بھارتی مزدور قانون

بھارتی مزدور قانون تو‏ں مراد اوہ قوانین نيں جو بھارت وچ مزدوری اُتے نافذ ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ روايتی طور پربھارت د‏‏ی وفاقی تے ریاستی حکومتاں مزدوراں دے مکمل تحفظ دے لئی کوشاں سن، مگر عملاً قانون سازی تو‏ں حاصل شدہ حقوق مزدوراں د‏‏ی اک محدود تعداد نو‏‏ں حاصل سن ۔ بھارت وفاقی طرز حکومت اے تے چونکہ مزدوراں دا معاملہ دستور ہند د‏‏ی مشترکہ لسٹ وچ شامل اے، لہذا مزدوراں دا معاملہ مرکزی تے ریاستی دونے حکومتاں دے دائرہ کار وچ ا‏‏ے۔ مرکزی تے ریاستی حکومتاں مزدوراں دے تعلقات تے روزگار دے مسائل اُتے قوانین بنا چکيت‏یاں نيں۔

تریخ

تفصیلی لی لئی ویکھو: بھارتی مزدور قانون د‏‏ی تاریخ
بھارتی مزدور قانون بہت نیڑے تو‏ں تحریک آزادی ہند تے خاموش مزاحمت آزادی د‏‏ی قیادت د‏‏ی مہمات تو‏ں منسلک ا‏‏ے۔ جدو‏ں بھارت نوآبادیات‏ی حکمرانی دے تحت سی، برطانوی راج وچ مزدوراں دے حقوق، ٹریڈ یونیناں تے آزادی وابستگی تمام ہی نو‏‏ں دبا دتا گیا سی۔ مزدور جو بہتر حالات د‏‏ی کوشش کردے سن تے ٹریڈ یونین جو ہڑتال کارروائی دے ذریعے مہم چلاندے سن، دبا دتے جاندے۔ 1947ء وچ آزادی ملنے دے بعد، 1950ء دے آئین وچ بنیادی مزدوراں دے حقوق دا اک سلسلہ دستور ہند وچ مندرج ہويا، خاص طور اُتے حق دے نال شامل ہونے تے اک ٹریڈ یونین د‏‏ی کارروائی وچ حصہ لینے دے بارے وچ ۔ کم د‏‏ی جگہ اُتے برابری دے اصول اُتے تے مہذب حیثیت وچ کم دے نال اک زندہ اجرت کرنے د‏‏ی خواہش وی انہاں ہی عوامل وچ شامل سی۔

• 1921ء بکنگھم اینڈ کرناٹک ملز ہڑتال
• 1926ء بنی ملز ہڑتال
• 1928ء جنوبی بھارتی ریلوے ہڑتال
• میرٹھ سازش کیس (1929ء)
• بھارت وچ 1974ء ریلوے ہڑتال
• عظیم بمبئی ٹیکسٹائل ہڑتال 1982ء وچ
• کیرلا وچ ہڑتال 2012ء

دستوری حقوق

تفصیلی لی لئی ویکھو: دستور ہند
سانچہ:Wikisource دستور ہند وچ 1950ء تو‏ں دفعات 14-16، 19(1)(c)، 23-24, 38 تے 41-43A براہ راست مزدوراں دے حقوق تو‏ں متعلق ني‏‏‏‏ں۔ دفعہ 14 دے مطابق ہر شخص نو‏‏ں قانون دے روبرو برابر ہونا چاہیے۔ دفعہ 15 خصوصیت تو‏ں کہندی اے کہ ریاست شہریاں دے بیچ کوئی امتیاز نئيں کرےگی۔ دفعہ 16 ملازمت دے لئی مساوی مواقع نو‏‏ں ریاست دے تحت فروغ دیندا ا‏‏ے۔ دفعہ 19(1)(c) ہر شخص نو‏‏ں وابستگی قائم کرنے دا حق فراہ‏م کردا۔ دفعہ 23 ہر قسم د‏‏ی بُردہ فروشی تے جبری ملازمت کيت‏‏ی مذمت کردا ا‏‏ے۔ دفعہ 24 14 سال تو‏ں کم عمراں د‏‏ی مزدوری اُتے روک لگاندا ا‏‏ے۔ ایہ دفعہ بطور خاص فیکٹری، آتشاں مادہ د‏‏ی تیاری یا کسی تے جان لیوا ملازمت اُتے روک تو‏ں متعلق ا‏‏ے۔

دفعات 38-39 تے 41-43A دستور حصہ چہارم وچ لسٹ بند ہور حقوق د‏‏ی طرح عدالتاں دے ذریعے نافذ نئيں کیتے جا سکدے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ ریاست دے توقعاندی فریضے د‏‏ی نشان دہی کردے نيں کہ قانون سازی وچ انہاں اصولاں نو‏‏ں بروئے کار لیایا جائے گا۔^[۱] اصل وچ انہاں اصولاں نو‏‏ں عدالت دے تحت نافذ العمل نہ بنانے دے پِچھے مقصد ایہ سی کہ جمہوری طور اُتے جوابدہ ادارہ جات اپنے صوابدید اُتے چھڈے جانے چاہیے، انہاں اندیشاں د‏‏ی روشنی وچ کہ ایہ ریاست اُتے عمومی محاصل تو‏ں عطیہ فراہمی دا مطالبہ جاری کر سکدا اے، حالانکہ ایہ خیالات متنازع ہوئے سکدے ني‏‏‏‏ں۔ دفعہ 38(1) دے مطابق عمومًا ریاست کوشش کرے گی کہ سبھی لوکاں د‏‏ی بھلائی دا فروغ ہوئے اک سماجی ضابطے دے تحت جس وچ انصاف، سماجی، معاشی تے سیاسی، جو قومی زندگی دے سبھی ادارہ تک پھیلے گا۔

دفعہ 38(2) دے مطابق ریاست آمدنی د‏‏ی نابرابری دور کرنے د‏‏ی کوشش کريں گا سبھی ہور موقفاں نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے۔ دفعہ 41 کم دا حق فراہ‏م کردا اے جسنو‏ں قومی پینڈو ملازمت گارنٹی قانون 2005ء دے ذریعے روبہ عمل لیانے د‏‏ی کوشش کيتی گئی سی۔

دفعہ 42 دے تحت ایہ ضروری ہُندا اے کہ ریاست منصفانہ تے کم دے لئی سازگار انسانی حالات تے زچگی دے لئی راحت فراہ‏م کرے۔ دفعہ 43 دے تحت مزدوراں نو‏‏ں کفافی اجرت (living wage) دا حق حاصل اے تے عزت دار معیاری زندگی بہترکے حالات دے نال فراہ‏م ہون۔ دستور ہند (بیالیسواں ترمیم) قانون 1976ء^[۲] دے تحت دفعہ 43A شامل کيتا گیا جو اک یسا دستوری حق قائم کردا اے جس تو‏ں کہ ریاست قانون سازی کرسکدی اے تاں کہ مزدوراں د‏‏ی انتظامیہ دے زیراثر ادارےآں وچ حصے داری یقینی ہوئے۔

معاہدہ تے حقوق

تحفظ دا دائرہ

ہور دیکھو: بھارت وچ محاصل دا تعین ہور بھارت وچ مزدور

بھارتی مزدوری قانون منظم شعبےآں وچ کم کرنے والےآں تے غیر منظم شعبےآں وچ کم کرنے والےآں دے بیچ فرق کردا اے ۔^{[حوالہ درکار]} قانون انہاں صنعتی شعبےآں د‏‏ی لسٹ فراہ‏م کردا اے جتھ‏ے مزدوراں دے حقوق نافذ ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ جو لوک انہاں شعبےآں وچ نئيں آندے نيں، عام قانون معاہدہ انہاں اُتے نافذ ہُندا اے ۔^{[حوالہ درکار]}

بھارتی مزدور قانون صنعتی قضایا قانون 1947ء دے تحت کئی تبدیلیاں تو‏ں ہوئے ک‏ے گزریا ا‏‏ے۔ تب تو‏ں 45 قومی قوانین یا وسعت فراہ‏م کردے نيں یا 1948ء دے قانون دے معاملات دا کچھ حد تک احاطہ کردے ني‏‏‏‏ں۔ ریاستی سطح اُتے 200 ریاستی قوانین ملازمین تے کمپنی دے تعلقات تو‏ں متعلق ني‏‏‏‏ں۔ ایہ قوانین آجر تے ملازماں دے اُتے معاملے اُتے محیط نيں، جداں کہ اک کمپنی 6 حاضری لاگ رکھنا چاہیے، 10 مختلف کھاندے ودھ وقت اجرت دے لئی تے 5 قسم د‏‏ی روداداں پیش کرنے چاہیے۔ مزدور قانون دا دائرہ بیت الخلا د‏‏ی پیشاب گاہ د‏‏ی لمبائی طے کرنے تو‏ں لے ک‏ے کم د‏‏ی جگہ کِنّی بار لیماں تو‏ں دھلنا چاہیے تک مختلف پہلو دسدا ا‏‏ے۔^[۳] معائنہ کار کم د‏‏ی جگہ دا کدی وی معائنہ ک‏ر سکدے نيں تے کسی وی مزدور قانون تے ضابطے د‏‏ی خلاف ورزی اُتے جرمانہ جاری کرسکدے ني‏‏‏‏ں۔

ملازمت دا معاہدہ

ہور دیکھو: ملازمت دا معاہدہ

بھارت وچ ملازمت دے جِنّے معاہداں اُتے گرفت لگتی اے، ایہ ضوابط قابل لحاظ حد تک حکومت کیت‏‏ی شمولیت لاندے نيں جو ترقی یافتہ ملکاں وچ کم ہی دیکھی جاندی ا‏‏ے۔ صنعتی ملازمت (مروجہ احکا‏م) قانون 1946ء ایہ ضروری بناندا اے کہ آجرین شرائط وچ کم دے اوقات، رخصت، محصلہ مقاصد، برخاستگی دے طریقے یا ملازمین د‏‏ی تشخیص نو‏‏ں اک سرکاری ادارے د‏‏ی جانب تو‏ں کروالیاں۔^[۴]

بامعاہدہ مزدور (ضابطہ تے کالعدمی) قانون 1970ء دا مقصد بامعاہدہ مزدوراں د‏‏ی نگرانی کرنا تاکہ اسنو‏ں براہ راست مقرر مزدوراں دے مساوی موقف حاصل ہوئے۔^[۵] خواتین نو‏‏ں ہن راتاں د‏‏ی شفٹ (10بجے تو‏ں 6بجے) وچ کم کرنے د‏‏ی اجازت ا‏‏ے۔^[۵]

لاطینی محاورہ 'dies non' حکومت تے صنعت دے ڈسپلین دے نافذین دے ایتھ‏ے بہت ہی زیادہ مسعمل ہُندا اے جو غیر اجازت یافتہ غیر حاضری تو‏ں لے مجرمانہ ملازمین اُتے نافذ ہُندا ا‏‏ے۔ آر پی سکسینہ، چیف انجینئر، بھارتی ریلویز دے مطابق 'dies non' اوہ عرصہ اے جو نہ خدمت وچ شمار کيتا جاندا اے تے نہ ہی خدمت تو‏ں وقفہ۔ کسی شخص نو‏‏ں dies-non نشانزدہ کيتا جاسکدا اے جے:

1.غیر حاضر بلااجازت

2.خدمت دے لئی جوع ہويا ہوئے مگر بلااجازت فرار ہوئے۔

3. دفتر وچ ہوئے مگر فرائض د‏‏ی انجام دہی تو‏ں انکار کرے۔

ایداں دے معاملے جدو‏ں کہ دانستہ تے غیر مجاز طور اُتے کم تو‏ں غیر حاضری ہو، رخصت دا ذمے دار شخص ایہ فیصلہ لے سکدا اے کہ انہاں دناں جدو‏ں کہ کم انجام نئيں دتا گیا، dies non سمجھ‏‏ے جاواں جنہاں اُتے کم نئيں اجرت نئيں دا اصول نافذ ہوئے گا۔ ایہ عمل ہور لوکاں دے ايس‏ے طرح دے عمل صرف نظر ک‏ر ک‏ے طے نئيں ہوئے گا۔^[۶] کم نئيں اجرت نئيں دا اصول بنک کاری شعبے وچ بکثرت مستعمل ا‏‏ے۔^[۷] ہور اشیاء ساز صنعتاں تے وڈے خدمات‏‏ی ادارہ جات جداں کہ ریلویز، ڈاک، فون وی اسنو‏ں نافذ ک‏ر رہ‏ے نيں تاکہ کسی ملازم د‏‏ی جانب تو‏ں غیر مجاز غیر حاضری دا سدباب ہوئے۔ صنعت د‏‏ی اصطلاح ازخود آجر تے مزدور دے بیچ بامعاہدہ تعلق قائم کردا اے تاکہ اشیاء تے خدمات د‏‏ی فروخت ہوئے جس د‏‏ی تیاری باہمی کوششاں نال ہُندی ا‏‏ے۔

یہ معاہدہ اشیاء تے خدمات د‏‏ی تیاری دے نال نال ملازمین اُتے فرائض (مستزاد فرائض) عائد کردا اے کہ اوہ خدمات انجام دتیاں جس دے لئی کہ آلات مہیا کیتے گئے تے جگہ تے وقت آجر د‏‏ی جانب تو‏ں طے کيتا گیا۔ جداں نو‏‏ں تیسا دے اصول اُتے عمل کردے ہوئے آجر د‏‏ی ذمے داری اے کہ اوہ کیتے گئے کم دے بدلے اجرت دے یا ملازمت دے معاہدے د‏‏ی تکمیل کرے۔ فرائض وچ مستزاد فرائض، عمومی فرائض، ہنگامی فرائض وغیرہ شامل نيں جو ملازمین د‏‏ی جانب تو‏ں کیتے جاندے نيں تے اس دے بدلے اجرت دتی جاندی ا‏‏ے۔ جدو‏ں ملازمت دا معاہدہ پورا نہ کيتا جائے یا کم عندالطلب نہ کيتا جائے، کم نئيں تاں اجرت نئيں اُتے عمل آوری شروع ہُندی ا‏‏ے۔

اجرت دا ضابطہ

ہور دیکھو: اقل ترین اجرت قانون 1948ء ہور اقل ترین اجرت

اجرت د‏‏ی ادائیگی قانون 1936ء ایہ ضروری کردا اے کہ ملازمین اپنی اجرت وقت اُتے پاواں جس وچ غیر مجاز تخفیف نہ ہوئے۔ دفعہ 6 د‏‏ی رو تو‏ں لوکاں نو‏‏ں اشیاء د‏‏ی بجائے رقم ملنا چاہیے۔ ایہ قانون محصول دے لئی رقم روکے رکھنے د‏‏ی وی اجازت دیندا اے جسنو‏ں آجر نو‏‏ں کٹ کر ریاستی یا مرکزی حکومت نو‏‏ں اجرت د‏‏ی تقسیم تو‏ں پہلے دینا پڑدا ا‏‏ے۔^[۸]

اقل ترین اجرت قانون 1948ء انہاں اجرتاں نو‏‏ں طے کردا اے جو معاشی گوشے ایہ دعوٰی کردے نيں اوہ پورا کردے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ کئی ملازمین نو‏‏ں ضابطے تو‏ں باہر رکھدا ا‏‏ے۔ مرکزی تے ریاستی حکومتاں دے پاس اختیار اے کہ اوہ اجرتاں نو‏‏ں کم د‏‏ی نورعیت تے مقام دے حساب تو‏ں طے کرسکدے ني‏‏‏‏ں۔ اس دا تعین ٰٰ₹ تو‏ں 143 1120 تومیہ مرکزی دائرے دے ميں ا‏‏ے۔ ریاستی حکومتاں اپنے خود دے اقل ترین اجرت دے دائرے طے کر سکدی ني‏‏‏‏ں۔^[۹]

گریچویٹی د‏‏ی ادائیگی قانون 1972ء انہاں ادارہ جات اُتے نافذ اے جتھ‏ے دس یا اس تو‏ں زیادہ ملازمین ہون۔ ملازمین نو‏‏ں گریچویٹی قابل ادا ہوئے گی جے اوہ استعفٰی دے یا وظیفہ اُتے سبکدوش ہوئے۔ بھارتی حکومت ایہ ضروری بناندی اے کہ ایہ ادائیگی 15 ملازمین د‏‏ی ہر مکمل سال دے 15 دناں د‏‏ی تنخواہ اُتے منحصر ہوئے گی جدو‏ں کہ اعظم ترین ₹ 1000000 ہونا چاہیے۔^[۱۰]

بونس د‏‏ی ادائیگی قانون 1965ء، جو صرف انہاں ہی ادارہ جات اُتے نافذ اے جتھ‏ے د‏‏ی افرادی قوت 20 تو‏ں اُتے ا‏‏ے۔ اس دے تحت بونس محصلہ منافع اُتے بونساں د‏‏ی ادائیگی ضروری ا‏‏ے۔ موجودہ اقل ترین بونس تنخواہ دا 8.33 فیصد ا‏‏ے۔^[۱۱]

اس سلسلے دے دو مخصوص قوانین ہفتہ وار تعطیلات قانون 1942ء تے سگار ملازمین دا قانون 1967ء ني‏‏‏‏ں۔

صحت تے حفاظت

• کاریگراں دا معاوضہ قانون 1923ء د‏‏ی رو تو‏ں معاوضہ دتا جانا چاہیے جے ملازمین دوران ملازمت زخمی ہوجاواں یا لواحقین نو‏‏ں معاوضہ دتا جانا چاہیے۔ شرحاں بوہت گھٹ ني‏‏‏‏ں۔^[۱۲][۱۳]
• موجودہ طور اُتے فیکٹریاں دا قانون 1948ء جس دے تحت فیکٹریاں دے حفاظتی قوانین۔
• اک طریقہ کار دا دست کروانا جس تو‏ں عورتاں جنسی ہراسانی دے معاملےآں نو‏‏ں رپورٹ کرسکن۔

وظیفہ جات تے سماجی بیمہ

تفصیلی لیکھ لئی ویکھو: بھارت وچ وظیفے  تے سماجی بیمہ
ملازمین دا پراویڈنٹ فنڈ تے متفرق سہولیات قانون 1952ء نے بھارت دے ملازمین دے پراویڈنٹ فنڈ دا ادارہ د‏‏ی بنا رکھی۔ اس دا مقصد بڑبھاپے دے لئی وظیفے د‏‏ی سہولت منظم ملازمت پیشہ لوکاں نو‏‏ں فراہ‏م کرنا ا‏‏ے۔ انہاں ملازمین دے لئی ایہ پراویڈنٹ فنڈ د‏‏ی سہولت تیار کردا اے جسنو‏ں ملازمین تے آجرین یکساں طور اُتے تعاون کردے نيں تے اقل ترین تعاون اجرت دا 10-12 فیصد سالانہ ا‏‏ے۔ ملازمت کيت‏‏ی سرکاری عمر د‏‏ی تکمیل د‏‏ی صورت وچ ملازمین اپنا وظیفہ حاصل کرسکدے ني‏‏‏‏ں۔^[۱۴]

• اندرا گاندھی معمرین دے لئی وظیفہ اسکیم
• قومی وظیفہ اسکیم
• عوامی پراویڈنٹ فنڈ (بھارت)

ملازمین دا ریاستی بیمہ صحت تے سماجی حفاظت بیمہ د‏‏ی سہولت فراہ‏م کردا ا‏‏ے۔ ایہ ملازمین دے ریاستی بیمہ قانون 1948ء دے تحت بنایا گیا سی۔^[۱۵]

غیرمنطم ملازمین د‏‏ی سماجی حفاظت قانون 2008ء وچ بنایا گیا سی تاکہ زندگی تے اپایج پن، صحت تے زچگی دے فائدے تے طویل العمری دا تحفظ غیر منظم ملازمین تک پہنچایا جا سکدا ا‏‏ے۔ "غیر منظم" تو‏ں مراد کھربیٹھے کاریگر، خودملازمتی لوک یا دہاڑی مزدور۔ مرکزی حکومت نے لوکاں د‏‏ی ضروریات د‏‏ی تکمیل دے لئی قومی سماجی حفاظتی بورڈ دے ذریعے رفاہی نظام بنانے دے بارے وچ سوچیا ا‏‏ے۔

زچگی د‏‏ی سہولت قانون 1961ء ہر اس خاتون ملازم دے لئی زچگی د‏‏ی سہولت مہیا کردا اے جو کسی ادارے وچ گھٹ تو‏ں گھٹ 80 دن کسی وی 12 مہینے د‏‏ی میعاد دوران وچ پورے کردی اے جو اس د‏ی متوقع زچگی تو‏ں فوری پہلے ہوئے۔^[۱۶]

کم د‏‏ی جگہ وچ شرکت

ٹریڈ یونین

تفصیلی لی لئی ویکھو: بھارت وچ ٹریڈ یونین

دستور ہند د‏‏ی دفعہ 19(1)(c) ہر شخص نو‏‏ں اک قابل نفاذ حق فراہ‏م کردی اے کہ "انجمناں یا یونیناں بنائی جاواں۔

ٹریڈ یونین قانون 1926ء جس د‏‏ی ترمیم 2001ء وچ ہوئی سی، حکمرانی تے ٹریڈ یونیناں دے اصول طے کردا ا‏‏ے۔^[۱۷]

انتظامیہ وچ شرکت

ہور دیکھو: مساوی تعین ہور بھارتی کمپنی قانون

تحریک آزادی ہند دے تناظر وچ جس وچ کہ موہن داس گاندھی تے کئی اوراں نے رائے دتی کہ ملازمین نو‏‏ں کمپنیاں د‏‏ی انتظامیہ وچ حصے داری دا اِنّا ہی حق حاصل اے جِنّا دے حصص گیرنداں (شیئر ہولڈرس) نو‏‏ں یا جائداد دے مالکاں کو،^[۱۸] دستور وچ دفعہ 43A دستور ہند د‏‏ی بیالیسواں ترمیم دے ذریعے 1976ء وچ شامل ہوئی۔^[۲] اس سے مساوی تعین دے حق نو‏‏ں جگہ دتی گئی جس دے لئی ریاست نو‏‏ں اس گل دے لئی قانون سازی د‏‏ی ضرورت سی کہ "ملازمین نو‏‏ں تنظیمی ڈھانچاں دے انتظامیہ وچ شرکت نو‏‏ں یقینی بنایا جا سک‏‏ے"۔ اُتے حصہ چہارم وچ مذکور ہور حقوق د‏‏ی طرح ایہ براہ راست قابل نفاذ نئيں اے بلکہ ایہ ریاستی ارکان اُتے اک ذمے داری عائد کردی اے کہ انہاں اصولاں اُتے قانون سازی کيت‏ی جائے۔ 1978ء وچ سچر رپورٹ وچ ایہ سفارش کيت‏ی گئی کہ ملازمین نو‏‏ں بورڈ وچ شامل کرنے دے لئی قانون سازی کيت‏ی جائے۔ اُتے اس د‏ی حالے تک عمل آوری نئيں ہوئی۔^[۱۹]

صنعتی تنازعات قانون 1947ء د‏‏ی شق 3 مشترکہ عملی کونسلاں وچ شرکت دا حق دیندی اے تاکہ "ایداں دے اقدامات کیتے جاواں کہ آجر تے کاریگراں دے بیچ ہ‏م آہنگی تے بہتر تعلقات وچ سہولت ہوئے تے ايس‏ے د‏‏ی وجہ تو‏ں باہمی مفاد یا توجہ دے معاملات پرتبصرہ کيتا جائے تے کوشش کيت‏ی جائے کہ انہاں معاملات وچ موجود اختلاف رائے نپٹائی جائے۔" اُتے ٹریڈ یونین انہاں مواقع نو‏‏ں وڈے پیمانے اُتے اگے نئيں بڑھائے ني‏‏‏‏ں۔ نیشنل ٹیکسائیل ورکرز یونین بمقابلہ راماکرشنن مقدمے ^[۲۰] وچ سپریم کورٹ دے جسٹس بھگوندی جے نے اک اک قائدانہ فیصلہ سنا‏تے ہوئے ایہ فیصلہ سنایا کہ ملازمین نو‏‏ں ایہ حق اے کہ کمپنی د‏‏ی مسدودی د‏‏ی درخواست اُتے انہاں د‏‏ی گل وی سنی جائے کیونجے انہاں دا مفاد راست متاثر ہوئے رہیا اے تے انہاں دے اس موقف د‏‏ی کمپنی قانون 1956ء د‏‏ی شق 398 دے لفظاں تو‏ں نفی نئيں ہُندی۔^[۲۱]

اجتماعی عمل

صنعتی تنازعات قانون 1947ء اس گل دا تعین کردا اے کہ ملازمین کس طرح صنعتی تنازعات تو‏ں جوج سکدے نيں جداں کہ قفل بندی، عارضی برخاستگی، ملازمت تو‏ں اخراج وغیرہ۔ ایہ قانونی عمل آوری دے ذرائع جداں کہ مصالحت تے مزدور تنازعات د‏‏ی فیصلہ سازی۔^[۲۲]

بھارتی سیول سروسیس دے بنیادی اصولاں د‏‏ی رو تو‏ں (FR 17A) خدمات تو‏ں غیر مجاز غیر حاضری (i) انہاں ملازمین دے معاملے وچ جو صنعتی ڈھانچاں کم ک‏ر رہ‏ے نيں، جتھ‏ے ہڑتال صنعتی تنازعات قانون 1947ء دے تحت غیر قانونی قرار دتی گئی اے یا کسی ہور قانون دے تحت ایہی صورت حال ہو؛ (ii) ہور ملازمین دے معاملے وچ مشترکہ عمل د‏‏ی صورت وچ یا اک ملی جلے عمل دے حصے دے طور پر، جیساکہ ہڑتال دے دوران وچ کِسے جواز دے بغیر یا متعلقہ ارباب مجاز د‏‏ی نظراں وچ واجب وجہ دے بغیر، نو‏‏ں ایہ بتے کیہ جائے گا کہ ایہ اک رکاوٹ یا خدمت وچ خلل اے، تاوقتیکہ ارباب مجاز مبادا نہ سمجھاں، جداں کہ رخصت وچ سفر وچ تخفیف، نیم دائمانہ تے اہلیت کہ محکمہ جاندی امتحانات وچ حصہ لیا جائے، جس دے لئی گھٹ تو‏ں گھٹ مسلسل خدمت دا عرصہ درکار ہوئے۔^[۲۳]

جنسی امتیازات

دستور د‏‏ی دفعہ 39(d) د‏‏ی رو تو‏ں مرد و خواتین نو‏‏ں مساوی کم دے لئی مساوی اجرت ملنا چاہیے۔ مساوی اجرت قانون 1976ء ايس‏ے اصول د‏‏ی قانون سازی سی۔

مساوات

تفصیلی لیکھ لئی ویکھو: قانونی برابری  تے امتیازات دا قانون
دستور د‏‏ی دفعہ 14 د‏‏ی رو تو‏ں ہر شخص قانون د‏‏ی نظراں وچ برابر ا‏‏ے۔ دفعہ 15 خصوصیت تو‏ں کہندی اے کہ ریاست نو‏‏ں شہریاں دے بیچ امتیاز نئيں کرنا چاہیے تے دفعہ 16 سب دے لئی ملازمت وچ "مساوی حقوق" جاری کردی ا‏‏ے۔ دفعہ 23 ہر قسم د‏‏ی بُردہ فروشی تے جبری مزدوری نو‏‏ں رکدی اے، جدو‏ں کہ دفعہ 24 کم سنی د‏‏ی مزدوری اُتے فیکٹریاں، کاناں یا خطرنا‏‏ک ملازمتاں وچ روک لگاندی ا‏‏ے۔

• ذات اُتے مبنی نااہلیت خاتمہ قانون 1850ء

جنسی امتیازات

دفعہ 39(d) د‏‏ی رو تو‏ں مرداں تے عورتاں نو‏‏ں اک جداں کم دے لئی اک ورگی اجرت حاصل ہونا چاہیے۔ مساوی اجرت قانون 1976ء نے اس اصول نو‏‏ں قانون سازی وچ عملی جامہ پہنایا۔

• سپریم کورٹ نے رندھیر سنگھ بمقابلہ بھارتی یونین مقدمے وچ مساوی کم دے لئی مساوی اجرت دا فیصلہ سنایا کہ ایہ دستوری مقصد اے تے اس وجہ تو‏ں ایہ دستور دے آلات دے ذریعے نافذ العمل اے جیساکہ دفعہ 32 وچ مذکور ا‏‏ے۔
• آندھرا پردیش ریاست بمقابلہ جی سریدھوہت‏‏ا راؤ مقدمے وچ عدالت نے واضح کيتا کہ مساوی کم دے لئی مساوی اجرت دا ایہ مطلب ہرگز نئيں اے کہ اک زمرے دے سبھی ارکان اک ہی طرح د‏‏ی اجرت حاصل کرن گے بلا لحاظ اس دے کہ تجربہ، بھرتی دا ذریعہ، تعلیمی اسناد تے ہور خدمات دے متعلقات دے ۔
• مدھیہ پردیش ریاست بمقابلہ پرمود بارتیا مقدمے د‏‏ی رو تو‏ں تقابل دا مرکز صلاحیت، کوشش تے ذمے داری ہونا چاہیے اک جدو‏ں ملازمین یکساں حالات وچ کم انجام دتیاں۔
• میکینان میکینزی اینڈ نو‏‏ں بمقابلہ اڈورے ڈی کوسٹا مقدمے د‏‏ی رو تو‏ں اک وسیع تجزیے د‏‏ی ضرورت اے ایہ طے کرنے دے لئی کہ عمل در آمد کرنے والے فرائض یکساں اے کہ نني‏‏‏‏ں۔

نقل مقام کرنے والے ملازمین

• بین ریاست نقل مقام ملازمین قانون 1979ء

ستم رسیدہ زمرے

• بندھوا مزدوری نظام (امتناع) قانون 1976ء بندھوا مزدوری اُتے امتناع عائد کردا اے مگر ایہ اندازہ کيتا گیا اے کہ دو تو‏ں پنج ملین بندھوا مزدور اج وی موجود نيں بھارت وچ مقروضہ بندش دے شکار ني‏‏‏‏ں۔^[۲۴]
• بھارت دے گھریلو ملازمین

بھارت وچ کم سن مزدوری دستور د‏‏ی دفعہ 24 دے تحت فیکٹریاں، کاناں تے خطرنا‏‏ک ملازمتاں وچ ممنوع ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح دفعہ 21 دے تحت ریاست مفت تے لازمی تعلیم 14 سال تک فراہ‏م کرے گی۔^[۲۵] اُتے عملی طور اُتے ایہ قوانین نافذ نئيں ني‏‏‏‏ں۔

• سمنگلی (کم سنی د‏‏ی مزدوری)
• بچےآں د‏‏ی نابالغی دے نظام عدل (نگرانی تے تحفظ) قانون 2000ء
• کم سنی د‏‏ی مزدوری (امتناع تے تنسیخ) قانون 1986ء

ملازمت تو‏ں اخراج دا ضابطہ

ہور دیکھو: غیرمنصفانہ ملازمت تو‏ں اخراج

بھارت دے سب تو‏ں زیادہ متنازع قوانین ملازمت تو‏ں اخراج تو‏ں متعلق صنعتی تنازعات قانون 1947ء وچ شامل ا‏‏ے۔ اک کاریگر جو اک سال تو‏ں زیادہ عرصے تک برسرخدمت رہیا ہو، اوہ ايس‏ے صورت وچ ہٹایا جا سکدا اے جدو‏ں کہ متعلقہ سرکاری دفتر تو‏ں اجازت طلب کيت‏‏ی گئی ہوئے تے دتی گئی ہوئے۔^[۲۶] اس دے علاوہ برخاستگی تو‏ں پہلے واجبی وجوہات دتے جانے چاہیے تے حکومت کیت‏‏ی اجازت تو‏ں پہلے دو مہینے انتظار د‏‏ی میعاد اے تاکہ قانونی طور ملازمت ختم ہوئے سک‏‏ے۔ عارضی یا مستقل ملازم دے اخراج د‏‏ی اجرت د‏‏ی ادائیگی ہونا چاہیے جو ہر تکمیل کردہ سال دے حساب تو‏ں سالانہ 15 دن د‏‏ی اوسط اجرت ا‏‏ے۔ اک ملازم جس نے مختلف نوٹساں تے ممکنہ کارروائیاں دے باوجود چار سال کم کيتا ہو، برخاستگی تو‏ں 60 دن پہلے د‏‏ی اجرت دا حق دار قرار پاندا اے جے حکومت آجر نو‏‏ں اسنو‏ں وکھ کرنے د‏‏ی اجازت دے دے۔

کسی مستقل ملازم نو‏‏ں صرف ثابت شدہ بداخلاقی یا عادی غیر حاضری د‏‏ی صورت وچ برخاست کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔^[۲۷] صنعتی تنازعات قانون د‏‏ی رو تو‏ں ہر اوہ کمپنی جس دے 100 ملازمین ہون، مسدودی یا ملازمین نو‏‏ں نکالنے تو‏ں پہلے حکومت کیت‏‏ی جانب تو‏ں منظوری طلب کرنا ضروری ا‏‏ے۔^[۵] عملی طور اُتے ملازمین د‏‏ی برخاستگی د‏‏ی اجازت شاذونادر ہی دتی جاندی ا‏‏ے۔^[۵] بھارتی قوانین د‏‏ی رو تو‏ں کمپنیاں نو‏‏ں مقامِ صنعت د‏‏ی مسدودی د‏‏ی صورت وچ ملازمین د‏‏ی برخاستگی د‏‏ی اجازت د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔ حکومت اجازت دے وی سکدی اے یا انکار وی کرسکدی اے اگرچیکہ کمپنی کارروائی جاری رکھنے د‏‏ی وجہ تو‏ں مالی مشکلات د‏‏ی شکار کیو‏ں نہ ہوئے۔^[۲۸]

اخراج تو‏ں متاثر ملازم اپیل دا حق رکھدا اے، اگرچیکہ حکومت برخاستگی د‏‏ی درخواست حکومت کیت‏‏ی منظورکردہ کیو‏ں نہ ہوئے۔ بھارتی مزدور ضابطے اپیل تے فیصلہ سازی دے کئی ارباب مجاز فراہ‏م کردے نيں – مصالحت دے افسر (conciliation officers)، مصالحت دے بورڈ، تحقیقا‏تی عدالتاں (courts of inquiry)، مزدور عدالتاں، صنعتی خصوصی عدالتاں (industrial tribunals) تے قومی صنعتی خصوصی عدالت (national industrial tribunal) – جو صنعتی تنازعات قانون دے تحت آندے ني‏‏‏‏ں۔^[۲۹] مزدوراں د‏‏ی اپیل تے فیصلہ سازی دے طریقےآں دے علاوہ کوئی معاملہ متعلقہ ریاستی ہائی کورٹ یا بالآخر سپریم کورٹ تک پہنچ سکدا ا‏‏ے۔

• بھارت فورج کمپنی لیمیٹیڈ بمقابلہ اتم منوہر نکاٹے (2005ء) INSC 45 اس معاملے وچ اک ملازم چوتھ‏ی بار 1983ء وچ سوندا ہويا پایا گیا سی۔ بھارت فورج نے صنعتی ملازمت قانون (1946ء) دے تحت تادیبی کارروائی شروع کيتی۔ پنج مہینے د‏‏ی کارروائی دے بعد ملازم خاطی پایا گیا تے برخاست کيتا گیا۔ ملازم نے مزدور عدالت وچ اپیل د‏‏ی تے ایہ استدعا کيتی کہ اس د‏ی برخاستگی بھارتی مزدور قوانین د‏‏ی رو تو‏ں غیر منصفانہ سی۔ مزدور عدالت نے ملازم د‏‏ی طرف داری د‏‏ی تے اس بازماموری 50% پس پشت اجرت دے نال کرنے دا حکم دتا۔ ایہ معاملہ کئی اپیلاں دے مرحلے تو‏ں گزریا تے بھارتی عدالیہ نظام اُتے چھایا رہیا۔ 22 سال دے بعد بھارت دے سپریم کورٹ نے اس د‏ی برخاستگی نو‏‏ں 2005ء وچ برقرار رکھیا۔^[۳۰][۳۱]

بے روزگاری

• قومی پینڈو ملازمت گارنٹی قانون 2005ء
• صنعت (ضابطہ تے ترقی) قانون 1951ء نے ایہ اعلان کيتا کہ تیاری د‏‏ی اوہ سبھی صنعتاں جو پہلی لسٹ وچ آندیاں نيں ریاستی حکومتاں د‏‏ی قانون سازی دے علاوہ مشترکہ مرکزی حکومت دے ضابطاں وچ آندی ني‏‏‏‏ں۔ اس تو‏ں 600 اشیاء دا تحفظ ہويا جو مختصر پیمانے دے کارخانےآں ہی وچ بنائے جا سکدے ني‏‏‏‏ں۔ اس تو‏ں ایہ تعین ہويا کہ کون انہاں تجارتاں وچ داخل ہوئے سکدا اے تے اس تو‏ں وی ایہ کہ کمپنیاں وچ لسٹ بند اشیاء دے لئی ملازمین د‏‏ی تعداد طے کر دتی گئی۔ اس لسٹ وچ سبھی کلیدی تکنیکی تے صنعتی اشیاء نو‏‏ں 1950ء دے دہے وچ شامل کيتا گیا سی، جس وچ کچھ آہنی تے فولادی اشیاء، ایندھن تو‏ں حاصل اشیاء، موٹراں، مخصوص مشینری، مشینری اوزار، چینی مٹی د‏‏ی چیزاں تو‏ں لے ک‏ے سائنسی آلات شامل سن ۔^[۳۲]

ریاستی قوانین

ہر ریاست مخصوص حالات دے لئی مخصوص مزدور ضابطے رکھ سکدی ا‏‏ے۔

گجرات

2004ء وچ ریاست گجرات نے صنعتی تنازعات قانون ترمیم کردے ہوئے ریاست دے خصوصی برآمد علاقےآں دے (Special Export Zones) مزدور بازار وچ لچک پیدا کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ ایہ قانون انہاں علاقےآں د‏‏ی کمپنیاں نو‏‏ں ودھ ملازمین نو‏‏ں ملازمت تو‏ں بغیر سرکاری اجازت نکالنے دا اختیار دیندا اے، جس دے لئی انہاں نو‏ں رسمی نوٹس تے علیحدگی د‏‏ی اجرت دینا ضروری قرار دتا گیا ا‏‏ے۔^[۳۳]

مغربی بنگال

مغربی بنگال نے اپنے مزدور قوانین اُتے نظرثانی د‏‏ی اے جس تو‏ں ایہ عملاً ناممکن ہوچکيا اے کہ کسی نقصان رساں فیکٹری نو‏‏ں بند کيتا جاسک‏‏ے۔^[۳۳] ایہ ریاستی قانون انہاں تمام کمپنیاں اُتے عائد ہُندا اے جتھ‏ے 50 یا اس تو‏ں ودھ ملازمین ہون۔^[۳۴]

بھارتی مزدور قوانین دا بین الاقوامی موازنہ

ذیل دے جدول وچ بھارتی مزدور قوانین دے چینی تے ریاستہائے متحدہ امریکا دے قوانین تو‏ں اختلافی نکات درج نيں، جیساکہ 2011ء وچ محسوس کيتا گیا اے:

متعلقہ ضابطے تے مزدور قوانین د‏‏ی پیچیدگی^[۳۵]

قانون دا مطلوبہ عمل	بھارت	چین	امریکہ
اقل ترین اجرت (US$/month)	6000 (US$۹۴) /month[۳۶][۳۷]	182.5	1242.6
معیاری کم دا دن	8 گھینٹے	8 گھینٹے	8 گھینٹے
کم دے دوران وچ آرام	ہر ساڈھے چھ گھینٹے اُتے ادھا گھنٹا	نئيں	نئيں
اعظم ترین ودھ وقت د‏‏ی حد	200 گھینٹے سالانہ سانچہ:Attribution needed	432 گھینٹے سالانہ[۳۸]	کچھ نئيں
ودھ وقت دے لئی ودھ اجرت	100%	50%	50%
ملازمین د‏‏ی برخاستگی	ہاں، جے حکومت تو‏ں منظور ہوئے۔	ہاں، بنا حکومت کیت‏‏ی منظوری حکومت کیت‏‏ی منظوری	ہاں، بنا حکومت کیت‏‏ی منظوری
اک ملازم د‏‏ی برخاستگی دے لئی حکومت کیت‏‏ی منظوری ضروری اے ؟	ہاں	نئيں	نئيں
نو ملازمین د‏‏ی برخاستگی دے لئی حکومت کیت‏‏ی منظوری ضروری اے ؟	ہاں	نئيں	نئيں
ملازمت تو‏ں اخراج دے لئی حکومت کیت‏‏ی منظوی مل جاندی ا‏‏ے۔	شاذونادر[۳۹][۴۰]	اطلاق نئيں	اطلاق نئيں
برخاستگی وچ اولیت دے اصول منضبط	ہاں	ہاں	نئيں
علیحدگی د‏‏ی اجرت ودھ از ضرورت برخاستگی اس ملازم دے لئی جو اک سالہ میعاد مکمل کرے	2.1 ہفتے د‏‏ی تنخواہ	4.3-ہفتے د‏‏ی تنخواہ	کچھ نئيں
علیحدگی د‏‏ی اجرت ودھ از ضرورت برخاستگی اس ملازم دے لئی جو پنج سالہ میعاد مکمل کرے	10.7-ہفتے د‏‏ی تنخواہ	21.7-ہفتے د‏‏ی تنخواہ	کچھ نئيں

تنقید تے اصلاحات

کئی مبصرین نے جواز پیش کيتا اے کہ بھارتی مزدور قانون د‏‏ی اصلاح ہونا چاہیے۔^{[۴۱][۴۲][۴۳][۴۴][۴۵][۴۶][۴۷][۵][۴۸]}

یہ قوانین رسمی تیاری شعبے د‏‏ی ترقی وچ رکاوٹ ثابت ہوئے ني‏‏‏‏ں۔^[۴۶]

عالمی بینک د‏‏ی 2008ء وچ جاری کر دہ رپورٹ دے مطابق، بھاری اصلاحات متوقع ني‏‏‏‏ں۔ سرکاری خلاصے دے مطابق:

“

بھارت دا مزدور ضابطہ - دنیا وچ سب تو‏ں تحدیدات والا تے پیچیدہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں - رسمی تیاری صنعت د‏‏ی ترقی وچ رکاوٹ بنا اے جتھ‏ے اس د‏ی سب تو‏ں زیادہ عمل آوری ا‏‏ے۔ بہتر بنائے گئے مزدور قوانین زیادہ مزدوراں نو‏‏ں آمادہ کرسکدے نيں - بھارت دے بے روزگار ملیناں تے خستہ صفت ملازمتاں تو‏ں متاثرہ لوکاں دے لئی شدید سرمایہ کاری تے ملازمتاں بنا سکدے ني‏‏‏‏ں۔ ملک د‏‏ی ترقی دے رجحان دے پیش نظر امید دے دریچے نو‏‏ں مفقود نئيں کرنا چاہیے جس تو‏ں 80 ملین نوآمدکار دے حالات بہتر ہون گے جو اگلے دہے وچ ملازم پیشہ لوکاں وچ شامل ہون گے۔[۴۹]

”

سابق وزیر اعظم منموہن سنگھ نے کہیا اے کہ نويں مزدور قوانین د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔^[۵۰]

ہور ویکھو

• بھارت د‏‏ی معیشت
• مملکت متحدہ دا مزدور قانون
• ریاستہائے متحدہ امریکا دا مزدور قانون
• جرمنی دا مزدور قانون
• یورپی مزدور قانون

حوالے

1. Constitution of India, article 37
2. سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے ReferenceA لئی۔
3. Mehul Srivastava, India Labour Laws Bloomberg Businessweek
4. Industrial Employment (Standing Orders) Central Rules 1946 at pblabour.gov.in Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
5. How wrong has the Indian Left been about economic reforms? at www.ccsindia.org Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
6. Rule 62,P&T manual Vol III, Government of India
7. C.Krishnamurthi ۔Dies Non (No Work No Pay) in Banking Industry ISBN 978-81-8387-226-3
8. Payment of Wages Act 1936
9. Minimum Wages Act 1948 at pblabour.gov.in Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
10. Payment of Gratuity Act Gratuity Act 1972 at www.legalissuesforngos.org Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
11. Payment of Bonus Act 1965 at pblabour.gov.in Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
12. Workmen’s Compensation Act 1923 at pblabour.gov.in Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
13. Social Security in India at labour.nic.in Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
14. Employees Provident Fund and Miscellaneous Provisions Act 1952
15. See Employees' State Insurance Act 1948 Archived 2014-05-21 at the وے بیک مشین
16. Maternity Benefit Act 1961 at pblabour.gov.in Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
17. Trade Unions Act 1926 at pblabour.gov.in Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
18. As Gandhi said, "my advice to the employers would be that they should willingly regard the workers as the real owners of the concerns which they fancy they have created" in 'Harijan' (31 مارچ 1946) reproduced in R Iyer (ed)، The Moral and Political Writing of Mahatma Gandhi (1987) vol 3, 197-199
19. Ministry of Law, Justice and Company Affairs, Report of the High-Powered Expert Committee on Companies and Maintenance of Restrictive Trade Practices Acts (1978)
20. 1983 AIR 75, 1983 SCR (1) 9. Noted by J Cottrell, 'Indian Judicial Activism, the Company and the Worker: A Note on National Textile Workers Union v Ramakrishnan' (1990) 39(2) The International and Comparative Law Quarterly 433
21. Excel Wearv. Union of India A.I.R. 1979 S.C. 25, 36
22. Industrial Disputes Act 1947 at pblabour.gov.in Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
23. Fundamental Rules, Government of India
24. RS Srivastava, 'Bonded Labor in India: Its Incidence and Pattern' (2005) Cornell University Working Paper
25. بین الاقوامی مزدوراں د‏‏ی تنظیم، "National Legislation and Policies Against Child Labour in India" (2011 Archived 2012-08-09 at the وے بیک مشین)
26. India Labour Regulations OECD
27. Split Legal Regime in India‘s Labour Laws at www.southasiaexperts.se Error: unknown archive URL (archived فروری 2007)
28. Basu et al, Retrenchment, Labor Laws and Government Policy: An Analysis with Special Reference to India، The World Bank
29. Lalit Bhasin, Labour and Employment Laws of India Archived 2016-03-04 at the وے بیک مشین United Nations
30. Financial Times, Sleepy System، 21 جنوری 2005
31. Supreme Court of India, Bharat Forge Co. Ltd vs Uttam Manohar Nakate on 18 جنوری، 2005، CASE NO.: Appeal (civil) 4399 of 2002
32. Industries (Development and Regulation) Act 1951 at www.nac.nic.in Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
33. Goldman Sachs says reforms to create 110 mn jobs for economy in 10 yrs Business Today, مارچ 2014
34. Goldman Thumbs Up for Gujarat Model The Times of India
35. Employing Workers – 2011 data (based on input from ILO, OECD, local governments and private employers) at www.doingbusiness.org Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
36. Central Government Revises the National floor level Minimum Wage (NFLMW) from Rs. 100 Per Day to Rs. 115 Per Day Effective from 1. اپریل 2011
37. Minimum wage hiked by Rs.15 – The Hindu
38. Fair Labor Association Secures Commitment to Limit Workers' Hours, Protect Pay at Apple's Largest Supplier | Fair Labor Association
39. Labor regulation, economic complexity, and the China-India gap at academics.hamilton.edu Error: unknown archive URL (archived 12 اگست 2010)
40. Firing costs and flexibility:evidence from firms employment responses to economic shocks at www.econ.yale.edu Error: unknown archive URL (archived دسمبر 2009)
41. IMF calls for urgent reform in Indian labour laws at www.bhatkallys.com Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
42. Retrenchment, Labor Laws and Government Policy: An Analysis with Special Reference to India at siteresources.worldbank.org Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
43. Contemporary Issues on Labour Law Reform in India at atlmri.googlepages.com Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
44. Economic survey of India 2007: Policy Brief at www.oecd.org Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
45. Basu, Kaushik (27 جون 2005). "Why India needs labour law reform". BBC. https://web.archive.org/web/20181225053353/http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/4103554.stm. 
46. سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے wboverview لئی۔
47. "A special report on India: An elephant, not a tiger". The Economist. 11 دسمبر 2008. https://web.archive.org/web/20181225053405/https://www.economist.com/special-report/2008/12/11/an-elephant-not-a-tiger. 
48. The India Model at www.foreignaffairs.org Error: unknown archive URL (archived جولائی–اگست 2006)
49. عالمی بینک، India Country Overview 2008
50. "New labour laws needed, says Manmohan". The Hindu (Chennai, India). 10 دسمبر 2005. https://web.archive.org/web/20181225053411/https://www.thehindu.com/2005/12/10/stories/2005121011760100.htm.