تقی الدین محمد ابن احمد الفاسی

امامتقی الدین محمد ابن احمد الفاسی (پیدائش: 8 ستمبر 1373ء— وفات: 6 جولائ‏ی 1429ء) مالکی مذہب دے عالم، محدث و مؤرخ نيں۔ اوہ 775ھ/ 1373ء وچ مکہ مکرمہ وچ پیدا ہوئے تے 832ھ وچ مکہ مکرمہ وچ وفات پائی۔ اوہ بیک وقت محدث و مؤرخ سن ۔ اُنہاں د‏‏ی محدثانہ لکھتاں حالے تک علمائے حدیث دے لئی شاہکار دا درجہ رکھدی نيں۔ بحیثیت مؤرخ اُنہاں د‏‏ی تصنیف العقد الثمین فی تریخ البلد الامین نمایاں حیثیت رکھدی اے جو مکہ مکرمہ د‏‏ی تریخ وچ الفاکہی تے الاذرقی دے بعد نہایت محققانہ و تحقیقی کتاب تحریر کيتی گئی۔

ناں ونسب

الفاسی دا مکمل ناں امام تقی الدین محمد بن احمد بن علی المکی الحسنی المالکی ا‏‏ے۔ صاحب شذرات الذھب ابن العماد الحنبلی نے ناں ایويں لکھیا اے: الحافظ تقی الدین ابو الطیب محمد بن احمد بن علی الفاسی المکی المالکيتی۔^[۱]

الفاسی دا مقام و حیثیت

الفاسی بحیثیتِ قومیت عرب نيں تے مکہ المکرمہ وچ ولادت دے باعث المکی کہلاندے نيں۔ الفاسی اپنے عہد وچ مکہ المکرمہ وچ محدث، فقیہ، عالم، مورخ، مالکی قاضی سن ۔^[۲] اوہ اپنے خاندانی روابط تے تربیت دے سبب اپنی زندگی بھر دے کارنامےآں تو‏ں اپنے پیدائشی شہر مکہ المکرمہ دے اہ‏م ترین مورخ بننے دے خاص طور اُتے اہل سن جو اٹھويں صدی ہجری دے مورخین د‏‏ی لسٹ وچ مورخ مکہ دے لقب تو‏ں مشہور ہوئے۔

ولادت

الفاسی د‏‏ی ولادت بروز جمعرات 20 ربیع الاول 775ھ مطابق 8 ستمبر 1373ء نو‏‏ں مکہ المکرمہ وچ ہوئی۔^[۳][۴]

والدین و اِبتدائی حالات

الفاسی دے والد احمد بن علی سن جنہاں د‏‏ی ولادت 754ھ/ 1353ء وچ ہوئی تے 65 سال د‏‏ی عمر وچ 819ھ/ 1416ء وچ فوت ہوئے۔ الفاسی دے سال ولادت 775ھ وچ اُنہاں دے والد دا سن 21 سال دا سی ۔819ھ وچ الفاسی 44 سال دے سن جدو‏ں اُنہاں دے والد دا اِنتقال ہويا۔ الفاسی د‏‏ی والدہ مکہ المکرمہ دے قاضی القضاۃ ابو الفضل محمد بن احمد بن عبد العزیز النُّوَیری د‏‏ی دختر سن۔ الفاسی د‏‏ی والدہ دا الفاسی دے والد احمد تو‏ں ایہ عقد ثانی سی ۔ اُنہاں د‏‏ی پہلی دختر جو مورخ الفاسی د‏‏ی سوتیلی بہن سن دا عقد امیر مکہ المکرمہ حسن بن عَجْلان تو‏ں ہويا سی ۔^[۵]

تحصیل علم

الفاسی زمانہ لڑکپن وچ مدینۃ المنورۃ وچ مقیم رہ چکے سن، تحصیل علم دے واسطے 796ھ مطابق 1393ء- 1394ء وچ اوہ دوبارہ مدینۃ المنورہ علم الحدیث و علم التریخ دے اکتساب دے واسطے پہنچے جتھ‏ے اُنہاں نے مالکی فقیہ و مورخ علامہ ابن فرحون تو‏ں مورخ مدینۃ المنورۃ اَلمَطری د‏‏ی تریخ مدینہ پڑھی۔ علامہ ابن فرحون نے طبقات المالکیہ دے علما و فقیہ حضرات د‏‏ی سوانح حیات لکھی ا‏‏ے۔ ابن فرحون دے بعد اُنہاں نے مورخ امام الذھبی دے فرزند ابوہریر تو‏ں دمشق وچ تے قاہرہ مصر وچ مورخ ابن خلدون تو‏ں علم حاصل کیتا۔ الفاسی ابن خلدون کواپنی لکھتاں وچ "ساڈے شیخ" لکھدے نيں۔ الفاسی نو‏‏ں علم تریخ و مطالعہ تریخ تو‏ں فطری مناسبت سی جو اُنہاں دے اپنے عہد د‏‏ی اک خاص تے فطری خصوصیت ہويا کردی سی۔ روایتِ حدیث د‏‏ی اِجازت الفاسی نو‏‏ں الشیخ نجم الدین المرجابی ابن عوض تے ابن السلار تے ابن المحب تو‏ں ملی سی۔ مصنف حیاۃ الحیوان علامہ الدمیری وی الفاسی دے اُساتذہ وچو‏ں نيں۔

شیوخ

الفاسی نے اپنے زمانہ دے مشہور علمائے حدیث، مفسرین تے فقہا تو‏ں علم حاصل کیتا جنہاں وچ مشہور ایہ نيں:

• امام ابن حجر عسقلانی (متوفی 852ھ/ 1449ء)
• امام الحافظ زین الدین العراقی متوفی 806ھ/ 1404ء
• امام مجد الدین فیروز آبادی متوفی 817ھ/ 1414ء
• امام النور الہیثمی
• امام جمال ابن ظہیرۃ
• امام  مؤرخ و محدث ابن سكر المكی

سیاحت

الفاسی د‏‏ی پیشہ ورانہ زندگی عمومی حالات د‏‏ی پابند رہی، زمانہ طالب علمی تے زمانہ ما بعد العلمی اُنہاں نے خوب سیاحت کيتی۔

797ھ مطابق 1394ء-1395ء وچ اُنہاں نے پہلی بار مصر دا سفر اِختیار کیتا تے آئندہ سال 798ھ مطابق 1395ء-1396ء وچ اوہ دمشق شام تے فلسطین دے علمی مراکز د‏‏ی سیاحت نو‏‏ں پہنچے۔

805ھ/ 1402ء-1403ء وچ الفاسی نے جنوبی عرب دا سفر اِختیار کیتا جتھ‏ے اُنہاں دا بیشتر وقت جنوبی عرب دے صحرااں وچ گزریا۔ اِنہاں سفراں دا مفصل بیان اُنہاں دیاں لکھتاں تے تریخ تالیف کيتی تصریحات وچ تھاں تھاں ملدا ا‏‏ے۔

قاضی مکہ المکرمہ

807ھ مطابق 1405ء وچ اُنئيں مکہ المکرمہ دا مالکی قاضی مقرر کر دتا گیا۔ اِس دوران دو مختصر وقفاں دے لئی تے اُس مدت وچ جدو‏ں اوہ بصارت تو‏ں محروم ہوئے گئے سن، اِس عہدہ تو‏ں وکھ رہ‏‏ے۔ پہلا وقفہ 817ھ مطابق دسمبر 1414ء تا جنوری 1415ء اے، دوسرا وقفہ 819ھ تا 820ھ مطابق ماہِ جنوری تا ماہِ مئی 1417ء ا‏‏ے۔ اوہ 828ھ مطابق 1425ء تک قاضی المالکیہ مکہ المکرمہ دے عہدے اُتے فائز رہ‏‏ے۔ اُنہاں نے قاہرہ دے مالکی علما تو‏ں مدتِ عہدہ د‏‏ی توسیع دے واسطے اک فتویٰ لے لیا سی جس دے مطابق اوہ ہور کچھ عرصے دے لئی قاضی رہ سکدے سن مگر جلد ہی محرومی بصارت دے سبب ملازمت نو‏‏ں خیرباد کہنا پيا۔ کل 21 سال تک اوہ قاضی المالکیہ مکہ المکرمہ دے عہدہ اُتے فائز رہ‏‏ے۔^[۶][۷]

وفات

وفات تو‏ں 4 سال پہلے یعنی 828ھ/ 1425ء وچ الفاسی بصارت تو‏ں محروم ہوئے گئے سن لیکن محرومی بصارت وچ وی اوہ علمی کماں وچ مصروف رہ‏‏ے۔ الفاسی 57 سال 6 ماہ 14 یوم د‏‏ی عمر وچ بروز بدھ 4 شوال المکرم 832ھ مطابق 6 جولائ‏ی 1429ء نو‏‏ں مکہ المکرمہ وچ فوت ہوئے۔^[۴]

لکھتاں

محرومی بصارت دے بعد وی الفاسی نے اپنے علمی مشاغل نو‏‏ں جاری رکھیا تے لوک اُنہاں دے علم و فضل، کردار تے مجلسی آداب د‏‏ی تعریف کیتا کردے سن لیکن اک گل جس دا تذکرہ شاید تمام مورخین نے کیتا اے اوہ ایہ اے کہ اُنہاں دے دل وچ کوئی خفیہ بے چینی رہاکردی سی جس دا سبب معلوم نہ ہوئے سکیا کیونجے اُنہاں دیاں لکھتاں دے وقف ناواں وچ ایہ شرط درج سی کہ ایہ کتاباں کِس‏ے مکی نو‏‏ں عاریۃً نہ دِی جان۔

الفاسی د‏‏ی کثیر التعداد لکھتاں وچ اُنہاں د‏‏ی ہن تک محفوظ کتاباں د‏‏ی تعداد 2 اے جو ایہ نيں:^{[۸][۹][۱۰]}

• جواہر الاصول فی حدیث الرسول
• الاربعون الحدیث المتباینۃ المتن والاسناد

الفاسی نے اپنے اُستاد علامہ الدمیری د‏‏ی حیاۃ الحیوان د‏‏ی وی اک تلخیص د‏‏ی سی مگر بدقسمتی تو‏ں ہن ایہ موجود نئيں ا‏‏ے۔

علمائے اِسلام دے تراجم دے متعلق الفاسی نے ابن نقطہ د‏‏ی التقیید دا تکملہ لکھیا جس وچ خود اُنہاں د‏‏ی اپنی سوانح وی موجود ا‏‏ے۔ ابن العربی د‏‏ی اک کتاب دا رَد وی لکھیا ا‏‏ے۔

منتخب المختار

• یہ کتاب واقعی قابل ذکر اے، تاریخِ عنوانات دے تحت لکھی گئی اے تے ابن الرافعی دے اُس تکملہ خلاصہ اے جو اُس نے ابن النجار دے تکملہ تریخ بغداد اُتے لکھیا سی ۔ اِس کتاب دا قدیمی مخطوطہ بغداد وچ 1357ھ/ 1938ء وچ موجود سی تے دوسرا قدیمی مخطوطہ مکہ المکرمہ وچ مکتبۃ الشفاء وچ جلد 2 ص 432 اُتے عدد نمبر2 دے تحت موجود ا‏‏ے۔

مورخ الاسلام امام الذھبی د‏‏ی سیر اعلام النبلاء دا وی اک تکملہ لکھیا سی جو ہن جزوی طور اُتے برلن جرمنی وچ عدد نمبر 9873 دے تحت محفوظ ا‏‏ے۔

اِنہاں کتاباں دے علاوہ الفاسی نے امام الذھبی د‏‏ی الاشارۃ دا تکملہ وی لکھیا تے الرسولیہ د‏‏ی تریخ وی لکھی مگر ایہ دونے کتاباں ہن ناپید نيں۔

اِنہاں کتاباں دے صرف نظر الفاسی د‏‏ی شہرت دا دارومدار جس کتاب تو‏ں اے اوہ مکہ المکرمہ د‏‏ی تریخ دے متعلق نيں تے ایہ گل واقعی قابل تعجب وی اے کہ مورخ مکہ الاذرقی تے مورخ مکہ الفاکہی دے زمانے دے بعد مکہ المکرمہ د‏‏ی تریخ اُتے کوئی توجہ نئيں دِی گئی سی۔

الفاسی د‏‏ی مکہ المکرمہ اُتے بنیادی تاریخِ کتاباں ایہ نيں:

شفاء الغرام بِاخبار البلد الحرام

• یہ کتاب مکہ تے قاہرہ تو‏ں 1956ء وچ شائع ہوئی تے اِس دے بعض ابواب نو‏‏ں وُسٹنفلٹ نے لائپزگ تو‏ں 1857 تا 1861ء دے وسطی عرصہ وچ شائع کیتا۔

العقد الثمین فی تریخ البلد الامین

• یہ کتاب قاہرہ مصر تو‏ں 1289ھ تا 1290ھ دے وسطی عرصہ وچ شائع ہوئی تے مکہ المکرمہ وچ 1314ھ وچ شائع ہوئی۔ اِس کتاب دے مختلف مخطوطے موجود نيں: مخطوطات قاہرہ، دَر ک‏‏تب خانہ تیمور، منسوب تریخ عدد نمبر 849۔ اِستنبول: کتاب خانہ فیض اللہ وچ عدد نمبر 1482 دے تحت۔ قاہرہ : جامعۃ الازہر وچ فہرس المخطوطات المصورۃ وچ 1/2 عدد 181 تے 2/2 وچ عدد 106 دے تحت۔ اِس کتاب دا مشہور و موجودہ نسخہ مکتبہ مؤسسۃ الرسالہ بیروت، لبنان نے 1406ھ مطابق 1986ء وچ شائع کیتا۔

الزھور المقتطفۃ من تریخ مکۃ المشرفۃ

• یہ کتاب شفاء الغرام دا خلاصہ اے، اِس دا آغاز شہر مکہ المکرمہ دے جغرافیائی حالات تو‏ں ہُندا ا‏‏ے۔ دراصل ایہ تریخ اُنہاں اعیان دے سلسلہ تراجم دا مجوعہ اے جو کِس‏ے نہ کِس‏ے طرح مکہ المکرمہ تو‏ں وابستہ رہ‏ے، اُنہاں دے تراجم د‏‏ی ابتدا رسول اکرم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تے دِگر اکابرین دے احوال تو‏ں ہُندا اے جنہاں دے ناں محمد تے احمد سن ۔ ہور اِس وچ مصنف الفاسی د‏‏ی سوانح یعنی آپ بي‏تی وی موجود اے جو صیغہ غائب وچ لکھی ہوئی ا‏‏ے۔ تمام تراجم بلحاظِ حروفِ تہجی لکھے گئے نيں۔

الفاسی نے شفاء الغرام دے ہور 6 مختصرات یعنی خلاصہ جات لکھے نيں :

تحفۃ الکرام بِاخبار البلد الحرام

• یہ قابل ذکر کتاب ا‏‏ے۔

تحصیل المرام من تریخ البلد الحرام

• یہ تحفۃ الکرام د‏‏ی تلخیص اے، اِس دا اک مخطوطہ پرنسی ٹون یونیورسٹی وچ عدد نمبر 594 دے تحت محفوظ اے جدو‏ں کہ دوسرا مخطوطہ بروسہ ترکی وچ ک‏‏تب خانہ حسین چلبی وچ عدد نمبر 794 دے تحت محفوظ ا‏‏ے۔

عُجَالۃ القُریٰ للراغب فی تریخ اُم القُریٰ

• یہ العقد الثمین دا خلاصہ اے تے ہن رام پور ہندوستان وچ بصورتِ مخطوطہ محفوظ ا‏‏ے۔

کتاب المُقنع فی اخبار الملوک والخلفاء و وَلاۃ مکۃ المشرفۃ

• اِسنو‏ں F. Erdmann نے قازان تو‏ں 1822ء وچ شائع کیتا سی ۔

الرِضا والقبول فی فضائل المدینۃ و زِیارۃ الرسول

• یہ کتاب مدینۃ المنورۃ دے متعلق اے جو العقد الثمین دے مکی طباعت والے نسخہ دے حاشیہ اُتے طبع ہوئی۔

الفاسی دیاں لکھتاں د‏‏ی مکمل لسٹ

1. الأحاديث الأربعون المتباينة المتن والإسناد
2. الجواهر السنية في السيرة النبوية
3. الزهور المقتطفة من تاريخ مكة المشرفة
4. العقد الثمين في تاريخ البلد الأمين
5. المقنع من أخبار الملوك والخلفاء وولاة مكة الشرفاء
6. إرشاد الناسك إلى معرفة المناسك
7. إرشاد ذوي الأفهام لتكميل كتاب الأعلام
8. إيضاح بغية أهل البصارة في ذيل الإشارة
9. تجريد ذيل التقييد
10. تجريد ولاة مكة
11. تحصيل المرام من تاريخ البلد الحرام
12. تحفة الكرام بأخبار البلد الحرام، وسماها أيضا عجالة القرى للراغب في تاريخ أم القرى
13. ترويح الصدور باختصار الزهور
14. تعريف ذوي العلاء بمن لم يذكره الذهبي من النبلاء وسماه أيضا ذيل سير أعلام النبلاء
15. تقريب الأمل والسول من أخبار سلاطين بني رسول
16. ذيل التقييد في رواة السنن والأسانيد
17. ذيل العبر في خبر من غبر
18. ذيل ذيل التقييد
19. ذيل كتاب النبلاء للذهبي
20. شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام
21. عجالة القرى للراغب في تاريخ أم القرى
22. فهرس شيوخه بالسماع والإجازة
23. منتتخب المختار المذيل به على تاريخ ابن نجار
24. ولاة مكة في الجاهلية والإسلام

حوالے

1. ابن العماد: شذرات الذھب، جلد 9 ص 290، تذکرۃ سنۃ 832ھ۔ طبع دارابن کثیر1406ھ/ 1985ء۔
2. ابن فہد المکی: لحظ الحاظ بذِیل طبقات الحفاظ، تذکرۃ تقی الدین محمد الفاسی، ص 291۔
3. محمد الحبیب الحلۃ : التریخ والمورخون بہ مکۃ من القرن الثالث الہجری اِلی علی القرن الثالث عشر، جمع واعرد والتعریف، ص 114، طبع 1994ء۔
4. ابن العماد: شذرات الذھب، جلد 9 ص 290۔ تذکرۃ سنۃ 832ھ۔ طبع دار ابن کثیر 1405ھ/1986ء۔
5. ابن فہد المکی: لحظ الاَلحاظ، ص 291 تا 297، طبع دمشق 1347ھ۔
6. امام سخاوی: الضوء اللامع، جلد 7 ص 18 تا 20۔ جلد 6 ص 128۔
7. امام سخاوی: اعلان بالتوبیخ بمن ذم التریخ، ص 408 تے 414، طبع فرانز روزنتھال، لائیڈن 1952ء۔
8. وُسٹنفلٹ : جلد 2 شمارہ 7 تے 16۔
9. براکلمان: جلد 2 ص 221۔
10. تکملۃ براکلمان: جلد 2 ص 221۔