| کوائف | |
|---|---|
| علمی معلومات | |
| شاگرد | موسی بن بکر واسطی، ابان بن تغلب حریزی، حنان بن سدیر،جمیل بن دراج، ہشام بن سالم، ابن بکیر، ابن مسکان، ابو خالد، ثعلبہ بن میمون، علی بن عطیہ، عمر بن اذنیہ، محمد بن حمران، حَریز، حسن بن موسی۔ |
| تالیفات | الاستطاعہ والجبر والعہود |
| خدمات | |
زرارۃ بن اعین بن سُنسُن شَیبانی کوفی (تقریبا 70۔150 ھ)، امام باقر ؑ، امام صادق ؑ و امام کاظم ؑ دے خاص اصحاب، بزرگ ترین شیعہ فقہاء و متکلمین تے اصحاب اجماع وچوں سن ۔ امام صادق ؑ انہاں دے بارے وچ فرماندے نيں: جے زرارہ نہ ہُندے تاں میرے والد گرامی دی احادیث مٹ جاندیاں۔ امام صادق نے انہاں نوں بہشت دی بشارت دتی تے انہاں نوں مخبتین، اوتاد الارض، السابقون السابقون و … وچوں شمار کيتا اے۔ زرارہ دا تعلق عرب دے نامور خاندان آل اعین توں اے تے اس خاندان دے بہت سارے افراد ائمہ دے اصحاب، شیعہ راویاں تے فقہا وچوں نيں۔ اگرچہ زرارہ نے بہت ساری کتاباں تالیف کيتیاں ناں لیکن رجالی کتاباں وچ صرف الاستطاعہ و الجبر و العہود نامی کتاب دے علاوہ کِسے تے کتاب دا ذکر نئيں ملدا اے۔
|
ان دا اصلی ناں عبد ربہ (اپنے مالک دا غلام) تے لقب زرارہ سی۔ جداں کہ اک روایت وچ اوہ خود ایويں نقل کردے نيں:
ان دی کنیت ابو علی یا ابو الحسن ذکر ہوئی اے۔[۲]
زرارہ دا تعلق معروف خاندان آل اعین توں اے۔ خاندان اعین اعین بن سنسن توں منسوب اے۔ اس خاندان نے دوسرے شیعہ خانداناں دی بنسبت طولانی ترین علمی خدمات انجام دتیاں نيں۔ آل اعین دے افراد کوفی تے اکثر کوفہ شہر وچ مقیم سن ۔[۳]
زرارہ دے دادا سنسن اک عیسائی راہب سن تے طبیعی طور اُتے انہاں دے بیٹے اعین وی عیسائی سن لیکن اعین نے مسلماناں دے ہتھوں اسیر ہوئے کے قبیلہ بنی شیبان وچ جانے دے بعد اسلام قبول کيتا۔ شستری اعین نوں اہل سنت مذہب سمجھدے نيں تے انہاں دی اولاد وی انہاں دی پیروی وچ اہل سنت ہی سی فیر انہاں وچوں بعض شیعہ ہوئے۔[۴]
ان دی کنیت ابو علی یا ابو الحسن ذکر ہوئی اے۔
ابن ندیم کتاب اللسٹ وچ زرارہ نوں فقہ، حدیث، علم کلام تے شیعہ مذہب دی پہچان جاندا اے۔ نجاشی اپنی رجال وچ زرارہ نوں اپنے زمانے دے نامور تے پائے دے شیعہ استاد دے طور اُتے معرفی کردے نيں کہ جو قرآن دے قاری، فقیہ، متکلم، شاعر تے ادیب وی سن جنہاں وچ تمام دینی خصوصیات تے اخلاقی فضائل جمع سن تے اوہ سچے، با وثوق تے اپنے زمانے دے تمام اصحاب توں افضل سن ۔ زرارہ اصحاب اجماع وچوں نيں کہ جنہاں دے بارے وچ شیعہ دانشمنداں دا نظریہ اے کہ ایہ لوک جو وی روایت کرن اوہ سچ تے صحیح اے۔ امام جعفر صادقؑ نے انہاں نوں اپنے برترین اصحاب وچوں شمار کيتا اے۔[۵]
معجم رجال الحدیث نامی کتاب دے مطابق تقریبا 2094 توں زیادہ احادیث زرارہ دے ذریعے اسيں تک پہنچی نيں تے مفتاح الکتب الاربعہ نامی کتاب دے مطابق کتب اربعہ دی انہاں روایتاں دی تعداد 1254 احادیث نيں جنہاں نوں زرارہ نے براہ راست معصومین توں نقل کيتا اے۔[۶]
شیعہ متکلمین وچوں اکثر دا شمار انہاں دے شاگرداں وچ ہُندا اے۔ رایاں نے انہاں دتی تعداد سو توں وی زیادہ نقل کيتی اے جنہاں وچ: موسی بن بکر واسطی، ابان بن تغلب حریزی، حنان بن سدیر، جمیل بن دراج، ہشام بن سالم، ابن بکیر، ابن مسکان، ابو خالد، ثعلبہ بن میمون، علی بن عطیہ، عمر بن اذنیہ، محمد بن حمران، حریز، حسن بن موسی شامل نيں۔[۷]
عبیداللہ، عبداللہ، حسن، حسین، یحیی تے رومی زرارہ دے بیٹے سن ۔
امام صادق نے انہاں دو بھائیاں دے بارے وچ فرمایا: الحسن و الحسین احاطہما اللہ و کلاہما و رعاہما و حفظہما بصلاح ابیہما کما حفظ الغلامین۔[۹] خدا حسن تے حسین دی انہاں دے والد ماجد دے نیک تے صالح ہونے دی بنا اُتے حمایت کردا اے تے انہاں نوں اپنے حفظ و امان وچ رکھدا اے جس طرح حضرت خضر نے انہاں دو یتیماں دی حفاظت کيتی اے۔
زرارہ دے بارے وچ اہل بیت اطہار ؑ توں دو قسم دی روایتاں نقل ہوئیاں نيں:
بعض روایات وچ انہاں دتی مدح کيتی گئی اے۔ زرارہ دی مدح وچ آئمہ توں تواتر دی حد تک احادیث نقل ہوئیاں نيں جنہاں وچ کدی انہاں نوں اوتاد الارض، اعلامِ دین، سابقین تے مقربین وچوں اک شمار کيتا گیا اے۔ کدی انہاں نوں مخبتین تے کدی انہاں نوں دین دے نگہبان تے شریعت دے حلال و حرام دے امین دے طور اُتے یاد کيتا گیا اے۔ انہاں وچوں بعض روایتاں دی طرف اشارہ کردے نيں:
٭داوود بن سرحان امام صادقؑ توں نقل کردے نيں کہ حضرت نے فرمایا: میرے پدر بزرگوار دے اصحاب سب اچھے تے ساڈے لئے زینت نيں چاہے وه زنده ہاں یا اس دنیا توں چلے گئے ہاں تے ایہ اوہ لوک زراره، محمد بن مسلم، لیث مرادی و برید بن معاویہ عجلی نيں۔ ایہ چاراں عدل و سچائی اُتے پایدار و استوار نيں تے ایہ لوک سابقین تے مقربین وچوں نيں۔ ٭امام موسی کاظم نے فرمایا: جدوں قیامت برپا ہوئے گی تاں منادی ندا دے گا: محمد بن عبدالله رسول خدا دے حواری کتھے نيں جنہاں نے عہد و پیمان نئيں توڑیا تے انہاں دتی پیروی دی اے ؟ اچانک سلمان، ابوذر تے مقداد کھڑے ہون گے۔ منادی دوباره ندا دے گا: علی ابن ابی طالب وصی رسول خدا دے حواری کتھے نيں؟ عمرو بن حمق خزاعی،محمد بن ابی بکر، میثم تمار تے اویس قرنی کھڑے ہون گے۔ فیر امامؑ نے تمام آئمہ معصومین ؑ، تے انہاں دے حواریین وچوں اک اک دا ناں لیا تے آخر وچ فرمایا: اس وقت منادی ندا دے گا: کتھے نيں محمد بن علی تے جعفر بن محمد دے حواری؟ اس وقت عبدالله بن شریک عامری، زرارة بن اعین، برید بن معاویہ عجلی، محمد بن مسلم، ابو بصیر، عبدالله بن ابی یعفور، عامر بن عبدالله، تے حمران بن اعین کھڑے ہون گے۔
زراره دی نسبت ایہ روایات مذمت تے قدح دا اظہار کردی نيں۔ شیعہ محدثین انہاں روایات نوں تقیہ اُتے حمل کردے ہوئے کہندے نيں که ایسی روایات زراره دی جان دی حفاظت کيتی خاطر صادر ہوئیاں نيں تے ایہ گل بعض احادیث توں وی سمجھ آندی اے۔ مثال دے طور اُتے اسيں انہاں وچوں دو حدیثاں دی طرف اشاره کردے نيں:
علامہ حلی، خلاصۃ الاقوال نامی کتاب وچ زرارہ دے بارے وچ کہندے نيں: زرارہ اپنے زمانے دے شیعاں وچ اک بلند پایہ انسان سن جو اپنے اسيں عصراں تے اسيں پلہ افراد اُتے فضیلت رکھدے سن ۔ اوہ قرآن دے قاری، فقیہ، متکلم، شاعر تے ادیب سن ۔ انہاں وچ تمام دینی و اخلاقی فضیلتاں جمع سن تے ثقہ افراد وچ شامل سن ہور جو چیز وی اوہ نقل کردے سن اس وچ سچے سن ۔[۲۱] نجاشینے وی ایسی ہی انہاں دی توصیف بیان کيتی اے جداں کہ خلاصۃ الاقوال توں نقل ہوئی اے لیکن نجاشی دی عبارت وچ ثقہ دا لفظ ذکر نئيں ہويا اے۔[۲۲]
شیخ طوسی اپنی رجالی کتاب وچ امام موسی کاظمؑ دے اصحاب دے باب وچ کہندے نيں: زرارة بن اعین شیبانی، ثقہ افراد وچ شمار ہُندے نيں تے انہاں نے امام محمد باقر تے امام جعفر صادقؑ توں روایت نقل کيتی اے۔[۲۳] ابو غالب زراری اپنے پوتے محمد بن عبداللہ دے ناں لکھے ہوئے اک خط وچ زرارہ دے بارے وچ ایويں کہندے نيں: اوہ سفید چہرے تے تنو مند جسم دے مالک سن تے انہاں دی پیشانی اُتے سجدے دے آثار نمایاں سن ۔ ہر جمعے نوں جدوں نماز جمعہ دے قصد توں گھر توں باہر نکلدے تاں لوک انہاں دے راستے وچ اکٹھے ہُندے تے انہاں دے نورانی چہرے توں لطف اندوز ہُندے سن ۔ اوہ فقہ تے حدیث وچ نامور شیعہ امامیہ لوک وچوں سن ۔ علم کلام وچ وی اپنا لوہا منوا چکے سن ۔ مناظرےآں وچ کِسے دی ہمت نئيں سی جو انہاں نوں شکست دے سکے لیکن عبادت وچ ہمیشہ مشغول رہنے دی وجہ توں اوہ علم کلام توں دور رہے۔ شیعہ متکلمین دے بہت سارے گروہ راہ و روش وچ انہاں دے شاگرد رہے نيں انہاں نے 70 یا 90 سال زندگی کيتی۔ آل اعین دے بہت زیادہ فضائل نيں۔ جو کچھ وچ انہاں دے بارے وچ لکھیا اے انہاں دے فضائل اس توں کدرے زیادہ نيں۔
شیعہ بزرگانہاں وچوں ابن ابی عمیر نقل کردے نيں کہ جدوں وقت بلند پایہ شیعہ فقیہ تے محدث جمیل بن دراج توں کہیا: آپ دی مجلس کِنّی بہترین مجلس اے تے آپ دے پاس بیٹھنا کس قدر باعث زینت اے ! تاں انہاں نے کہیا: ہاں۔ لیکن خدا دی قسم! اسيں زرارہ دے مقابلے وچ انہاں پہلی جماعت دے بچےآں دی طرح نيں جو اپنے استاد دے سامنے بیٹھے ہون۔[۲۴]
اکثر محدثین زرارہ دی وفات نوں سنہ 148 ہجری قمری وچ امام صادقؑ دی شہادت دے دو ماہ یا اس توں کمتر یا بیشتر عرصے دے بعد ذکر کردے ہوئے کہندے نيں کہ امام صادقؑ دی شہادت دے وقت زرارہ بیمار سن فیر ايسے بیماری وچ اس دنیا توں رخصت ہوئے۔[۲۵] لیکن بعض محدثین نے زرارہ دی وفات نوں سنہ 150 ھ وچ ذکر کيتا اے۔[۲۶]
| ||||||||||||||||||||||||||||
سانچہ:شیعہ فقہا (دوسری صدی ہجری)
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||