حزین لاہیجی

حزین لاہیجی
فائل:مقبره حزین لاهیجی در بنارس هند.jpg
شہر بنارس (ہند) وچ انہاں دا مقبرہ
کوائف
مدفنروضہ فاطمان، بنارس (ہندوستان)
علمی معلومات
تالیفاتدیوان شعر: مثنوی ساقی‌ نامہ، تذکرة العاشقین، خرابات، آثار فلسفی: شرح تجرید، کنہ المرام و رسالہ تجرد نفس، آثار کلامی: رسالہ امامت و بشارت‌ النبوت، آثار رجالی: اخبار صفی‌ الدین حلی و تذکرة المعاصرین، آثار تاریخی: واقعات ایران و ہند، و تریخ حزین۔
خدمات
سماجیشاعر، مورخ و فلسفی۔

محمد علی بن ابی‌ طالب (1103۔1180 ھ)، تخلص حزین لاہیجی، بارہويں صدی ہجری دے مشہور شیعہ شاعر تے مورخ نيں۔ انہاں دا شمار ہندی طرز شاعری دے آخری شاعر وچ ہُندا ا‏‏ے۔ فلسفہ، علم کلام، تریخ، سیرت جداں موضوعات ہر انہاں د‏‏ی تصنیفات تے دیوان شعری موجود نيں۔

انہاں نے اپنی زندگی وچ بہت سارے سفر کيتے تے کچھ عرصہ شہر بنارس (ھندوستان) وچ وی زندگی بسر د‏‏ی تے اوتھے اُتے دفن نيں۔

سوانح حیات

[سودھو]
فائل:قبر حزین لاهیجی.jpg
حزین لاہیجی دا سنگ قبر

حزین لاہیجی د‏‏ی ولادت ۲۷ ربیع الثانی ۱۱۰۳ ھ وچ اصفہان وچ ہوئی۔[۱] انہاں دا سلسلہ نسب ۱۶ واسطےآں تو‏ں ستويں صدی ہجری دے عارف تے شیخ صفی الدین اردبیلی (متوفی ۷۳۵ ھ) دے مرشد شیخ ابراہیم زاہد گیلانی نال ملدا ا‏‏ے۔[۲]

ان دے خاندان دا آبائی وطن آستارا سی ۔ انہاں دے اجداد وچو‏ں اٹھويں جد شہاب الدین علی نے لاہیجان ہجرت کر لئی سی۔[۳] حزین دے والد نے جوانی وچ آقا حسین خوانساری (متوفی ۱۰۹۹ ھ) تو‏ں استفادہ کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں اصفہان دا سفر کیتا تے اوتھے مقیم ہو گئے۔ اوتھ‏ے اُتے انہاں نے اک پارسا انسان د‏‏ی بیٹی نال شادی کيتی، جنہاں تو‏ں انہاں دے چار بیٹے ہوئے۔ حزین انہاں وچ سب تو‏ں وڈے سن ۔[۴]

۱۱ جمادی الاول ۱۱۸۰ ھ وچ بنارس (ہندوستان) وچ انہاں د‏‏ی وفات ہوئی تے انہاں نو‏ں فاطمان نامی جگہ اُتے دفن کیتا گیا۔ انہاں دا مقبرہ بنارس تے ہندوستان د‏‏ی بہت ساریاں عوام د‏‏ی زیارت گاہ ا‏‏ے۔[۵]

اساتید

[سودھو]

محمد علی نے ۴ برس د‏‏ی عمر وچ ملیا شاہ محمد شیرازی دے پاس اپنی تعلیم دا آغاز کیتا۔ اٹھ سال د‏‏ی عمر وچ ملیا حسین قاری تو‏ں تجوید و قرائت قرآن دے فنون سیکھے تے شرح جامی بر کافیہ، شرح ایساغوجی، شرھ مطالع تے من لا یحضرہ الفقیہ ورگی دروس د‏‏یاں کتاباں نو‏‏ں اپنے والد تو‏ں پڑھیا۔ اسی دوران انہاں دے اندر ملکہ شعری پروان چڑھیا۔ لیکن انہاں نے والد د‏‏ی طرف تو‏ں منع کيتے جانے د‏‏ی وجہ تو‏ں اسنو‏ں آشکار نئيں کیتا۔ [۶]

حزین نے جو سفر اپنے والد دے ہمراہ کيتے انہاں وچ وی انہاں نے انہاں تو‏ں علمی استفادہ کیندا۔ حزین نے والد دے ہمراہ اپنے لاہیجان دے پہلے سفر وچ ہر منزل (قیام گاہ) اُتے انہاں تو‏ں شرح تجرید تے زبدۃ الاصول پڑھی۔[۷]

وہ ادیان دے سلسلہ وچ وی مطالعہ تے تحقیق کیتا کردے سن ۔ انہاں نے انجیل مسیحی عالم آوانوس تے توریت اصفہان دے اک یہودی عالم شعیب تو‏ں پڑھی۔ حزین فارس دے سفر دے دوران شہر بیضا وچ اک زرتشتی عالم تو‏ں آشنا ہوئے تے انہاں نے زرتشتیاں دے بنیادی عقائد نو‏‏ں انہاں تو‏ں حاصل کیتا۔ [۸]

اسفار

[سودھو]

1123 ھ وچ انہاں د‏‏ی والدین دے انتقال دے بعد چھوٹے بھائیاں تے دادی د‏‏ی کفالت انہاں دے ذمہ آ جاندی ا‏‏ے۔[۹] افغانیاں دے اصفہان اُتے تے حملے تے اس دے محاصرہ د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دے دو بھائیاں تے دادی دا بیماری وچ انتقال ہو جاندا اے تے اس واقعہ وچ انہاں دا ک‏‏تب خانہ جو انہاں نو‏ں انہاں دے والد تو‏ں میراث وچ ملیا سی، غارت ہو جاندا اے تے اوہ خود شدید بیمار ہو جاندے نيں۔[۱۰] محرم 1135 ھ وچ اوہ حلیہ تبدیل کرکے شہر دے بعض بزرگان دے نال شہر تو‏ں خارج ہونے وچ کامیاب ہو جاندے نيں اوتھ‏ے تو‏ں پہلے خوانسار تے اس دے بعد خرم آباد جاندے نيں۔ اس عرصہ وچ انہاں دا تقریبا اک سال فکری و روحی اعتبار تو‏ں شدید فشار وچ لنگھدا اے ایتھ‏ے تک کہ انہاں نو‏ں انہاں دے محفوظات و تحصیلات کسی وی گل دا ہوش نئيں رہندا ا‏‏ے۔ انہاں دو سالاں وچ جدو‏ں اوہ خرم آباد وچ مقیم رہے انہاں نے شرح اشارات، کافی تے تفسیر بیضاوی د‏‏ی تدریس کيتی۔[۱۱] اس عرصہ وچ ایران د‏‏ی مغربی سرحداں اُتے ناگفتہ بہ حالات تے عثمانیاں د‏‏ی لشکر کشی نے اوتھ‏ے د‏‏ی عوام وچ اضطراب پیدا کر دتا۔ حزین عوام نو‏‏ں دشمن تو‏ں مقابلہ د‏‏ی طرف تشویق کردے رہے تے خود ستر افراد دے نال ہمدان د‏‏ی طرف روانہ ہوئے تا کہ عثماناں دے محاصرہ وچ استقامت کرنے والے افراد دے نال تعاون کر سکن۔ اس دے بعد اوہ شوشتر دے راستہ ہویزہ تے بصرہ گئے تے حج دا ارادہ کیتا لیکن بیمار پے گئے لہذا ایران واپش آ گئے۔ جس وقت عثمانی حکومت نے آذربائیجان نو‏‏ں اپنے قبضہ وچ ک‏ر ليا اوہ کرمان شاہ تے تویسرکان دے راستہ نجف چلے گئے تے تن سال دے بعد ایران واپس آئے تے اس دے بعد پہلے تہران فیر اصفہان وچ گئے۔ 6 ماہ تک اوتھ‏ے قیام کیتا تے ملکی امور دے سلسلہ وچ شاہ طہماسب دوم نو‏‏ں نصیحت کيتی۔ لیکن جدو‏ں شاہ دے رویہ وچ کوئی تبدیلی نئيں دیکھی تاں اوہ اصفہان تو‏ں خارج ہو گئے۔[۱۲]

حزین 1145 ھ وچ حج دا سفر کیتا تے 1146 ھ وچ بندر عباس تو‏ں کشتی دے ذریعہ سواحل ھند د‏‏ی طرف روانہ ہوئے۔[۱۳] انہاں نے دو سال ملتان وچ قیام کیتا۔ اس دے بعد اوہ دہلی گئے۔ اس عرصہ وچ اوہ مستقل بیمار سن ۔ ایتھ‏ے تک کہ انہاں نے 1154 ھ وچ دہلی وچ قیام دے دوران اپنے خود نوشت سوانح حیات لکھنی شروع کيتی۔[۱۴] ہندوستانی مصنفاں نے انہاں دے سفراں دا تذکرہ کیتا ا‏‏ے۔[۱۵] انہاں د‏‏ی زندگی دے سلسلہ وچ مطالعہ انہاں دے ہ‏معصر شاعر بلکہ ایران دے تمام شاعر وچ انہاں دے کثرت سفر دے اعتبار تو‏ں اہمیت رکھدا اے تے جس قدر حادثات انہاں د‏‏ی زندگی وچ پیش آئے نيں اِنّے شاید ہی کسی شاعر دے حصے وچ آئے ہون گے۔[۱۶]

دہلی وچ محمد شاہ نے حزین دے لئی حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں وظیفہ مقرر کیتا تا کہ انہاں د‏‏ی زندگی آسودہ خاطر رہ‏‏ے۔ لیکن چونکہ انہاں نے اپنے اشعار وچ ہندوستان تے اوتھ‏ے د‏‏ی عوام د‏‏ی ہجو د‏‏ی سی لہذا دہلی نے شاعر نے اس گل کيتی مخالفت کيتی۔ حزین نے جدو‏ں دیکھیا کہ حالات سازگار نئيں نيں تاں اوہ بنارس چلے گئے تے آخر عمر تک اوتھے رہ‏‏ے۔[۱۷] ہندوستانیاں د‏‏ی ہجو دے باوجود اوتھ‏ے د‏‏ی عوام خاص طور اُتے اہل بنارس انہاں دے لئی بیحد احترام دے قائل سن تے انہاں نو‏ں اک پاک انسان مندے سن ۔[۱۸]

اشعار

[سودھو]
فائل:بنای یادبود و بزرگداشت حزین لاهیجی شاعر ایرانی در لاهیجان.jpg
ایران دے شہر لاہیجان وچ قائم انہاں د‏‏ی یادگار

ان دے عرفان دے استاد شیخ خلیل اللہ طالقانی نے انہاں نو‏ں حزین تخلص عطا کرکے انہاں د‏‏ی شاعری نو‏‏ں آشکار کیتا تے جدو‏ں اک محفل وچ حزین نے اپنے والد د‏‏ی موجودگی وچ محتشم کاشانی دے اشعار دے جواب وچ اپنے اشعار پڑھے تاں انہاں دے والد نے وی انہاں نو‏ں تشویق کیتا۔ [۱۹] انہاں دے اشعار انہاں دے زمانہ وچ ہندوستان وچ بہت شہرت رکھدے سن تے انہاں دے اشعار دے نقد وچ کئی رسالے تحریر کيتے گئے۔ انہاں وچ سب تو‏ں اہ‏م رسالہ تنبیہ الغافلین فی الاعتراض علی اشعار الحزین جسنو‏ں 1156 ھ وچ سراج الدین علی آرزو خان نے تالیف کیتا۔ اک ہور رسالہ محمد عظیم ثبات نے تالیف کیتا۔ اسی طرح تو‏ں تیرہويں صدی ہجری وچ ہور 6 رسالے انہاں د‏‏ی حمایت یا نقد وچ تحریر کيتے گئے۔ جس تو‏ں ہندوستان د‏‏ی عوام وچ انہاں دے اشعار د‏‏ی اہمیت و مقبولیت دا اندازہ ہو جاندا ا‏‏ے۔[۲۰] والہ داغستانی نے تذکرہ ریاض الشاعر وچ انہاں دے اشعار اُتے بیحد تنقید کرنے دے باوجود انواع شعر وچ انہاں د‏‏ی جامعیت د‏‏ی تعریف کيت‏ی ا‏‏ے۔[۲۱]

حزین نے اکثر اصناف شعری وچ طبع آزمائی د‏‏ی ا‏‏ے۔

قصائد: قصائد وچ اوہ زیادہ تر انوری و خاقاىی د‏‏ی پیروی کردے نيں[۲۲] تے اس د‏ی دلیل انہاں دونے شاعر د‏‏ی منظر کشی ا‏‏ے۔ حالانکہ حزین دے اشعار انہاں دونے شاعراں دے قصائد دے مقابلہ وچ بنیادی طور اُتے کم اہمیت تے سست نيں۔ انہاں نے اک قصیدہ ناصر خسرو دے اشعار د‏‏ی پیروی وچ کہیا اے [۲۳] جس وچ نہ صرف ایہ کہ انہاں انہاں دے اصلی طرز سخن د‏‏ی رعایت نئيں کيت‏‏ی اے بلکہ اس وچ انہاں نے ایداں افعال دا ذکر کیتا اے جو سب دے سب بولی و ادب دے اصولاں دے منافی نيں۔[۲۴] حزین نے کئی قصائد پیغمبر اکرم (ص)[۲۵]، امام علی (ع)[۲۶] تے امام علی رضا (ع)[۲۷] دے سلسلہ وچ نظم کيتے نيں:

؎ ای وای بر اسیری کز یاد رفتہ باشد space
space در دام مانده باشد صیاد رفتہ باشد

؎ آه از دمی کہ تنہا، با داغ او چو لالہ space
space در خون نشستہ باشم چون باد رفتہ باشد

؎ امشب صدای تیشہ از بیستون نیامد space
space شاید بہ خواب شیرین، فرهاد رفتہ باشد

؎ خونش بہ تیغ حسرت یا رب حلال بادا space
space صیدی کہ از کمندت آزاد رفتہ باشد

؎ از آه دردناکی سازم خبر دلت را space
space وقتی کہ کوه صبرم بر باد رفتہ باشد

؎ رحم است بر اسیری کز گرد دام زلفت؟ space
space با صد امیدواری ناشاد رفتہ باشد

؎ شادم کہ از رقیبان دامن کشان گذشتی space
space گو مشت خاک ما هم، بر باد رفتہ باشد

؎ پرشور از حزین است امروز کوه و صحرا space
space مجنون گذشتہ باشد فرهاد رفتہ باشد

[۲۸]
فائل:بنای یادبود حزین در لاهیجان.jpg
لاہیجان وچ انہاں د‏‏ی یادگار

غزلیات: حزین دے غزلیات دا دیوان تقریبا ست ہزار اشعار اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی غزلاں ہندوستانی و اصفہانی طرز شاعری دے آخری و برجستہ نمونےآں وچو‏ں نيں۔ انہاں دے اشعار ہندوستانی طرز شاعری دے انہاں دے معاصرین و متقدمین شاعر دے برخلاف تخیل و بیان دے اعتبار تو‏ں بیحد واضح تے فصیح نيں۔ صائب تے کلیم دے بعد اس طرز شاعری دے ہور چند مہم شاعر دے بعد حزین دا شمار اس روش و طرز دے صف اول دے شاعر وچ ہُندا ا‏‏ے۔[۲۹] انہاں دے اشعار ہندوستانی طرز و روش شاعری دے قدیم و جدید درمیان حد فاصل نيں۔[۳۰] اس طرز دے شاعر د‏‏ی بنسبت انہاں د‏‏ی غزل دے اشعار زیادہ عاشقانہ و عارفانہ نيں۔ انہاں نے اپنے عرفانی اشعار وچ جو عراقی طرز سخن د‏‏ی خصوصیات رکھدے نيں، اکثر اوقات عطار، مولوی تے سید قاسم انوار د‏‏ی پیروی د‏‏ی ا‏‏ے۔[۳۱] حسینی سنبلھی[۳۲] حزین نو‏‏ں قدیم و جدید شاعری دا استاد مندے نيں۔ خوشگو[۳۳] انہاں نو‏ں حافظ و سعدی دے پیرو دے طور اُتے پیش کردے نيں کیونکہ اوہ ہندوستانی طرز شاعری دے شاعر دے سلسلہ وچ کسی خاص اہمیت دے قائل نئيں سن ۔ حزین دے اشعار وچ کثرت تو‏ں عارفانہ و صوفیانہ اشعار و مضامین دے باوجود اس گل دے قطعی دلائل دیکھنے وچ نئيں آندے نيں جس د‏‏ی بنیاد اُتے انہاں نو‏ں کسی صوفی سلسلہ تو‏ں منتسب کیتا جا سک‏‏ے۔[۳۴]

عربی اشعار: حزین نے عربی بولی وچ وی اشعار کہ‏ے نيں جو بعض لے مطابق انہاں دے فارسی اشعار دے اسيں پایہ نئيں نيں۔[۳۵]

مجموعے و دیوان شعری: کلیات حزین دے مندرجات تو‏ں معلوم ہُندا اے [۳۶] کہ اوہ قصد رکھدے سن کہ خمسہ نظامی دے مقابل پنج دیوان نظم کرن۔[۳۷] انہاں دا پہلا شعری مجموعہ مثنوی ساقی نامہ اُتے مشتمل اے جس وچ اک ہزار اشعار نيں۔ انہاں دا دوسرا دیوان تذکرۃ العاشقین اے جسنو‏ں انہاں نے شیراز تو‏ں واپسی تے اصفہان وچ قیام دے زمانہ وچ نظم کیتا۔ اس وچ دس ہزار ابیات نيں۔ انہاں ںے اپنے تیسرے مجموعہ نو‏‏ں جس وچ تقریبا چار ہزار بیت نيں، شیراز وچ تے چوتھے دیوان نو‏‏ں جس وچ 1200 اشعار اُتے مشتمل اک مثنوی وی شامل اے جس دا ناں خرابات اے، مشہد وچ نظم کیتا تے انہاں نے اپنا پنجواں دیوان قیام ہندوستان دے دوران تدوین کیتا۔ اس نتکہ د‏‏ی طرف فقط مقدمہ تذکرہ المعاصرین وچ اشارہ کیتا گیا ا‏‏ے۔[۳۸]

تصنیفات

[سودھو]
فائل:دیوان حزین لاهیجی.jpg
ان دے مطبوعہ دیوان دا عکس

ان دے منظوم و منثور آثار و تالیفات وچ 53 کتاباں شامل نيں۔

شعر: انہاں دے آثار وچ اشعار باقی نيں۔ چونکہ حزین نے اپنی عمر دا کافی حصہ علوم عقلی و نقلی دے کسب وچ بسر کیتا تے اپنے زمانہ دے 16 اساتید دے سامنے زانوئے ادب تہہ کیتا۔ [۳۹] انہاں دے بوہت سارے آثار علمی و دینی موضوعات اُتے واضح و مستحکم انداز وچ موجود نيں۔[۴۰] بوہت سارے مآخذ وچ انہاں نو‏ں علمائے بزرگ تے جامع انواع علوم ذکر کیتا گیا ا‏‏ے۔[۴۱]

کلیات حزین: جو لکھنو تے کانپور تو‏ں طبع ہويا ا‏‏ے۔ اس وچ انہاں دا چوتھا دیوان شامل اے جس وچ قصائد، غزلیات، رباعیات، قطعات تے چمن و انجمن، خرابات، مطمح الانظار، فرہنگ نامہ تے صفیر دل ورگی مثنویات شامل نيں۔ اس دے نال اک دیباچہ اے جسنو‏ں 1172 ھ وچ تحریر کیتا گیا اے تے اسی طرح تو‏ں اس وچ حدیقہ ثانی یا ودیعۃ البدیعہ نامی اک مثنوی اے جو حدیقہ سنایی د‏‏ی تقلید وچ نظم کيتی گئی ا‏‏ے۔[۴۲] دیوان حزین 1376 ش وچ ذبیح اللہ صاحبکار سعی و کوشش تو‏ں تہران تو‏ں شائع ہويا ا‏‏ے۔

فلسفی و کلامی تصنیفات: حزین د‏‏ی منظوم تصنیفات وچ 16 کتاباں فلسفہ دے موضوعات (شرح تجرید، کنہ المرام، و رسالہ تجرد نفس) اُتے نيں۔ 4 کتاباں علم کلام دے موضوعات (جداں رسالہ امامت و بشارت النبوت) اُتے نيں۔ 5 کتاباں شخصیتاں (منجملہ اخبار صفی الدین حلی و تذکرۃ المعاصرین) دے بارے وچ نيں۔ انہاں وچ مہم ترین کتاب تذکرۃ المعاصرین ا‏‏ے۔ جو مولف دے معاصر اک سو دانشمندان و شاعر د‏‏ی سوانح حیات اُتے مشتمل اے تے جسنو‏ں مولف نے فقط اپنے حافظے تو‏ں 1165 ھ دے اواخر وچ ہندوستان وچ تحریر کیتا سی ۔ ایہ کتاب 1375 ش وچ تہران تو‏ں معصومہ سالک د‏‏ی سعی و کوشش تو‏ں طبع ہو چک‏ی ا‏‏ے۔

تاریخی آثار: انہاں د‏‏ی دو کتاباں تریخ دے موضوع اُتے وی نيں: ایران دتی تریخ و ہند و تریخ حزین۔ ایہ دونے کتاباں اصفہان اُتے افغانیاں دے حملے تے نادر شاہ افشار د‏‏ی سلطنت دے سلسلہ وچ تریخ دے قیمتی مآخذ وچو‏ں نيں۔ تریخ حزین بلفور د‏‏ی سعی و کوشش تو‏ں 1247 مطابق 1831 ع وچ لندن تو‏ں شائع ہو چک‏ی ا‏‏ے۔

پراکندہ تالیفات: انہاں دے مختلف موضوعات اُتے مشتمل پراکندہ رسالے دا مجموعہ (جداں رسالہ اوزان و مقادیر، المذاکرات فی المحاضرات و شرح قصیدہ لامیہ) تے انہاں دے نال انہاں دے 9 ہور رسالے رسالے حزین لاہیجی دے ناں تو‏ں علی اوجبی تے بعض ہور افراد د‏‏ی سعی و کوشش تو‏ں 1377 ش وچ تہران تو‏ں شائع ہو چکيا ا‏‏ے۔ ظاہرا انہاں د‏‏ی خود نوشت سوانح حیات اشعار د‏‏ی صورت وچ موجود سن جو افغانیاں دے حملہ وچ انہاں دے ک‏‏تب خانہ تو‏ں غارت ہو گئی تے احتمالا اس دے واحد نسخہ نو‏‏ں براون نے برطانیہ دے میوزیم وچ دیکھیا ا‏‏ے۔[۴۳]

حوالے

[سودھو]
  1. ↑ حزین لاہیجی، تریخ حزین، ج۱، ص۱۸.
  2. ↑ حزین لاہیجی، تریخ حزین، ج۱، ص۵.
  3. ↑ حزین لاہیجی، تریخ حزین، ج۱، ص۵ـ۶؛ نوزاد، «حزین لاہیجی»، ج۱، ص۳۰۵، نے شہر اردبیل نو‏‏ں شہاب الدین دے محل اقامت دے طور اُتے ذکر کیتا ا‏‏ے۔
  4. ↑ حزین‌لاہیجی، تریخ حزین، ج۱، ص۱۱ـ۱۳.
  5. ↑ احمد علی، ہفت آسمان، ص۱۶۴؛ شوشتری، تحفة العالم، ج۱، ص۴۱۵، ذیل التحفہ
  6. ↑ حزین‌لاہیجی، تریخ حزین، ج۱، ص۱۸ـ ۲۱.
  7. ↑ حزین‌لاہیجی، تریخ حزین، ج۱، ص۴۵ـ۴۷.
  8. ↑ حزین‌لاہیجی، تریخ حزین، ج۱، ص۱۵.
  9. ↑ حزین‌لاہیجی، تریخ حزین، ج۱، ص۱۵، ہور رجوع کرن ص۱۰۰ـ۱۰۱.
  10. ↑ حزین‌لاہیجی، تریخ حزین، ج۱، ص۱۱۰ـ۱۱۲
  11. ↑ حزین‌لاہیجی، تریخ حزین، ج۱، ص۱۱۳ـ ۱۱۸
  12. ↑ رجوع کرن حزین‌لاہیجی، تریخ حزین، ج۱، ص۱۱۳ـ۱۹۰
  13. ↑ رجوع کرن حزین‌ لاہیجی، تریخ حزین، ج۱، ص۱۹۱ـ ۲۳۳
  14. ↑ رجوع کرن مذکورہ کتاب، ص۲۴۳ـ ۲۴۴، ۲۷۳، ۲۷۶
  15. ↑ رجوع کرن والہ داغستانی، تذکره ریاض‌الشاعر، ج۲، ص۶۳۲ـ ۶۳۵؛ بلگرامی، مآثر الکرام، ج۱، ص۱۹۴؛ احمد علی، ص۱۶۲
  16. ↑ شفیعی کدکنی، ج۱، ص۷۲،
  17. ↑ بلگرامی، مآثرالکرام، ج۱، ص۱۹۴؛ گوپاموی، کتاب تذکره نتائج‌الافکار، ج۱، ص۱۹۸ـ۲۰۰.
  18. ↑ رجوع کرن ہاشمی سندیلوی، تذکره مخزن‌الغرائب، ج۱، ص۸۰۴؛ داس خوشگو، سفینہ خوشگو، ج۱، ص۲۹۱ـ۲۹۲.
  19. ↑ حزین‌لاهیجی، تریخ حزین، ج۱، ص۲۲، ۲۷ـ۳۰.
  20. ↑ شفیعی کدکنی، ج۱، ص۱۷ـ ۱۸.
  21. ↑ والہ داغستانی، تذکره ریاض‌ الشاعر، ج۱، ص۶۵۷.
  22. ↑ حزین‌لاہیجی، دیوان، ج۱، ص۵۵۹ـ۵۶۱، ص۶۲۱، ص۶۲۳،
  23. ↑ حزین‌لاهیجی، دیوان، ج۱، ص۵۵۱ـ۵۵۲،
  24. ↑ شفیعی کدکنی، ج۱، ص۱۷ـ ۱۸،
  25. ↑ حزین‌لاهیجی، دیوان، ج۱، ص۵۵۲ـ۵۶۲،
  26. ↑ حزین‌لاهیجی، دیوان، ج۱، ص۵۶۷ـ ۵۹۵.
  27. ↑ حزین‌لاهیجی، دیوان، ج۱، ص۵۹۵ـ ۶۰۱.
  28. ↑ م. سرشک، حزین لاهیجی، ص۱۴۱.
  29. ↑ شفیعی کدکنی، ج۱، ص۱۰۸،
  30. ↑ صفا، گنج سخن، ج۳، ص۱۳۴.
  31. ↑ شفیعی کدکنی، ج۱، ص۱۰۸ـ۱۱۰.
  32. ↑ دوست حسینی‌ سنبهلی، تذکره حسینی، ج۱، ص۱۰۷.
  33. ↑ داس خوشگو، سفینه خوشگو، ج۱، ص۲۹۱، دفتر۳.
  34. ↑ شفیعی کدکنی، ج۱، ص۹۲.
  35. ↑ ہرومل سدارنگانی، پارسی‌گویان ہند و سند، ج۱، ص۱۶۳؛ حسن‌ خان، شمع‌ انجمن، ج۱، ص۱۳۱.
  36. ↑ حزین‌لاهیجی، کلیات حزین، ج۱، ص۹،و ص۱۲۳.
  37. ↑ سدارنگانی، پارسی‌گویان ہند و سند، ج۱، ص۱۶۲؛ نقوی، تذکره‌ نویسی فارسی در ہند و پاکستان، ج۱، ص۳۶۳،
  38. ↑ تریخ حزین، ج۱، ص۳۱، ص۹۷ـ۹۸، ص۱۰۰ـ ۱۰۱، ص۱۶۳ـ ۱۶۴؛ حزین‌ لاہیجی، تذکرة المعاصرین، مقدمہ سالک، ص۶۴ـ۶۵.
  39. ↑ حزین‌ لاہیجی، تذکرة المعاصرین، مقدمہ سالک، ص۴۵ـ۴۶.
  40. ↑ بہار، سبک‌ شناسی، ج۳، ص۳۱۰؛ شفیعی کدکنی، ج۱، ص۱۰۳.
  41. ↑ مدرس‌ تبریزی، ریحانة الادب، ج۲، ص۴۱؛ شوشتری، تحفة العالم، ج۱، ص۴۱۴.
  42. ↑ حزین‌لاہیجی، تذکرة المعاصرین، مقدمہ سالک، ص۶۵ـ۶۶.
  43. ↑ براون، ج۴، ص۲۷۸ و پانویس۴

مآخذ

[سودھو]
  • میر غلام علی‌ بن نوح آزاد بلگرامی، مآثر الکرام، دفتر۲، حیدر آباد، دکن، ۱۳۳۱/۱۹۱۳
  • احمد علی، ہفت آسمان، کلکتہ ۱۸۷۳، چاپ افسٹ تہران، ۱۹۶۵ ع
  • محمد تقی بہار، سبک‌ شناسی، یا، تریخ تطور نثر فارسی، تہران ۱۳۵۵ـ۱۳۵۶ش
  • محمد علی‌ بن ابی‌ طالب حزین‌ لاہیجی، تریخ حزین، چاپ اف سی بلفور، لندن، ۱۸۳۱ ع
  • محمد علی‌ بن ابی‌ طالب حزین‌ لاہیجی، تذکرة المعاصرین، چاپ معصومہ سالک، تہران، ۱۳۷۵ش
  • محمد علی‌ بن ابی‌ طالب حزین‌ لاہیجی، دیوان، چاپ ذبیح‌ اللّه صاحبکار، تہران، ۱۳۷۴ش
  • محمد علی‌ بن ابی‌ طالب حزین‌ لاہیجی، کلیات حزین، نسخہ خطی کتابخانہ (ش ۱) مجلس شورای اسلامی، ش ۹۷۱
  • میر حسین دوست حسینی‌ سنبهلی، تذکره حسینی، چاپ سنگی، لکهنو، ۱۲۹۲ ع
  • بندر بن‌ داس خوشگو، سفینہ خوشگو، دفتر۳، چاپ سید شاه‌ محمد عطاء الرحمان عطا کاکوی، پٹنہ، ۱۳۷۸/۱۹۵۹
  • ہرومل سدارنگانی، پارسی‌ گویان ہند و سند، تہران، ۱۳۵۵ش.
  • محمد رضا شفیعی کدکنی، شاعری در ہجوم منتقدان: نقد ادبی در سبک ہندی پیرامون شعر حزین لاہیجی، تہران، ۱۳۷۵ش
  • عبد اللطیف‌ بن ابی طالب شوشتری، تحفة العالم، و، ذیل التحفہ، چاپ صمد موحد، تہران، ۱۳۶۳ش
  • صدیق حسن‌ خان، شمع‌انجمن، چاپ سنگی بهوپال، ۱۲۹۳
  • ذبیح‌ اللّه صفا، گنج سخن: شاعران بزرگ پارسی‌ گوی و منتخب آثار آنان، تہران، ۱۹۶۹ ع
  • محمد قدرت‌ اللّه گوپاموی، کتاب تذکره نتائج‌ الافکار، بمبئی، ۱۳۳۶ش
  • محمد علی مدرس‌ تبریزی، ریحانة الادب، تہران، ۱۳۶۹ش
  • علی رضا نقوی، تذکره‌ نویسی فارسی در ہند و پاکستان، تہران، ۱۳۴۳ش
  • فریدون نوزاد، «حزین لاہیجی»، ارمغان، دوره ۳۹، ش ۵ (مرداد ۱۳۴۹)
  • علی قلی‌ بن محمد علی والہ داغستانی، تذکره ریاض‌ الشاعر، چاپ محسن ناجی نصر آبادی، تہران، ۱۳۸۴ش
  • احمد علی ہاشمی سنڈیلوی، تذکره مخزن‌ الغرائب، چاپ محمد باقر، لاہور، ۱۹۶۸ـ۱۹۷۰ ع
  • م. سرشک، حزین لاہیجی (زندگی و زیبا ترین غزل‌ہای او)، تہران، نشر توس، اسفند، ۱۳۴۲ش



برصغیر (پاک و ہند) وچ تشیع
علاقے
عمارتاں
سلطنتاں
شخصیتاں
عبد اللہ بن محمد اشتر علوی • میر سید علی ہمدانی • میر محمد مومن استرآبادی • محمود گاوان • میر شمس الدین عراقی • سید عارف حسین حسینی • حزین لاہیجی • آفرین لاہوری • ٹیپو سلطان • یوسف عادل شاہ • قاضی نور اللہ شوشتری • علی تبتی • میر حامد حسین ہندی • میر محمد صالح ترمذی • اشرف الدین • تاج العلماء • محمد تقی بن سید حسین علیین • سید محمد علی داعی‌الاسلام • سید ابو القاسم خوانساری ریاضی • سید صفدر حسین نجفی • مفتی جعفر حسین • شیخ رجب علی • مفتی سید محمد عباس شوشتری • قائد اعظم • سید علی نقی نقن • سید دلدار علی نقوی • سید محمد بن سید دلدار علی • سید مہدی بن سید دلدار علی • سید حسین علیین • سید محمد قلی موسوی • سید ضیاء الدین رضوی • سید محمد باقر لکھنوی کشمیری • سید غلام عسکری •
فرقے
شیعہ فلاسفہ
پنجویں صدی ہجری
چھیویں صدی ہجری
ستویں صدی ہجری
اٹھویں صدی ہجری
گیارہویں صدی ہجری
بارہویں صدی ہجری
تیرہویں صدی ہجری
چودہویں صدی ہجری
پندرہویں صدی ہجری
شیعہ شاعر (تاریخ قمری دے اعتبار توں)
پہلی صدی ہجری
دوسری صدی ہجری
تیسری صدی ہجری
چوتھی صدی ہجری
پنچویں صدی ہجری
چھیویں صدی ہجری
ساتویں صدی ہجری
آٹھویں صدی ہجری
نویں صدی ہجری
دسویں صدی ہجری
گیارہویں صدی ہجری
بارہویں صدی ہجری
تیرہویں صدی ہجری
چودہویں صدی ہجری
پندرہویں صدی ہجری