک اک کروڑ روپئے دین دا اعلان کیتا۔ گولی کانڈ بعد راجویاپی بند دے سدے نے تحریک نوں ہور مکمل بنا دتا۔ مندسور، اندور، سیہور، دیواس، نیمچ، کھڑگون، دھار، اتے اجین تک تحریک پھیلن کارن سرکار بھیئبھیت ہو گئی۔

ادھر مہاراشٹر وچ وی کسان باغی ہو گئے۔ یوپی سرکار ولوں 36,359 کروڑ روپئے معاف کرنے مہاراشٹر دے کساناں وچ وی اک وڈا مدعا بن گیا۔ اتھے وی کساناں دی بری حالت اے ۔ راج وچ 2014 وچ 2,568 اتے 2015 وچ 3030 کساناں نے خدکشیاں کیتیاں۔ مراٹھواڑا وچ دو سال سوکا پین، گنے دی فصل خراب ہون اتے قیمتاں وچ گراوٹ آؤن کرکے کساناں سر قرضے دا بوجھ چڑھ گیا۔ اتھے کساناں نے دو جون توں ہڑتال کرکے دودھ، پھل، شبزیاں اتے ہور کھیتی وستاں شہراں وچ جانو روکن لئی گلیاں، تھوک منڈیاں اتے ہائیوے بند کر دتے۔ کساناں دے تحریک دے ودھدے دباء کارن وزیر اعلیٰ دیویندر پھڑنویس نوں چھوٹے اتے سیمانت کساناں دا قرضہ معاف کرن دا اعلان کرنا پیا۔ اس تحریک نے کئی نوینیاں پرتاں پائیاں ہن۔ روائتی کسان جتھیبندیاں دے سڑکاں اتے ریلاں جام کرن آدی دی تھاں تے ایہناں نوجوان کساناں ولوں ہڑتال دا سدا دینا، سوشل میڈیا دی ورتوں راہیں کسانی نوں لامبند کرنا، بھگوینکرن دے ماحول دے باو جود دھرم، جات-پات، تنگ قوم واد اتے بھاجپا ولوں بھڑکائے جان والے بھارتی شاونواد توں نرلیپ رہنا، اس تحریک دیاں خاص گلاں ہن۔ دیش بھر وچ کساناں دیاں بہہتیاں منگاں جویں کھیتی جنساں دے ودھ ملّ لین، سوامیناتھن کمیشن دیاں سفارشاں لاگوُ کراؤن، پینشن دین، میڈیکل اتے ہور سہولتاں بارے سانجھیاں ہون کرکے اس تحریک نے کساناں دی دیش ویاپی حمایت جتی۔ بھارتی کسان مہانسنگھ دیاں 62, پنجاب دیاں اٹھ، تامل ناڈو، راجستھان، گجرات، ہریانہ آدی راجاں دیاں کسان جتھیبندیاں ولوں اس تحریک دی پرزور حمایت نے اس تحریک نوں دیش ویاپی بنا دتا۔ نوجوان کسان آگوآں دا اس تحریک وچ موہری رول ہونا اس تحریک دی اک ہور نویں پرت اے۔ ایہہ تحریک سرکاراں لئی اک چتاونی وی اے کہ جیکر اوہناں نے کسان ورتکنیک پالیسیاں جاری رکھیاں تاں آؤن والا سماں اس موجودہ انتظام لئی اک گمبھیر چیلنج سدھ ہوئےگا۔[۶۵]

سرکاراں ولوں خدکشیاں روکن لئی چکے قدم

[سودھو]

کئی وار سرکار چون وعدے پورے کرن لئی کساناں دی قرضہ معافی ورگے قدم وی چکدی اے۔[۶۶]

حوالے

[سودھو]
  1. ↑ National Crime Reports Bureau, ADSI Report Annual – 2014 Government of India, p. 242, table 2.11
  2. ↑ ۲.۰ ۲.۱ «NDA, UPA failed to curb farmer suicides».
  3. ↑ "مودی دا کساناں نال سنواد". پنجابی ٹربیون. http://punjabitribuneonline.com/2018/06/%E0%A8%AE%E0%A9%8B%E0%A8%A6%E0%A9%80-%E0%A8%A6%E0%A8%BE-%E0%A8%95%E0%A8%BF%E0%A8%B8%E0%A8%BE%E0%A8%A8%E0%A8%BE%E0%A8%82-%E0%A8%A8%E0%A8%BE%E0%A8%B2-%E0%A8%B8%E0%A9%B0%E0%A8%B5%E0%A8%BE%E0%A8%A6/. 
  4. ↑ ۴.۰ ۴.۱ ڈاکٹر۔ علم سنگھ (2018-09-24). "سماجی پررفتار وچ وی بھارت پچھڑیا - Tribune Punjabi" (in en-US). Tribune Punjabi. https://www.punjabitribuneonline.com/2018/09/%E0%A8%B8%E0%A8%AE%E0%A8%BE%E0%A8%9C%E0%A8%BF%E0%A8%95-%E0%A8%AA%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A8%97%E0%A8%A4%E0%A9%80-%E0%A8%B5%E0%A8%BF%E0%A9%B1%E0%A8%9A-%E0%A8%B5%E0%A9%80-%E0%A8%AD%E0%A8%BE%E0%A8%B0/. 
  5. ↑ یادو, یوگندر. "کساناں نوں راہتاں بارے سوال کیوں ؟". پنجابی ٹربیون. http://punjabitribuneonline.com/2018/06/%E0%A8%95%E0%A8%BF%E0%A8%B8%E0%A8%BE%E0%A8%A8%E0%A8%BE%E0%A8%82-%E0%A8%A8%E0%A9%82%E0%A9%B0-%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%B9%E0%A8%A4%E0%A8%BE%E0%A8%82-%E0%A8%AC%E0%A8%BE%E0%A8%B0%E0%A9%87-%E0%A8%B8/. 
  6. ↑ «Have India's farm suicides really declined?».
  7. ↑ «Profile of suicide victims categorised by profession – 2013» (PDF). بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در 26 فروری 2015. تاریخ وارد شده در |archivedate= را بررسی کنید (کمک)
  8. ↑ «46 farmers commit suicide every day in India: Research».
  9. ↑ I.J. Catanach (1971)، Rural Credit in Western India, 1875–1930, University of California Press, ISBN [[Special:BookSources/978-0520015951، pp. 10–55
  10. ↑ Laxman Satya (1998)، Colonial Encroachment and Popular Resistance: Land Survey and Settlement Operations in Berar: 1860–1877, Agricultural History, vol 72, no 1, pp. 55–76
  11. ↑ ۱۱.۰ ۱۱.۱ ۱۱.۲ Deccan Agriculturists’ Relief Act, XVII of 1879 Government Central Press, Bombay (1882)
  12. ↑ Kranton and Swamy (1999)، The hazards of piecemeal reform: British civil courts and the credit market in colonial India, Journal of Development Economics, Vol. 58, pp. 1–28
  13. ↑ Chaudhary and Swamy (2014)، Protecting the Borrower: An Experiment in Colonial India، Yale University
  14. ↑ Mike Davis (2001)، Late Victorian Holocausts, El Niño Famines and the Making of the Third World, Verso, ISBN [[Special:BookSources/1-85984-739-0، Chapter 1
  15. ↑ BM Bhatia (1963)، Famines in India 1850–1945, Asia Publishing House, London, ISBN [[Special:BookSources/978-0210338544
  16. ↑ Tim Dyson (1991)، "On the Demography of South Asian Famines: Part I"، Population Studies, volume 45, no. 1, pp. 5–25
  17. ↑ Ajit Ghose (1982)، Food Supply and Starvation: A Study of Famines with Reference to the Indian Subcontinent, Oxford Economic Papers, vol. 34, issue 2, pp. 368–389
  18. ↑ Ganapathi, M. N. and Venkoba Rao, A. (1966)، A study of suicide in Madurai, Journal of Indian Medical Association, vol. 46, pp. 18–23
  19. ↑ Nandi et al (1979)، "Is suicide preventable by restricting the availability of lethal agents? - A rural survey of West Bengal"سانچہ:Dead link، Indian Journal of Psychiatry, vol. 21, pp. 251–255
  20. ↑ Hegde RS (1980)، Suicide in rural community, Indian Journal of Psychiatry, vol. 22, pp. 368–370
  21. ↑ Ratna Reddy (1993)، New technology in agriculture and changing size-productivity relationships: a study of Andhra Pradesh, Indian Journal of Agricultural Economics, 48(4)، pp. 633–648
  22. ↑ P.، Sainath, Everybody Loves a Good Drought: Stories from India's Poorest Districts, Penguin Books, ISBN [[Special:BookSources/0-14-025984-8
  23. ↑ Waldman, Amy (6 جون 2004). "Debts and Drought Drive India's Farmers to Despair". New York Times. https://www.nytimes.com/2004/06/06/world/debts-and-drought-drive-india-s-farmers-to-despair.html. Retrieved on
    2 مئی 2010. 
  24. ↑ Huggler, Justin (2 جولائی 2004). "India acts over suicide crisis on farms". London: The Independent. https://www.independent.co.uk/news/world/asia/india-acts-over-suicide-crisis-on-farms-551762.html. Retrieved on
    2 مئی 2010. 
  25. ↑ "کسان، سرکار اتے ترقی ماڈل - Tribune Punjabi" (in en-US). Tribune Punjabi. 2018-09-19. https://www.punjabitribuneonline.com/2018/09/%E0%A8%95%E0%A8%BF%E0%A8%B8%E0%A8%BE%E0%A8%A8-%E0%A8%B8%E0%A8%B0%E0%A8%95%E0%A8%BE%E0%A8%B0-%E0%A8%85%E0%A8%A4%E0%A9%87-%E0%A8%B5%E0%A8%BF%E0%A8%95%E0%A8%BE%E0%A8%B8-%E0%A8%AE%E0%A8%BE%E0%A8%A1/. 
  26. ↑ "پنچائت وزیر دی کساناں نوں دھمکی - Tribune Punjabi" (in en-US). Tribune Punjabi. 2018-10-05. https://www.punjabitribuneonline.com/2018/10/%E0%A8%AA%E0%A9%B0%E0%A8%9A%E0%A8%BE%E0%A8%87%E0%A8%A4-%E0%A8%AE%E0%A9%B0%E0%A8%A4%E0%A8%B0%E0%A9%80-%E0%A8%A6%E0%A9%80-%E0%A8%95%E0%A8%BF%E0%A8%B8%E0%A8%BE%E0%A8%A8%E0%A8%BE%E0%A8%82-%E0%A8%A8/. 
  27. ↑ "فصلاں دے بھاء بارے نویں سکیم اتے کسان - Tribune Punjabi" (in en-US). Tribune Punjabi. 2018-09-23. https://www.punjabitribuneonline.com/2018/09/%E0%A9%9E%E0%A8%B8%E0%A8%B2%E0%A8%BE%E0%A8%82-%E0%A8%A6%E0%A9%87-%E0%A8%AD%E0%A8%BE%E0%A8%85-%E0%A8%AC%E0%A8%BE%E0%A8%B0%E0%A9%87-%E0%A8%A8%E0%A8%B5%E0%A9%80%E0%A8%82-%E0%A8%B8%E0%A8%95%E0%A9%80/. 
  28. ↑ "بھارت وچ کھیتی باڑی سنکٹ – ڈاکٹر۔ کرپاشنکر" (in en-US). مکھ دھارا مُخ دھارا Mukh Dhara. 2010-07-28. https://satdeepgillrachna.wordpress.com/2010/07/28/%E0%A8%AD%E0%A8%BE%E0%A8%B0%E0%A8%A4-%E0%A8%B5%E0%A8%BF%E0%A9%B1%E0%A8%9A-%E0%A8%96%E0%A9%87%E0%A8%A4%E0%A9%80%E0%A8%AC%E0%A8%BE%E0%A9%9C%E0%A9%80-%E0%A8%B8%E0%A9%B0%E0%A8%95%E0%A8%9F-%E0%A8%A1/. 
  29. ↑ "کھیتی وبھنتا دا جھنڈا چکن والے کساناں دی سرکار نے ‘پٹھّ’ لوائی - Tribune Punjabi" (in en-US). Tribune Punjabi. 2018-11-04. https://www.punjabitribuneonline.com/2018/11/%E0%A8%96%E0%A9%87%E0%A8%A4%E0%A9%80-%E0%A8%B5%E0%A8%BF%E0%A8%AD%E0%A8%BF%E0%A9%B0%E0%A8%A8%E0%A8%A4%E0%A8%BE-%E0%A8%A6%E0%A8%BE-%E0%A8%9D%E0%A9%B0%E0%A8%A1%E0%A8%BE-%E0%A8%9A%E0%A9%81%E0%A9%B1/. 
  30. ↑ ہمیر سنگھ. "پرشاسنک سدھاراں دی لچھمن ریکھا توں اگے نہیں ودھ سکی کسان پالیسی". پنجابی ٹربیون. http://punjabitribuneonline.com/2018/06/%E0%A8%AA%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A8%B6%E0%A8%BE%E0%A8%B8%E0%A8%A8%E0%A8%BF%E0%A8%95-%E0%A8%B8%E0%A9%81%E0%A8%A7%E0%A8%BE%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%82-%E0%A8%A6%E0%A9%80-%E0%A8%B2%E0%A8%9B%E0%A8%AE/. 
  31. ↑ دیوندر شرما (2018-08-21). "کھیتی سبسڈیاں اتے ترقی یافتہ ملکاں دی داداگری" (in en-US). پنجابی ٹربیون. https://www.punjabitribuneonline.com/2018/08/%E0%A8%96%E0%A9%87%E0%A8%A4%E0%A9%80-%E0%A8%B8%E0%A8%AC%E0%A8%B8%E0%A8%BF%E0%A8%A1%E0%A9%80%E0%A8%86%E0%A8%82-%E0%A8%85%E0%A8%A4%E0%A9%87-%E0%A8%B5%E0%A8%BF%E0%A8%95%E0%A8%B8%E0%A8%BF%E0%A8%A4/. 
  32. ↑ ہمیر سنگھ (2018-09-20). "دنیا امن، اقوام متحدہ اتے اج دی سیاست - Tribune Punjabi" (in en-US). Tribune Punjabi. https://www.punjabitribuneonline.com/2018/09/%E0%A8%B8%E0%A9%B0%E0%A8%B8%E0%A8%BE%E0%A8%B0-%E0%A8%85%E0%A8%AE%E0%A8%A8-%E0%A8%B8%E0%A9%B0%E0%A8%AF%E0%A9%81%E0%A8%95%E0%A8%A4-%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%B6%E0%A8%9F%E0%A8%B0-%E0%A8%85%E0%A8%A4/. 
  33. ↑ پنجاب وچ کسان خدکشیاں دا ورتارا - ڈاکٹر۔ سکھ پال سنگھ[۱]
  34. ↑ "کھیتی باڑی سکھیا دے میاراں نال سمجھوتاں خطرناک". پنجابی ٹربیون. http://punjabitribuneonline.com/2018/04/%E0%A8%96%E0%A9%87%E0%A8%A4%E0%A9%80%E0%A8%AC%E0%A8%BE%E0%A9%9C%E0%A9%80-%E0%A8%B8%E0%A8%BF%E0%A9%B1%E0%A8%96%E0%A8%BF%E0%A8%86-%E0%A8%A6%E0%A9%87-%E0%A8%AE%E0%A8%BF%E0%A8%86%E0%A8%B0%E0%A8%BE/. 
  35. ↑ "جھونے دی لوائی، کسان تحریک اتے سرکار دی پہنچ". پنجابی ٹربیون. http://punjabitribuneonline.com/2018/06/%E0%A8%9D%E0%A9%8B%E0%A8%A8%E0%A9%87-%E0%A8%A6%E0%A9%80-%E0%A8%B2%E0%A9%81%E0%A8%86%E0%A8%88-%E0%A8%95%E0%A8%BF%E0%A8%B8%E0%A8%BE%E0%A8%A8-%E0%A8%85%E0%A9%B0%E0%A8%A6%E0%A9%8B%E0%A8%B2%E0%A8%A8/. 
  36. ↑ گرچرن سنگھ نورپور (2018-09-26). "اجوکا ترقی ماڈل انسان لئی گھاتک - Tribune Punjabi" (in en-US). Tribune Punjabi. https://www.punjabitribuneonline.com/2018/09/%E0%A8%85%E0%A8%9C%E0%A9%8B%E0%A8%95%E0%A8%BE-%E0%A8%B5%E0%A8%BF%E0%A8%95%E0%A8%BE%E0%A8%B8-%E0%A8%AE%E0%A8%BE%E0%A8%A1%E0%A8%B2-%E0%A8%AE%E0%A8%A8%E0%A9%81%E0%A9%B1%E0%A8%96-%E0%A8%B2%E0%A8%88/. 
  37. ↑ «کھیتی سنکٹ تے وچار-چرچار لئی پارلیمنٹ دا خاص اجلاس کیوں نہیں؟ --- گرمیت پلاہی - sarokar.ca». www.sarokar.ca (به English). دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۹-۲۴.
  38. ↑ "کساناں اتے ہور مار - Tribune Punjabi" (in en-US). Tribune Punjabi. 2018-10-21. https://www.punjabitribuneonline.com/2018/10/%E0%A8%95%E0%A8%BF%E0%A8%B8%E0%A8%BE%E0%A8%A8%E0%A8%BE%E0%A8%82-%E0%A8%89%E0%A9%B1%E0%A8%A4%E0%A9%87-%E0%A8%B9%E0%A9%8B%E0%A8%B0-%E0%A8%AE%E0%A8%BE%E0%A8%B0/. 
  39. ↑ بربادی کنڈھے پجی کسانی [۲]
  40. ↑ مینہہ اتے گڑیاں نے پھیریا کساناں دے سپنیاں تے پانی [۳]
  41. ↑ اچھے دن؟ فصلاں تباہ، کسان بچے ویچن لئی مجبور [۴] Archived 2016-03-04 at the وے بیک مشین
  42. ↑ پاورکوم دی اگّ [۵]
  43. ↑ یوریا پالیسی دا سمبھاوت اثر [۶]
  44. ↑ مودی تے بادل سرکار نے کساناں نوں منڈیاں وچ رولیا [۷]
  45. ↑ "کھیتی وبھنتا دا جھنڈا چکن والے کساناں دی سرکار نے ‘پٹھّ’ لوائی - Tribune Punjabi" (in en-US). Tribune Punjabi. 2018-11-04. https://www.punjabitribuneonline.com/2018/11/%E0%A8%96%E0%A9%87%E0%A8%A4%E0%A9%80-%E0%A8%B5%E0%A8%BF%E0%A8%AD%E0%A8%BF%E0%A9%B0%E0%A8%A8%E0%A8%A4%E0%A8%BE-%E0%A8%A6%E0%A8%BE-%E0%A8%9D%E0%A9%B0%E0%A8%A1%E0%A8%BE-%E0%A8%9A%E0%A9%81%E0%A9%B1/. 
  46. ↑ کھیتی متعلق غلط پالیسیاں دا سٹہ ہن کسان خدکشیاں[۸]
  47. ↑ کسان خدکشیاں دے ورتارے دا حل مرکز کول: بادل[۹]
  48. ↑ "مودی دا کساناں نال سنواد". پنجابی ٹربیون. http://punjabitribuneonline.com/2018/06/%E0%A8%AE%E0%A9%8B%E0%A8%A6%E0%A9%80-%E0%A8%A6%E0%A8%BE-%E0%A8%95%E0%A8%BF%E0%A8%B8%E0%A8%BE%E0%A8%A8%E0%A8%BE%E0%A8%82-%E0%A8%A8%E0%A8%BE%E0%A8%B2-%E0%A8%B8%E0%A9%B0%E0%A8%B5%E0%A8%BE%E0%A8%A6/. 
  49. ↑ "شاہوکارا قرض دے نبیڑے لئی بلّ نوں ہری جھنڈی". پنجابی ٹربیون. 2018-08-23. https://www.punjabitribuneonline.com/2018/08/%E0%A8%B6%E0%A8%BE%E0%A8%B9%E0%A9%82%E0%A8%95%E0%A8%BE%E0%A8%B0%E0%A8%BE-%E0%A8%95%E0%A8%B0%E0%A8%9C%E0%A8%BC-%E0%A8%A6%E0%A9%87-%E0%A8%A8%E0%A8%BF%E0%A8%AC%E0%A9%87%E0%A9%9C%E0%A9%87-%E0%A8%B2/. 
  50. ↑ "آڑھتیاں تے شکنجہ؟" (in pa). پنجابی ٹربیون. 2018-08-24. https://www.punjabitribuneonline.com/2018/08/%E0%A8%86%E0%A9%9C%E0%A9%8D%E0%A8%B9%E0%A8%A4%E0%A9%80%E0%A8%86%E0%A8%82-%E0%A8%A4%E0%A9%87-%E0%A8%B6%E0%A8%BF%E0%A8%95%E0%A9%B0%E0%A8%9C%E0%A8%BE/. 
  51. ↑ قرضے دے بوجھ تھلے دبے کسان ولوں خدکشی [۱۰] Archived 2016-03-04 at the وے بیک مشین
  52. ↑ "دو قرضائی کساناں ولوں خدکشی - Tribune Punjabi" (in en-US). Tribune Punjabi. 2018-09-18. https://www.punjabitribuneonline.com/2018/09/%E0%A8%A6%E0%A9%8B-%E0%A8%95%E0%A8%B0%E0%A9%9B%E0%A8%BE%E0%A8%88-%E0%A8%95%E0%A8%BF%E0%A8%B8%E0%A8%BE%E0%A8%A8%E0%A8%BE%E0%A8%82-%E0%A8%B5%E0%A9%B1%E0%A8%B2%E0%A9%8B%E0%A8%82-%E0%A8%96%E0%A9%81/. 
  53. ↑ فصلاں دے سوامیناتھن کمیشن ولوں سفارش کیتے حمایت ملّ دا مدعا[۱۱]
  54. ↑ "کسان نے پھاہا لیا". پنجابی ٹربیون. http://punjabitribuneonline.com/2018/06/%E0%A8%95%E0%A8%BF%E0%A8%B8%E0%A8%BE%E0%A8%A8-%E0%A8%A8%E0%A9%87-%E0%A8%AB%E0%A8%BE%E0%A8%B9%E0%A8%BE-%E0%A8%B2%E0%A8%BF%E0%A8%86/. 
  55. ↑ کسان خدکشیاں نے رول کے رکھ دتے پنجاب دے پنڈ [۱۲]
  56. ↑ «پنجاب دی سبھ توں وڈی مسئلہ: کسان کھدکشیاں --- گرمیت پلاہی - sarokar.ca». www.sarokar.ca (به English). بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۸-۰۹-۱۷. دریافت‌شده در ۲۰۱۸-۰۹-۲۴.
  57. ↑ ڈاکٹر۔ بلوندر سنگھ سدھو (2018-10-11). "کسانی سنکٹ، کھیتی ترقی در تے سرکار - Tribune Punjabi" (in en-US). Tribune Punjabi. https://www.punjabitribuneonline.com/2018/10/%E0%A8%95%E0%A8%BF%E0%A8%B8%E0%A8%BE%E0%A8%A8%E0%A9%80-%E0%A8%B8%E0%A9%B0%E0%A8%95%E0%A8%9F-%E0%A8%96%E0%A9%87%E0%A8%A4%E0%A9%80-%E0%A8%B5%E0%A8%BF%E0%A8%95%E0%A8%BE%E0%A8%B8-%E0%A8%A6%E0%A8%B0/. 
  58. ↑ خدکشیاں مسئلہ دا حل نہیں[۱۳]
  59. ↑ سنگھ, علم. "کھیتی باڑی پالیسی: کویں ودھے صوبیاں دے کردار". پنجابی ٹربیون. http://punjabitribuneonline.com/2018/06/%E0%A8%96%E0%A9%87%E0%A8%A4%E0%A9%80%E0%A8%AC%E0%A8%BE%E0%A9%9C%E0%A9%80-%E0%A8%A8%E0%A9%80%E0%A8%A4%E0%A9%80-%E0%A8%95%E0%A8%BF%E0%A8%B5%E0%A9%87%E0%A8%82-%E0%A8%B5%E0%A8%A7%E0%A9%87-%E0%A8%B8/. 
  60. ↑ "کسانی سنکٹ دے حل لئی ٹھوس پالیسی دی لوڑ". نواں زمانہ. http://nawanzamana.in/20705/%E0%A8%95%E0%A8%BF%E0%A8%B8%E0%A8%BE%E0%A8%A8%E0%A9%80%20%E0%A8%B8%E0%A9%B0%E0%A8%95%E0%A8%9F%20%E0%A8%A6%E0%A9%87%20%E0%A8%B9%E0%A9%B1%E0%A8%B2%20%E0%A8%B2%E0%A8%88%20%E0%A8%A0%E0%A9%8B%E0%A8%B8%20%E0%A8%A8%E0%A9%80%E0%A8%A4%E0%A9%80%20%E0%A8%A6%E0%A9%80%20%E0%A8%B2%E0%A9%8B%E0%A9%9C.html. 
  61. ↑ "نویں فصل خرید پالیسی دا اعلان - Tribune Punjabi" (in en-US). Tribune Punjabi. 2018-09-12. https://www.punjabitribuneonline.com/2018/09/%E0%A8%A8%E0%A8%B5%E0%A9%80%E0%A8%82-%E0%A8%AB%E0%A8%B8%E0%A8%B2-%E0%A8%96%E0%A8%BC%E0%A8%B0%E0%A9%80%E0%A8%A6-%E0%A8%A8%E0%A9%80%E0%A8%A4%E0%A9%80-%E0%A8%A6%E0%A8%BE-%E0%A8%90%E0%A8%B2%E0%A8%BE/. 
  62. ↑ اقبال سنگھ (2018-10-06). "فصلاں دے گھٹوگھٹ حمایت ملّ دی حقیقت - Tribune Punjabi". Tribune Punjabi. https://www.punjabitribuneonline.com/2018/10/%E0%A9%9E%E0%A8%B8%E0%A8%B2%E0%A8%BE%E0%A8%82-%E0%A8%A6%E0%A9%87-%E0%A8%98%E0%A9%B1%E0%A8%9F%E0%A9%8B%E0%A8%98%E0%A9%B1%E0%A8%9F-%E0%A8%B8%E0%A8%AE%E0%A8%B0%E0%A8%A5%E0%A8%A8-%E0%A8%AE%E0%A9%81/. 
  63. ↑ [۱۴]کویں سارتھک بنے کسان خدکشیاں بارے مطالعہ: ڈاکٹر۔ علم سنگھ
  64. ↑ پرشاسنک سدھاراں دی لچھمن ریکھا توں اگے نہیں ودھ سکی کسان پالیسی, ہمیر سنگھ. "http://punjabitribuneonline.com/2018/06/%E0%A8%AA%E0%A9%8D%E0%A8%B0%E0%A8%B6%E0%A8%BE%E0%A8%B8%E0%A8%A8%E0%A8%BF%E0%A8%95-%E0%A8%B8%E0%A9%81%E0%A8%A7%E0%A8%BE%E0%A8%B0%E0%A8%BE%E0%A8%82-%E0%A8%A6%E0%A9%80-%E0%A8%B2%E0%A8%9B%E0%A8%AE/". پنجابی ٹربیون. 
  65. ↑ وچ کسان تحریک دیاں نویاں پرتاں
  66. ↑ دے دو لکھ تک دے فصلی قرضے معاف