تَجریدُ الإعتِقادخواجہ نصیر الدین طوسی (متوفی 672 ھ) دی اک کتاب اے جسنوں انہاں نے علم کلام وچ شیعہ اعتقادات دی اثبات وچ لکھی اے۔ مصنف نے اس کتاب نوں "تجرید الاعتقاد" یا بعض نسخےآں دی بنا اُتے "تجرید العقائد" ناں رکھیا اے اس دے ہور اسامی وچ "تجرید الکلام" وی اے۔ اس کتاب وچ شیعہ کلامی مباحث نوں فلسفی انداز وچ بیان کيتا گیا اے۔
اس کتاب وچ بیان ہونے والے بعض موضوعات وچ خدا دے وجود تے صفات دا اثبات، پیغمبر اسلام دی بعثت دا عالمگیر ہونا، قرآن کریم معجزہ ہونا، پیغمبر اکرمؐ دے بعد امام علی دے علاوہ کسی تے دا خلافت دے لئی موزون نہ ہونا، امام علیؑ دا دوسرےآں توں افضل ہونا، عصمت ائمہ تے معاد جسمانی شامل نيں۔
تجرید الاعتقاد علم کلام وچ لکھی گئی مختصر ترین، اہم ترین تے مستدل ترین شیعہ کتاباں وچوں اے۔ انہاں خصوصیات دی وجہ توں اس کتاب بہت ساری شرحاں تے تنقیداں دی جا چکی نيں ایتھے تک کہ اس اُتے لکھی شروحات دی تعداد 231 تک پہنچکی نيں جنہاں نوں شیعہ تے سنی دونے فریقاں دے علماء نے لکھایاں نيں من جملہ انہاں وچ علامہ حلی دی کتاب کشف المراد تے عبدالرحیم اصفہانی دی کتاب تسدید القواعد دا ناں لیا جا سکدا اے۔ شہید مطہری دے مطابق خواجہ نصیر الدین نے اس کتاب وچ علم کلام نوں جدلی طریقے توں کڈ کے علمی تے برہانی طریقے دے نزدیک کر دتا اے۔
نصیر الدین محمد بن محمد طوسی، محقق طوسی یا خواجہ نصیر الدین طوسی دے ناں توں معروف، برجستہ مسلمانفلسفی تے ریاضی دان نيں۔[۱] آپ سنہ 597 ھ نوں شہر طوس وچ پیدا ہوئے۔[۲] انہاں نے ہلاکو خان دے دور حکومت وچ سنہ 660 ھ وچ رصدخانہ مراغہ دی بنیاد رکھی۔[۳] خواجہ نصیر نوں سلطان محمد خدا بندہ دے مسلمان ہونے دا اصلی مسبب جانیا جاندا اے۔[۴]
مختلف علوم من جملہ علوم عقلی فلسفہ، کلام تے اخلاق دے علاوہ ہور علوم جداں ہندسہ، ریاضیات، جبر، فزکس، فقہ تے تفسیر سمیت تریخ، شعر، طب تے موسیقی[۵] وچ مختلف موضوعات اُتے آپ دے تقریبا 200 توں زیادہ تصنیف، شرح، ترجمے تے مقالات موجود نيں۔[۶] جنہاں وچ شرح اشارات، تجرید الاعتقاد تے تجرید، فصول نَصیریہ، اوصاف الاشراف، قواعد العقائد، نقد المحصل تے اساس الاقتباس دا ناں خصوصیت توں لیا جا سکدا اے۔[۷] آخر کار آپ سنہ 672 ہجری نوں 75 سال دی عمر وچ بغداد وچ وفات پائی۔[۸]
تجرید الاعتقاد یا تجرید العقائد[۹] یا تجرید الکلام[۱۰] خواجہ نصیر الدین طوسی دی تصنیف اے [۱۱] تے مشہور دے مطابق اس دی تصنیف سنہ 660ھ وچ ختم ہوئی سی۔[۱۲]
یہ کتاب عربی بولی وچ لکھی گئی اے جو فلسفہ اسلامی تے کلام شیعہ دے مسائل اُتے مشتمل اے گویا مصنیف نے اس کتاب وچ کلامی مسائل نوں فلسفیانہ انداز وچ بیان کيتا اے۔[۱۳] ایہ ستويں صدی ہجری توں علم کلام وچ اہل سنت تے شیعہ دناں مکاتب فکر کے کلامی مباحث دی تحریر وچ اک نمونہ دے طور اُتے چلی آرہی اے۔[۱۴] ایہ کتاب چھ ابواب اُتے مشتمل درج ذیل مطالب دا حامل اے:
امور عامہ: تن حصےآں وجود و عدم، ماہیت تے علت و معلول اُتے مشتمل اے۔
جوہر تے عرض: پانج حصےآں جواہر، اجسام (دو حصے)، جواہر مجرد تے اعراض اُتے مشتمل اے۔
خالق تے اس دی صفات دا اثبات: تن ابواب خدا دے وجود، صفات تے افعال اُتے مشتمل اے۔
نبوت: دس ابواب اُتے مشتمل اے جس وچ بعثت انبیا، بعثت دی ضرورت، انبیاء دی صفات، معجزات، کرامات، بعثت دا عالمگیر ہونا، حضرت محمدؐ دی بعثد، قرآن کریم دا معجزہ ہونا، نسخ تے حضرت محمد دے بعثت دا علمگیر ہونا جداں موضوعات شامل نيں۔
امامت: بارہ ابواب اُتے مشتمل اے جس وچ امام دی تعیین دا واجب ہونا، عصمت، امام دا باقی لوکاں توں افضل ہونا، امام دے بارے وچ نص دا ہونا واجب اے، حضرت علیؑ دی امامت، امام علیؑ دے علاوہ کسی تے وچ امامت دی صلاحیت نہ پانا، 12 امام، امام علیؑ دے مخالفین تے آپ توں لڑنے والے۔ اس حصے دے تن ابواب ابوبکر، عمر تے عثمان دے بارے وچ اے۔
معاد: گیارہ ابواب اُتے مشتمل اے جس وچ کِسے تے عالم دی خلقت دا ممکن ہونا، معاد جسمانی، ثواب و عقاب، غفران الہی، شفاعت تے توبہ وغیرہ اُتے بحث کيتی گئی اے۔
تجرید الاعتقاد علم کلام وچ شیعاں دی اک اہم تے منفرد کتاب اے۔[۱۵] ایہ کتاب مختصر ہونے دی باوجود بہت سارے مسلمان خاص کر شیعہ علماء نے اس اُتے حاشیے تے اس دی شرح لکھدے ہوئے خواجہ نصیر الدین طوسی دے نظرات دے صحیح یا غلط ہونے اُتے استدلال کيتے نيں۔[۱۶]آقا بزرگ طہرانی تجرید الاعتقاد نوں شیعہ عقائد وچ اک گران بہا علمی خزانہ قرار دیندے نيں۔[۱۷] علی صدرایی دی تحقیق دے مطابق تجرید الاعتقاد دی شروحات تے حاشیاں دی تعداد تقریبا 231 تک پہنچکی نيں۔[۱۸]
محققاں دا کہنا اے کہ خواجہ نصیر الدین طوسی اس کتاب وچ فلسفہ مشاء تے کلام شیعہ نوں جمع کرکے شیعہ علماء دے درمیان انہاں دو علماں نوں اک دوسرے نیڑے لیانے وچ کامیاب ہوئے نيں۔[۱۹]
شہید مطہری معتقد نيں کہ خواجہ نصیر الدین طوسی نے اس کتاب دے ذریعے علم کلام نوں حکمت جدلی توں حکمت برہانی دے نزدیک کيتے نيں۔[۲۰] تے ایہ کتاب اس حوالے توں بعد وچ آنے والی کتاباں دے لئی اک نمونہ تے مثال بن گئی تے مسلمان متکلیمن چاہے اشعری مکتب فکر نال تعلق رکھنے والے ہاں یا معتزلی دونے نے خواجہ نصیر الدین طوسی دے طریقے دی پیروی کیتیاں ناں۔[۲۱] خواجہ نصیر الدین خود اس کتاب نوں بہترین روش اُتے مشتمل ایداں دے اعتقادات تے نظریات دا حامل قرار دیندے نيں جو انہاں نوں دلیل و برہان دے نال ثابت ہوئے نيں۔[۲۲]
تجرید الاعتقاد علم کلام وچ لکھی گئی مختصر ترین کتاب ہونے دے نال نال اہم ترین تے مستدل ترین شیعہ کتاباں وچوں اک اے۔ انہاں خصوصیات دی وجہ توں ایہ کتاب جدوں توں لکھی گئی اے اس وقت توں اک خاص شہرت دا حامل اے رہی اے تے مختلف اسلامی فرقےآں دے دانشوراں نے اس اُتے عربی تے فارسی وچ متعدد حاشیے لگائے نيں۔[۲۳] اس کتاب اُتے شرح لکھنے والےآں دے نظریات اس گل کيتی گواہی دیندی نيں کہ مصنف اپنے اس اقدام وچ نہایت کامیاب رہیا اے۔ [۲۴]
ظاہراً تجرید الاعتقاد دی سب توں پہلی شرح مصنف دے معروف شاگرد علامہ حلّی نے لکھی اے۔ ایہ شرح، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد دے ناں توں معروف اے جس دے متعلق بعض دا کہنا اے کہ جے علامہ حلی اس کتاب نوں نہ لکهتے تاں شاید تجرید الاعتقاد وچ مصنف دا اصلی ہدف کسی اُتے وی واضح تے روشن نہ ہُندا۔[۲۵]آقا بزرگ طہرانی[۲۶] تے حاجی خلیفہ[۲۷] و غیرہ[۲۸] نے اس کتاب دی کئی شرحاں تے حاشیاں دا تعارف کرایا نيں۔ انہاں وچوں بعض شرحاں تے حاشیاں وچ خواجہ نصیر الدین دے نظریات دا تنقیدی جائزہ لیا گیا اے۔ اس کتاب دے قدیمی تے معروف شرحاں وچوں بعض درج ذیل نيں:
تعرید الاعتماد فی شرح تجرید الاعتقاد، مصنف شیخ شمس الدین محمد اسفرائنی بیہقی (متوفی 746 ھ)
تسدید یا تشیید القواعد فی شرح تجرید العقائد، جو شرح قدیم دے ناں توں معروف اے، مصنف شمس الدین محمود بن عبد الرحمان بن احمد عامی اصفہانی (اسنوں فاضل قوشچی دے شرح دے مقابلے وچ "قدیم" کہیا جاندا اے نہ ایہ کہ ایہ سب توں زیادہ قدیمی شرح ہوئے کیونجے خود شارح نے مقدمہ وچ علامہ حلی تے اسفرائنی بیہقی دی شرح دی طرف اشارہ کيتا اے )
شرح فاضل قوشچی (متوفی 879 ھ) جو شرح جدید دے ناں توں مشہور اے۔
متأخر شرحاں وچوں اک شرح ملا عبد الرزاق لاہیجی (متوفی 1051 ھ) دی اے جو دقیق، مفصل تے آراء دی تطبیق دے لحاظ توں مختلف خصوصیات دی حامل اے۔
تجرید الاعتقاد دی قدیمی تے جدید شرحاں اُتے مختلف حاشیے لگائے گئے نيں انہاں وچوں بعض ایہ نيں:
شرح قدیم اُتے محقق جرجانی (متوفی 816 ھ) دا حاشیہ جو حاشیہ تجرید دے ناں توں معروف اے۔[۲۹]
شرح جدید اُتے جلال الدین محمد دوانی(متوفی 908 ھ) نے تن حاشیے حاشیۃ قدیم، حاشیۃ جدید تے حاشیۃ أجدّ[۳۰] تے صدر الدین محمد دشتکی شیرازی (متوفی ۹۴۸).[۳۱] نے دو حاشیے لکھے نيں جنہاں وچ انہاں دونے نے اک دوسرے دے اُتے اعتراضات تے اشکالات کيتے نيں ایہ شرحاں طبقات الجلالیۃ و الصدریۃ دے ناں توں معروف نيں۔ قابل توجہ نکتہ اس وچ ایہ اے کہ صدر الدین دی وفات دے بعد انہاں دے بیٹے میر غیاث الدین منصور حسینی دشتکی (متوفی 949 ھ) نے اپنے والد دی طرف توں دوانی دے آخری اشکال دا وی جواب تجرید الاعتقاد دی اک ہور شرح اُتے لکھے گئے اپنے حاشیے وچ دتا اے۔[۳۲] شرح جدید اُتے لکھے گئے ایہ حاشیے بہت قیمتی تے حائز اہمیت نيں جس دی وجہ توں مختلف شیعہ تے سنی دانشوراں دی توجہ دا مرکز قرار پایا اے تے بہت ساری کلامی تے فلسفی اشکلات تے اعتراضات دا سرچشمہ قرار وی قرار پایا اے تے انہاں اُتے وی بہت ساری شرحاں تے تنقید دی گئیاں نيں۔[۳۳]
تجرید الاعتقاد دے بہت زیادہ نسخے دستیاب نيں من جملہ انہاں وچ سنہ 669 ھ دی تحریر کردہ نسخہ ایرانی پارلیمنٹ دی لائبریری وچ موجود اے۔[۳۴]
تجریدالاعتقاد علامہ حلّی دی شرح دے نال پہلی بار سن 1311 ھ وچ شایع ہوئی۔[۳۵] اس کتاب دے مختلف نسخہ جات موجود نيں من جملہ اس دے ترمیم شدہ نسخےآں وچ ، محمد جواد حسینی جلالی دی تصحیح شدہ نسخہ جو سنہ1407 ھ نوں قم وچ منتشر ہوئی اے۔[۳۶] کشف المراد دے مختلف نسخےآں وچ ، حسن زادہ آملی دی اشاعت کردہ نسخہ دا ناں لیا جا سکدا اے۔ ایہ نسخہ وی ايسے سال شایع ہويا ابو الحسن شعرانی نے اس دا فارسی وچ ترجمہ تے شرح لکھی اے۔
آقا بزرگ طہرانی[۳۷] تے حاجی خلیفہ[۳۸] نے اس تجرید الاعتقاد دے بہت زایدہ شروحات تے حاشیاں دا ذکر کيتے نيں۔ ايسے طرح علی صدرایی خویی تے سید محمود مرعشی نے "کتاب شناسی تجرید الاعتقاد" نامی کتاب وچ تجرید الاعتقاد دے مختلف خطی نسخےآں، اس دے شروحات تے حاشیاں دی چھان بین دے بعد دے بعد اس کتاب توں مربوط تمام آثار دا ذکر کئیے نيں۔ اس کتاب نوں آیت اللہ مرعشی نجفی دی لائبریری نے سنہ 1382 ش نوں قم وچ طبع کيتا اے۔[۳۹]
