| گنجان آبادی والے علاقے | |
|---|---|
| زباناں | |
| سندھی، سرائیکی، پنجابی، گجراتی، کچھی | |
| مذہب | |
| اسلام | |
| متعلقہ نسلی گروہ | |
| ہور سندھی قبائل |
سومرہ، (سومرو، سامرہ، سمرہ، سومرا، سمرو، Sumra، Soomro) سندھ دی قدیم قوم یا نسل اے جو سندھ، کچھ، کاٹھیاواڑ، گجرات، بلوچستان وچ کثرت توں آباد اے۔[۱]
سومرہ قوم، سامرہ دے عرباں توں نکلی اے، جو حجاج بن یوسف دے دناں وچ تسخیر سندھ دے موقع اُتے عراق دے شہر سامرہ (سرمن رائے) توں ہجرت کر کے سندھ وچ آئے۔ ایتھے انہاں نوں سامری کہیا جاندا سی لیکن بعد وچ تلفظ و لہجہ دے تغیر دی وجہ توں سومرہ کہیا جانے لگیا۔[۲]
معروف محقق و مؤرخ ڈاکٹر نبی بخش بلوچ اپنی کتا ب سومراں دا دور وچ لکھدے نيں [۳]| ” | سومراں دا پرانا تے پہلا مشہور سردار سومار سی، جس دے بعد اس دا بیٹا اپنے ناں دے نال ابنِ سومار (سومار دا بیٹا) کہلاندا سی، حالانکہ اس دا ذاتی ناں راجپال سی، سومار دا لقب راء (رائے) سی اسی لئی سومارراءکے بعد اوہدی اولاد سومرا کہلیانے لگی۔ سومرا لفظ یقینی طور اُتے سومارراء دا ہی مخفف یا مختصر تلفظ اے ۔ | “ |
سومرہ حجازی عربی النسل، مسلم، ھوازنیہ القریشی قوم دے لوگ نيں جو اپنے آپ نوں محض سومرو / سومرہ لکھدے تے کہلاندے نيں۔ اس مسلم قریش قوم سومرا دے مؤرث اعلیٰ حضرت سمرہ بن جندب بن ھوازن نيں۔ اسی نسل دے قریشی سومرہ حاکماں نے کدی محض اندرونِ سندھ تے کدی پورے سندھ پر، دو (2) دؤر وچ منصورہ سن 134ھ / 752ء توں لیکر، دوسرے دؤر دے سن 441ھ – 445ھ دے ابتدا تخت گاہ تھری / تھرڑی توں سومراں دے دوسرے تخت گاہاں ملتان، اسکندریہ (اُچ)، پتن پور، محمدطور،وگھ کوٹ، عمر کوٹ، روپا ماڑی،دیبل، ساموئی، برہمن آباد، الور، سہون، نانہاں دی، گونڈل تے دمریلہ وغیرہ اُتے 1591ء تک 839 سال لگاتار بغیر کسی وقفے کے، شروع توں آخر تک، نہایت خود مختاری تے شان و شوکت توں حکومت کیتی۔،[۴] سومراں دے مؤرث اعلیٰ صحابی رسول سمرہ بن جندب دا شجرہ قریش توں اس طرح ملدا اے [۵]
| ” | سمرہ بن جندب بن ہوازن بن قیس غیلان بن مضر بن نزار بن معد بن عدنان ۔ | “ |
محمد بن قاسم دی آمد توں پہلے عرباں نے سندھ توں تجارتی روابط قائم کے لئی سن تے دیبل، اوکھا منڈل، دیراول، سومنات، منگرول، دوارکا، راندہبر تے کمبھایت وغیرہ جتھے بحری تجارت دا زور سی اوتھے بنی سمرہ تے بنی تمیم دے قبائل نے ایتھے تجارتی مراکز وی قائم کے لئی سن ۔ مصالہ، کپڑا، ہتھیار، برتن، حضر موت، یمن، عراق، یمامہ لے جائے جاندے سن تے اوتھے توں عربی گھوڑے، کھجوراں، یمنی موندی ایتھے فروخت دے لئی لاندے سن ۔[۶] 34ھ وچ عثمان بن عفان دے دور خلافت وچ بصرہ دے حاکم عبداللہ بن عامر نے عامل مکران عبدالرحمن بن سمرہ (جو صحابی رسول سمرہ بن جندب دے بیٹے نيں) نوں اجازت دتی دی سرحد مکران اُتے (راجا چچ دے اشتعال پر) حملے دی دھمکی دینے والی سندھ دی افوج نوں بھگا داں، چنانچہ حملہ کرکے سندھ دی افواج نوں بھاگنے اُتے مجبور کے دتا گیا تے مکران توں سرحد کیکان تک دا تمام علاقہ کھو لیا، ایہی اوہ علاقہ اے جو چچ دی حکومت وچ چند سال توں شامل سی ۔[۷] عبد الرحمٰن بن سمرہ نے کابل فتح کیتا، اس توں معلوم ہُندا اے کہ بنی سمرہ نے ہر دور وچ وڈی وڈی فتوحات وچ حصہ لیا۔[۸]
سومراں نے حجاج بن یوسف ثقفی دے دور وچ تسخیرِ سندھ دے موقع اُتے شہر سامرہ توں ہجرت کرکے سندھ دی فتوحات وچ حصہ لیا۔۔،[۹] حجاج بن یوسف ثقفی نے مکران تے سرحد سندھ دا حاکم محمد بن ہارون سمرہ نوں مقرر کیتا، [۱۰]جنہاں دا تعلق بنی سمرہ توں سی ۔ محمد بن قاسم دے سندھ اُتے حملے دے وقت مکران دی چھاؤنی وچ بنی سمرہ دے تن ہزار جوان تیار سن ۔[۱۱] جنہاں نے محمد بن قاسم دی فوج دے نال شامل ہو کے فتح سندھ وچ حصہ لیا۔
علامہ مولوی عبد اللہ شائق سومراں دی اصل نسل دے بارے وچ کہندے نيں کہ،،[۱۲]
| ” | سومرا قوم دے مؤرث اعلیٰ حضرت علی کرم اللہ وجہہ نيں، اسی لئی انہاں نوں علوی کہہ سکدے نيں۔ سومراں دا سلسلۂ نسب حضرت علی کرم اللہ وجہہ دے نامدار فرزندحضرت محمد ابن حنفیہ نال ملدا اے۔ جنہاں نوں محمد اکبر وی کہندے نيں۔ حضرت محمد حنیفہ خولد جعفر بن قیس دی بیٹی توں پیدا ہوئے۔ حضرت محمد بن حنفیہ سےحدیث دی روایتاں آپ دے والد ماجد توں نيں اورحضرت محمد بن حنفیہ دے بعد آپ دے صاحبزادے ابراہیم نے کيتیاں نيں۔ 65 برس دی عمر وچ 81ھ بمطابق 662ء وچ مدینہ شریف وچ وفات دی تے جنت البقیع وچ تدفین ہوئی | “ |
معروف مؤرخ اعجاز الحق قدوسی تاریخِ سندھ حصہ اول وچ سومراں دے بارے وچ کہندے نيں،[۱۵]
| ” | سومرا نہ تاں ہندو سن تے نہ ہندو راجپوت، بلکہ اوہ عرب سن جو ہندوستان وچ آباد ہوگئے سن تے پشت ہا پشت ایتھے رہ کے ایتھے دے باشندے شمار ہونے لگے۔ | “ |
روایت دے مطابق سومراں دی نسل دے بارے وچ جو اشارے ملے نيں اُس دے مطابق سومراں دا سلسلہ عرباں نال ملدا اے۔ سومراں دے عرب ہونے دے بارے وچ مندرجہ ذیل ثبوت ملدے نيں:
سومرہ تمیم انصاری حاکمِ سندھ دی اولاد دا ناں سی ۔[۱۷]
غزنوی سلطنت، باہمی خانی جنگی دی وجہ توں کمزور ہوچکی سی تے سلطان عبد الرشید دی عیاشی تے آرام طلبی دی وجہ توں سرحدی علاقے خود مختاری حاصل کر رہے سن، 444 ہجری وچ سندھ وچ سومرا خاندان دی مستقل حکومت کیتی بنیاد پئی، سومرہ قبیلے دے لوگاں نے تھری (ماتلی، سندھ) وچ جمع ہو کے، سومرہ نامی اک شخص نوں سندھ دا حاکم بنایا، سومرہ نے وڈے تُزک و احتشام توں سندھ اُتے حکومت کیتی تے مفسدین دا قلع قمع کیتا۔ اس دے بعد اس نے اطراف دے اک طاقتور زمیندار صاد نامی دی لڑکی نال شادی کی، اس دے بطن توں اک لڑکا پیدا ہويا جس دا ناں بھونگر سی، جو سومرہ دے بعد تخت نشاں ہويا، سومرہ نے 1051ء وچ وفات پائی۔[۱۸]
جب غزنوی خاندان دے سندھ تے ملتان دے گورنر دی گرفت حکومت اُتے کمزور ہو گئی، 423ھ بمطابق 1032ء وچ ابن سومار والئ ملتان نے سندھ وچ سومرہ حکومت کیتی بنیاد رکھی نہایت طاقت و خود مختاری دے نال حکومت کیتی۔[۱۹]
صاحبِ جنت السندھ رحیمداد خان مولائی شیدائی دا بیان اے کہ سومرہ (ہی وہ) پہلا شخص سی، جو اُچ دے مشائخ دے ہتھ اُتے اسماعیلی عقائد توں توبہ کرکے سُنی ہويا۔[۲۰]
سومراں نے سندھ اُتے 445ء – 843ء تک21 حکمراناں نے حکومت کیتی۔[۲۱] جدوں کہ ابوالفضل نے آئین اکبری وچ سومراں دی حکمرانی 500 سال بتائی اے۔[۲۲] ابو ظفر ندوی دے مطابق سومراں دے 25 حکمراناں نے 401ھ توں 752ھ تک سندھ اُتے حکمرانی کی۔[۲۳]
سومرہ دور وچ سندھ دی سرکاری بولی عربی سی۔ سومراں دے حکمرانی ختم ہُندے ہی سندھ دی سرکاری بولی فارسی ہو گئی۔[۲۴]
منصورہ سومرہ حکمراناں دا پہلا دار الحکومت سی ۔[۲۵] سومراں دا پایۂ تخت ابتداً تھری سی، فیر سنگھار دی بیوی ہیماں نے اپنا پایۂ تخت قلعہ واہکہ نوں بنایا جسنوں سندھی بولی وچ وگھ کوٹ یا وجہ کوٹ کہندے نيں تے ایہ مقام نہرپران توں مشرق دی طرف پنج میل دور واقع سی، اُس وقت جدوں کہ رن کچھ کشتی رانی دے قابل سی ۔ قلعہ واہکہ اک بندرگاہ سی ۔ (توضیحات تاریخِ معصومی، مرتبہ عمر بن محمد داؤد پوتہ ص 294)[۲۶]
بیگلار نامہ دے صفحہ 8 وچ اے کہ سندھ وچ اسلامی فتح دے بعد عرب قبیلے تمیم نے حکومت کیتی، تھوڑے دناں دے بعد سومرہ لوگاں نے قبضہ کیتا، ایہ پنج سو برس تک قابض رہے، انہاں دا پایۂ تخت مہاتم طور یا مھتم طور سی ۔[۲۷]
سومراں دے دور وچ سندھ دی تاریخ، سندھی بولی تے انہاں دے زبانی ادبی روایت والا داستانی دور سی ۔ اس دور وچ سندھ دے اکثر عشقیہ داستاناں، جنگ ناواں تے سندھ دے بہادر سرداراں دے کارناواں نوں بیان کرنے دی ابتدا ہوئی۔ سومراں دا دور عام فہم سندھی بولی والا دور سی ۔[۲۸]
بہاولپور توں اک روایت ملی اے جس دے مطابق عمر سومرو مروٹ دے قلعہ دا حکمران سی تے مارئی نوں اوتھے قید رکھیا گیا سی ۔
یہ قصہ وی سومراں دے دور توں تعلق رکھدا اے۔[۲۹]
یہ قصہ وی سومراں دے دور توں تعلق رکھدا اے۔ اس قصے وچ سومرہ دور وچ اروڑ دے علاقائی حاکم دلوراء تے اروڑ دے پاس دریا دے رخ بدلنے کاذکر اے [۳۰]۔
ڈاکٹر نبی بخش بلوچ دی تحقیق دے بموجب ایہ داستان سومراں دے دور دی اے۔[۳۰]
اس قصے دا تعلق حکمرانی وچ دلوراء دے دور توں اے تے اس دا مرکز سون میانی تے کلاچی والا سمندری کنارا اے، جو سندھ تے عراق دی شاہراہ اُتے واقع اے۔ اس قصے دا مرکزی کردار مورڑو نامی ملاح اے ،جو ساتاں بھائیاں وچ سب توں چھوٹا، لنگڑا تے جسمانی لحاظ توں کم تر سی، جدوں شکار دے لئی سمندر وچ گئے ہوئے بھائیاں نوں مگر مچھ نگل گیا تاں اس نے تحمل توں کم لیندے ہوئے مگر مچھ نوں اپنی عقل مندی تے ترکیب توں پھنساکے مارا تے اس دے پیٹ توں بھائیاں دی لاش کڈ دے دفن کيتیاں ۔[۳۰]
ملتان دے بہاؤالدین زکریا ملتانی (1262ء-1182ء)، پاک پتن دے بابا فرید الدین گنج شکر (1275ء-1173ء)،اُچ شریف دے سید جلال الدین بخاری (غوث صاحب دے اسيں عصر و مرید)، شیخ عثمان قلندر شہباز(وفات 1272ء) تے شیخ حسین المعروف پیر بٹھو (وفات 1248ء) سومرہ دور وچ مشہور بزرگ گزرے نيں۔[۳۱]
سندھ دے جاگیردار گھرانے سومرہ دے افراد مختلف سیاسی جماعتاں دے ارکان ہونے دی وجہ توں ہمیشہ اقتدار وچ رہندے آئے نيں۔ مختلف پارٹیاں دی نمائندگی کرنے دے باوجود اوہ آپس وچ اتفاق رائے توں رہندے نيں تے خاندانی وفاداری نبھاندے نيں۔[۳۲]