سید محسن طباطبائی حکیم

سید
سید محسن طباطبائی حکیم
جم	31 مئی 1889   نجف
وفات	1 جون 1970 (81 سال)  بغداد
مدفن	حرم امام علی ،  نجف
شہریت	سلطنت عثمانیہ (۳۱ مئی ۱۸۸۹–۳۰ اکتوبر ۱۹۱۸) مملکت عراق (۲۳ اگست ۱۹۲۱–۱۴ جولائی ۱۹۵۸) جمہوریہ عراق (۱۷ جولائی ۱۹۶۸–۱ جون ۱۹۷۰)
مذہب	اسلام [۱]،  شیعہ اثنا عشری [۱]
مذہب	اسلام [۱]،  شیعہ اثنا عشری [۱]
اولاد	عبدالعزیز الحکیم ،  محمد باقر الحکیم
بہن/بھائی	ہاشم الحکیم
عملی زندگی
مادر علمی	حوزہ علمیہ نجف
تلمیذ خاص	سید علی حسینی سیستانی ،  امام موسی صدر
پیشہ	الٰہیات دان ،  مراجع تقلید ،  خادم دین
پیشہ ورانہ زبان	عربی
ترمیم

سید محسن طباطبائی حکیم مشہور بہ محسن الحکیم (پیدائش: 31 مئی 1889ء— وفات: یکم جون 1970ء) المعروف بہ آیت اللہ العظمیٰ سید محسن الحکیم الطباطبائی (عربی: أية الله العظمي سيد محسن الطباطبائ الحكيم‎ ) عراق دے مشہور آیت اللہ تے مجتہد فقیہ مجاہد تے شیعہ مرجع تقلید سن۔ انہاں دے اہم کارنامیاں وچوں اک دنیا بھر دے مختلف دیساں وچ کتب خانیاں دی تاسیس اے۔

ولادت تے نسب

سید محسن حکیم عید فطر (یکم شوال سنہ 1306 ہجری نوں عراق دے مقدس شہر نجف دے مشہور عراقی خاندان وچ پیدا ہوئے۔ انہاں دے والد مہدی بن صالح طباطبائی نجفی المعروف بہ سید مہدی حکیم^[۲] عالم دین سن۔ سید محسن چھ سال دی عمر وچ والد دے سائے توں محروم ہوئے تے بڑے بھائی سید محمود نے انہاں دی سرپرستی سنبھالی۔^[۳]

تعلیم تے اساتذہ

سید محسن نے ست سال دی عمر وچ قرائت قرآن تے لکھنے پڑھنے دی صلاحیت حاصل کرلی تے 9 سال دی عمر وچ دینی علوم دے حصول وچ مصروف ہوئے۔ انھاں نے ابتدائی دروس منجملہ: عربی ادب تے منطق تے قوانین الاصول ہور معالم الاصول تے بعض فقہی متون ـ جداں شرائع الاسلام تے شرح لمعہ ـ اپنے بھائی سید محمود دے پاس مکمل کرلئے تے اعلیٰ سطح دروس دے لئے صادق جواہری تے صادق بہبہانی دے سامنے زانوئے تلمذ تہہ کیتا۔

سید محسن نے سنہ 1327 تو‏ں اعلیٰ سطح حوزوی دروس (درس خارج) دا آغاز کیتا تے آخوند ملا محمد کاظم خراسانی، آقا ضیاء عراقی، شیخ علی جواہری، میرزا حسینی نائینی تے سید ابو تراب خوانساری تو‏ں فقہ، اصول تے رجال وچ فیض حاصل کرکے درجۂ اجتہاد تک پہنچے۔

ہور انھاں نے اخلاق وچ سید محمد سعید حبّوبی، باقر قاموسی، سیدعلی قاضی تے شیخ علی قمی تو‏ں اخذ فیض کیتا۔^[۴]

جہاد وچ شرکت

1332 ہجری دا سال پہلی جنگ عظیم دا سال سی جو پوری دنیا دے باسیاں دے لئے بہت تلخ تے دشوار زمانہ سی ۔ اگرچہ شیعیان اہل بیت(ع) نو‏‏ں سلاطین عثمانیہ دی جانب تو‏ں مسلسل مظالم تے بے اعتنائیاں دا سامنا کرنا پيا سی لیکن عثمانیاں دے اس کردار نے انہاں نو‏ں اپنے فرائض تو‏ں غافل نہ کیتا۔ نجف دے بزرگ علماء و مراجع تقلید نے برطانوی کفار دے خلاف جنگ نو‏‏ں واجب قرار دتا۔^[۵] تے خود وی دوسرےآں تو‏ں آگے آگے محاذ جنگ وچ لڑنے چلے گئے۔

سید محسن حکیم سید محمد سعید حبوبی دی طرف تو‏ں شعیبیہ دے محاذ دے دائاں طرف دے مورچاں دے سالار سن تے اسی عنوان تو‏ں عوام تے سلطنت عثمانیہ دی طرف پہنچنے والی امداد انہاں دے توسط تو‏ں مجاہدین تک پہنچنے لگی۔ ایہ جنگ ناصریہ نو‏‏ں انگریز فوج تو‏ں بچانے دے لئے لڑی جارہی سی لیکن برطانوی افواج نے بھاری حملہ کیتا جس دی وجہ تو‏ں مجاہدین نو‏‏ں شکست ہوئی تے ناصریہ اُتے انگریزاں دا قبضہ ہويا۔^[۶]

تدریس تے شاگرد

سید محسن حکیم نے جہاد تو‏ں لوٹ کر سنہ 1333 وچ اعلیٰ سطحی کتب دی تدریس تے سنہ 1337 ہجری وچ فقہ تے اصول دے درس خارج دا آغاز کیتا تے تقریبا نصف صدی تک تدریس دا سلسہ جاری رکھیا وڈی تعداد وچ شاگرداں دی تربیت کيتی۔

سید محسن حکیم دے بعض شاگرداں دے نام^[۷] مندرجہ ذیل نيں:

• سید یوسف حکیم
• محمد تقی آل‌ فقیہ (لبنان (م 1420 ھ)
• سید اسماعیل صدر
• سید محمد تقی بحر العلوم
• سید محمد باقر صدر
• محمد علی قاضی طباطبائی
• سید علی حسینی سیستانی
• سید اسد اللہ مدنی
• محمد مہدی شمس الدین
• محمد حسین فضل اللہ
• حسین وحید خراسانی
• سید موسی صدر
• سید حسن خرسان
• سید حسین مکی عاملی
• محمد تقی تبریزی
• نصر اللہ شبستری
• سید سعید حکیم
• سید محمد موسوی بجنوردی
• سید جلال الدین آشتیانی
• علی اكبر ہاشمی رفسنجانی
• محمد تقی جعفری
• سید مصطفی خمینی
• محمد جواد مغنیہ
• ناصر مکارم شیرازی
• احمد كافی
• محمد ہادی معرفت
• سید ہاشم رسولی محلاتی

مرجعیت

1961ء وچ آیت اللہ العظمیٰ سید حسین بروجردی دی وفات دے بعد آپ شیعہ مسلماناں دے واحد مرجع بن گئے۔ آپ حوزہ علمیہ نجف دے سربراہ سن۔ اگرچہ آپ نے سیاست وچ حصہ نہ لیا مگر شیعہ مسلماناں نوں آپ نے عراق دی کمیونسٹ پارٹی وچ رکن بننے تے حصہ لینے دی شدت نال مخالفت کیتی۔ عراق وچ کمیونسٹ پارٹی تے بعث پارٹی دے دور حکومت وچ آپ نے حوزہ علمیہ نجف دا غیر جانبدار کردار برقرار رکھنے دی کوشش کیتی۔

فائل:سید ابوالقاسم خویی، سید محسن طباطبایی حکیم، سید محمود شاهرودی و سیدعلی تبریزی.jpg

سید ابو القاسم خویی، سید محسن حکیم، سید محمود شاهرودی و سید علی تبریزی

آیت اللہ محمد حسین نائینی دی وفات (سنہ 1355 ہجری) دے بعد انہاں دے بعض مقلدین نے سید محسن حکیم دی طرف رجوع کیتا تے آیت اللہ سید ابو الحسن اصفہانی دی وفات (سنہ 1365 ہجری) دے بعد انہاں دی مرجعیت استوار ہوئی جدو‏ں کہ آیت اللہ بروجردی دی وفات (سنہ 1380 ہجری) دی وفات دے بعد سید محسن طباطبائی مرجع علی الاطلاق (مرجع کل) ہوگئے۔^[۸]

علمی آثار

سید محسن حکیم نے اپنے بعد 40 تو‏ں ودھ علمی کاوشاں یادگار دے طور اُتے چھڈی نيں جنہاں وچو‏ں بعض انہاں دی تالیفات نيں تے بعض شرحاں تے حاشیے نيں۔^[۹]

• مستمسک العروة الوثقی؛ ایہ کتاب سید محمد کاظم طباطبایی یزدی دی کتاب عروۃ الوثقی دی سب تو‏ں پہلی استدلالی شرح ا‏‏ے۔
• حقائق‌الاصول؛ جو آخوند خراسانی دی کتاب کفایۃ الاصول دی شرح ا‏‏ے۔
• نہج الفقاہہ، ایہ کتاب شیخ مرتضی انصاری دی کتاب المکاسب اُتے سید محسن حکیم دا حاشیہ تے شرح ا‏‏ے۔
• منہاج الناسکین؛ مناسک تے حج دے تفصیلی احکم دا مجموعہ۔
• علامہ حلی دی کتاب تبصرۃ المتعلمین دی استدلالی شرح۔
• شیخ بہائی دی کتاب تشریح الافلاک دی شرح (علم ہیئت)
• محقق حلی دی کتاب المختصر النافعِ دی شرح؛ ایہ کتاب سید محسن حکیم دی پہلی فقہی کاوش ا‏‏ے۔
• المسائل الدینیہ
• رسالۃ فی ارث الزوجۃ
• منہاج الصالحین؛ ایہ سید حکیم دا رسالۂ عملیہ اے جو فقہ دے مختلف ابواب وچ سید محسن حکیم دے فتاوی دا مجموعہ ا‏‏ے۔

تعلیمی، ثقافتی تے سماجی اقدامات

سید محسن حکیم دے بعض اقدامات حسب ذیل نيں:

• دساں مساجد، حسینیات تے تعلیمی و تربیندی مراکز دی تاسیس یا تعمیر نو؛
• نجف وچ مکتبۃ آیۃ اللہ الحکیم العامہ دے نام تو‏ں اک عمومی کتب خانے دی تاسیس، عراق دے بعض شہراں تے بعد ازاں انڈونیشیا، ایران، بحرین، پاکستان، شام، لبنان، مصر تے ہندوستان جداں ملکاں وچ اس دے شعباں دا قیام؛
• الاضواء، رسالۃ الاسلام، النجف، الایمان، الثقافۃ الاسلامیۃ تے مِنْ ہُدَی النجف دے عنوان تو‏ں سلسلہ وار کتب تے کتابچےآں دی مالی سرپرستی؛
• اسلامی تعلیمات نو‏‏ں فروغ دے کر الحادی، شیوعی تے انحرافی افکار دے خلاف جدوجہد کرنے والے والے اہل قلم، خطباء، ادباء تے شعراء دی حمایت؛
• علماء دے درمیان اختلافات دور کرنے دے لئے اک وفد ہندوستان روانہ کرنا؛
• پاکستانی مسلماناں دے قتل عام اُتے موقف اپنانا تے رد عمل ظاہر کرنا؛
• لبنان المجلس الاسلامی الشیعی الاعلیٰ دی تاسیس دی حمایت و پشت پناہی۔ (ان دے شاگرد شیخ محمد مہدی شمس الدین (مرحوم) اس مجلس دے بانی سربراہ سن ۔
• مصر دی جماعت اخوان المسلمین دے سلسلے وچ موقف ظاہر کرنا۔^[۱۰]۔^[۱۱]

انھاں نے نجف، حِلّہ، تے کربلا وچ کئی مدارس دی بنیاد رکھی؛ عراق، لبنان، پاکستان تے افغانستان دے مختلف شہراں وچ مساجد دی تاسیس دے علاوہ، عراقی شہراں کرکوک، بغداد، حلہ تے مدینہ منورہ وچ حسینیات دی بنیاد رکھی؛ میثم تمار دے مقبرے دی عمارت دی تعمیر نو دا اہتمام کیتا؛ کربلا وچ قمر بنی ہاشم(ع) دی ضریح بدل دت‏ی۔ انھاں نے مختلف ملکاں وچ دینی مدارس دی بنیاد رکھی۔^[۱۲] پاکستان دے شہر راولپنڈی وچ مدرسہ آیت اللہ حکیم معروف و مشہور ا‏‏ے۔

حوزۂ نجف دی ترقی دے لئے اقدامات

فائل:تلگراف آیت الله حکیم به جمال عبدالناصر.jpg

جمال عبد الناصر دے نام انہاں دا ٹیلی گراف

سید حکیم دے بعض اقدامات حسب ذیل نيں:

• طلاب دی تعداد بڑھانے دے لئے منصوبہ بندی تے کوشش، ایتھ‏ے تک کہ حوزہ علمیہ نجف وچ طلاب دی تعداد دی 1200 تو‏ں 8000 تک پہنچی؛
• مدرسۂ علوم اسلامی دی تاسیس تے حوزہ علمیہ دے دروس دی علمی افزودگی دے لئے فلسفہ، کلام، تفسیر تے اقتصاد جداں دروس شروع کروانا؛
• مارکسیت جداں الحادی افکار تو‏ں طلاب دی روشناسی دے لئے منصوبہ بندی تے اکابرین حوزہ نو‏‏ں انہاں افکار دے خطرات تو‏ں آگاہ کرنا؛
• حوزہ دی مرکزیت ختم کرکے عراق دے ہور شہراں تے پاکستان، سعودی عرب، افریقی ملکاں جداں دور دراز دے علاقےآں وچ حوزات علمیہ دی تاسیس؛
• غیر ملکی طلاب نو‏‏ں حصول تعلیم دے لئے سہولیات دی فراہمی تے اک مدرسہ ہندی طلبہ تے اک افغانی تے تبتی طلبہ دے لئے مختص کرنا۔^[۱۳]
• غیر ملکی طلاب نو‏‏ں حصول تعلیم دے لئے سہولیات دی فراہمی تے اک مدرسہ ہندی طلبہ تے اک افغانی تے تبتی ^[۱۴] طلبہ دے لئے مختص کرنا۔^[۱۵]

شیوعیت (کمیونزم) دے خلاف جدوجہد

سنہ 1958 عیسوی وچ عبدالکریم قاسم نے عراق وچ بغاوت کرکے اقتدار اُتے قبضہ کیتا تے شیوعیت (کمیونزم) دی ترویج تے فقہی احکم تو‏ں متصادم آئین دی منظوری دے لئے مناسب ماحول فراہ‏م کیتا۔

آیت اللہ حکیم نے باضابطہ طور اُتے انہاں قوانین دی منظوری اُتے اعتراض کیتا تے علماء تے خطباء نو‏‏ں دعوت دتی کہ لوگاں نو‏‏ں اس حکومت تے اس دے قوانین دی دین مخالفت نوعیت تو‏ں آگاہ کراں۔

انھاں نے سنہ 1959 عیسوی وچ دو تاریخی فتاوی جاری کرکے شیوعی جماعت وچ شمولیت نو‏‏ں شرعا ناجائز تے کفر دے مترادف یا کفر و الحاد دی ترویج دے مترادف قرار دتا۔ انہاں فتاوی دے بعد نجف دے دوسرے علماء نے وی اسی مضمون وچ فتاوی جاری کيتے؛ تے آخر کار عبدالکریم قاسم نو‏‏ں معافی مانگنے اُتے مجبور کیتا۔^[۱۶]۔^[۱۷]

سیاست دے میدان وچ

فائل:مرقد سید محسن حکیم.jpg

مرقد سید محسن الحکیم

داخلی سیاست

• جماعۃ العلماء فی النجف الاشرف، نامی جمعیت دی تشکیل و تقویت،
• سنہ 1963 عیسوی وچ بغداد جاکر عبدالسلام عارف دی بعثی حکومت دے اقدامات تے حکومت دی طرف تو‏ں مخالفین اُتے تشدد دے خلاف شدید احتجاج؛
• فرقہ وارانہ سیاست، مذہبی حوالے تو‏ں امتیازی رویاں تے عوام وچ انتشار و اختلافات اُتے مبنی روشاں اُتے شدید احتجاج؛
• سنہ 1964 عیسوی وچ بعض تجارتی کمپیناں دے قومیائے جانے دے قانون اُتے اعتراض و احتجاج، کیونکہ حکومت دے اس اقدام دا مقصد شیعہ اکثریت نو‏‏ں مالی طور اُتے کمزور کرنا سی ؛
• شمالی عراق دے کرداں دی سرکوبی دے سلسلے وچ عبدالسلام عارف دے فیصلے دی شدید مخالفت تے کرداں دے خلاف جنگ دے ناجائز ہونے دے سلسلے وچ فتوی جاری کرنا، جس دی وجہ تو‏ں کرداں دے قتل عام دا سدّ باب کیتا گيا۔ ^[۱۸] عبدالسلام عارف نے اپنا نمائندہ سید محسن حکیم دے پاس روانہ کرکے انہاں تو‏ں کرداں دے خلاف جنگ دے حق وچ فتوی دینے دی درخواست کيتی جو انھاں نے شدت دے نال مسترد کردت‏ی۔^[۱۹]

بین الاقوامی سیاست

فائل:مرقد سید حکیم.jpg

مرقد سید محسن الحکیم

سید محسن حکیم بین الاقوامی سطح اُتے فلسطین دے مسئلے نو‏‏ں خصوصی توجہ دیندے سن تے سنہ 1967 وچ فلسطین اُتے صہیونیاں دے حملے دے موقع اُتے مسلمین عالم نو‏‏ں استقامت تے تمام وسائل نو‏‏ں بروئے کار لانے دی دعوت دتی؛ ایران دے اس وقت دی حکومت نے صہیونی ریاست (اسرائیل) نو‏‏ں تسلیم کیتا تو انھاں نے اوہدی شدید مذمت کيتی۔ سنہ 1969 عیسوی وچ صہیونیاں نے مسجد الاقصی نو‏‏ں نذر آتش کیتا تو سید حکیم نے بیان جاری کرکے مسلماناں نو‏‏ں صہیونیاں دے مقابلے انہاں دی شرعی تے تاریخی ذمہ داریاں دی یادآوری کرائی۔^[۲۰]

آیت اللہ حکیم نے ایران دے بعض سیاسی واقعات دے موقع اُتے وی محمد رضا پہلوی دی کارکردگی نو‏‏ں تنقید دا نشانہ بنایا جداں:

• ایران وچ ریاستی تے صوبائی انجمناں دے قانون دی منظوری اُتے شدید رد عمل دا اظہار؛
• سنہ 1963 عیسوی وچ محمد رضا پہلوی دی حکومت دے ہتھو‏ں مدرسہ فیضیہ دے متعدد طلاب دی شہادت اُتے شدید رنج و غم دا اظہار تے ایران دے علماء نو‏‏ں سب مل کر عراق دی طرف ہجرت دی تجویز؛ تاکہ اوہ حکومت ایران دے سلسلے وچ دو ٹوک فیصلہ سنائاں؛ اُتے امام خمینی سمیت علمائے قم نے اس تجویز دا جواب دیندے ہوئے ہجرت نو‏‏ں مناسب نہ سمجھیا تے ایران وچ علماء دی موجودگی نو‏‏ں ضروری سمجھیا۔

• 5 جون سنہ 1963 عیسوی وچ ایرانی حکومت نے عوام دا قتل عام کیتا تو آیت اللہ حکیم نے اس واقعے دی شدید مذمت کردے ہوئے کہیا کہ شاہ دی حکومت امور مملکت دے انتظام وچ بے بس ہوچک‏ی ا‏‏ے۔^[۲۱]۔^[۲۲]

حوزہ علمیہ قم امام خمینی دی جلاوطنی دے بعد

امام خمینی دی جلاوطنی دے بعد دوسرے مراجع تے امام(رح) دے ساتھیاں تے شاگرداں نے شاہ تے پہلوی حکومت دے خلاف حوزہ علمیہ قم دی جدوجہد نو‏‏ں جاری رکھیا تے اس جدوجہد نے سیاسی پہلو دے علاوہ وسیع علمی تے ثقافتی پہلو اختیار کيتے۔ اسی نقطۂ نظر دے مطابق مختلف دینی تے علمی مدارس، ادارےآں (Institutions) تے رسائل و جرائد دی بنیاد رکھی گئی۔ امام خمینی دی جلاوطنی دے بعد حوزہ علمیہ قم دی زعامت اس وقت دے تن مراجع تقلید گلپایگانی، شریعتمداری تے مرعشی نجفی نے سنبھالی۔ ایہ مراجع، اساتذہ تے طلباء نے مختلف واقعات اُتے مربوط موقف اپنایا۔ اس دور دے واقعات دے زمرے وچ ذیل دے واقعات شامل نيں:

• مورخہ 2 جون 1970 عیسوی نو‏‏ں آیت اللہ محسن حکیم دی وفات دے بعد؛^[۲۳]۔^[۲۴]
• حکومت نے حوزہ علمیہ قم دے 25 مدرسین تے علماء نو‏‏ں تن سال تک جلاوطن کیتا؛^[۲۵]
• جون سنہ 1975 عیسوی وچ مدرسہ فیضیہ وچ جون 1963 دے شہداء دے لئے برسی دی مجلس منعقد ہوئی تو سرکاری چھاپہ مار دستےآں نے مذکورہ مدرس‏ے اُتے حملہ کیتا تے متعدد افراد نو‏‏ں گرفتار تے کئی اک نو‏‏ں جلاوطن کیتا گیا۔؛^[۲۶]
• حوزہ نے حکومت دے طرف تو‏ں ہجری شمسی تقویم جعلی شاہنشاہی تقویم وچ بدلنے دے اقدام دی مخالفت کيتی۔^[۲۷]

وفات

احمد حسن البکر، دی بغاوت دے بعد ـ اسلام مخالف حزب بعث نے آیت اللہ حکیم اُتے دباؤ ودھا دتا تے انہاں نو‏ں سرتسلیم خم کرنے اُتے مجبور کرنے دی کوشش کيتی۔ اوہ اپنی زندگی دے آخری برساں وچ اکثر اپنے گھر وچ نظربند رہ‏ے، حوزہ علمیہ تے شیعیان عراق نو‏‏ں شدید سرکاری اقدامات تے دباؤ دا سامنا سی اُتے سید حکیم نے عمر دے آخری لمحاں تک استقامت دا دامن ہتھ تو‏ں نہ چھڈیا۔^[۲۸]

بالآخر آیت اللہ سید محسن طباطبائی حکیم 84 سال دی عمر وچ 27 ربیع الاول 1390 ہجری کو، علالت دے بعد بغداد وچ انتقال کرگئے۔ ہزاراں عقیدت منداں نے عظیم عوامی جلوساں دی شکل وچ انہاں دے جنازے وچ شرکت کرکے انہاں دی میت بغداد تو‏ں کربلا، تے کربلا تو‏ں نجف منتقل کرکے ۔ انہاں دے کتب خانے دے پہلو وچ ، واقع مقبرے ـ جو انھاں نے خود تیار کیتا سی ـ سپرد خاک کیتا۔^[۲۹]

ہور ویکھو

• شیعہ مراجع دی فہرست

حوالے

1. https://www.islamicinsights.com/religion/history/ayatollah-mohsin-al-hakim.html
2. حسینی اشکوری، الامام الحکیم، ج 1، ص 17 ـ 21۔
3. باقری بیدهندی، ج 1، ص 63۔
4. عدنان ابراہیم سراج، ج 1، ص 27 ـ 28۔
5. علوی، ص 67 ـ 73 ۔
6. حسینی اشکوری، ترجمہ، ص 9 ـ 91۔
7. فیاض‌ حسینی، ج1، ص 21 ـ 29 ؛ تبرائیان، مرجع عصر،،ص 182۔
8. بامداد، ج 5، ص 190۔
9. باقری ‌بیدہندی، نجوم امت، ج 1، ص 65 ـ 68۔
10. حکیم، مرجعیۃ الامام الحکیم قدّس سرّه ، ج 1، ص 34ـ35۔
11. فیاض‌ حسینی، الامام المجاہد السید محسن الحکیم، ج 1، ص 37 ـ 39۔
12. حضرت آیت الله سید محسن حکیم۔
13. بَہادلی، الحوزة العلمیۃ فی‌النجف، ج 1، ص 342۔
14. گوکہ تبت وچ وی مسلم اقلیتاں نيں جنہاں دا بنیادی تعلق کشمیر تے شمالی چینی صوبے سنکیانگ تو‏ں اے ؛ لیکن بلتستان، کرگل تے لداخ دے لوگاں نو‏‏ں وی تبتی کہیا جاندا رہیا اے تے انہاں دی بولی وی تبتی بولی تو‏ں بہت حد تک مشابہت رکھدی اے تے ایہ لوگ بدھ مت نو‏‏ں چھڈ دے مسلما‏ن ہوئے نيں؛ Tibetan Muslims چنانچہ انہاں علاقےآں دے طلبہ نو‏‏ں تبتی وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔
15. بَہادلی، الحوزة العلمیۃ فی‌النجف، ج 1، ص 342۔
16. فیاض‌ حسینی، الامام المجاہد...، ج1، ص 67 ـ 69۔
17. عدنان ابراہیم سراج، الامام محسن ‌الحکیم، ج1، ص 217۔
18. عدنان ابراہیم سراج، ج1، ص 116 ـ 118؛ بیاندی، ج 1، ص 551۔
19. حکیم‌، محسن‌ (آیت‌الله‌) Archived 2016-08-08 at the وے بیک مشین۔
20. فیاض‌ حسینی، ج1، ص 86 ـ 94۔
21. باقری ‌بیدہندی، نجوم امت، ج 1، ص 72۔
22. دوانی، نہضت روحانیون ایران، ج 3، ص 44 ـ 46۔
23. یونیورسٹی مدرسین حوزه علمیہ قم، ج1، ص270۔
24. شیرخانی و زارع، تحولات حوزه علمیہ قم ...، ص3738۔
25. ر.ک: یونیورسٹی مدرسین حوزه علمیہ قم، ج1، ص268ـ 269۔
26. مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ج2، ص222-223۔
27. مدنی، اوہی ماخذ، ج2، ص232ـ 234۔
28. تبرّائیان، احیجے حوزه، ج 1، ص 281 ـ 562۔
29. محمد حسین علی‌ صغیر، اساطین المرجعیۃ...، ج 1، ص 162 ـ 165۔

مآخذ

• باقری ‌بیدہندی، ناصر، نجوم امت: آیت‌اللّه العظمی حاج سید محسن حکیم، نور علم، دوره2، ش2، دی 1366 ہجری شمسی۔
• بامداد، مہدی، شرح‌ حال رجال ایران در قرن 12 و 13 و 14 ہجری، تہران، 1357 ہجری شمسی۔
• بَہادلی، علی احمد، الحوزة العلمیۃ فی‌النجف: معالمہا و حرکتہا الاصلاحیۃ، بیروت، 1413 ہجری۔
• بیاتی، حامد، المرجعیۃ الدینیۃ و دورہا القیادی، لندن، 2000 عیسوی۔
• تبرّائیان، صفاء الدین، احیاگر حوزه نجف، تہران، 1387 ہجری شمسی۔
• تبرائیان، صفاء الدین، مرجع عصر آیت الله حكیم بہ روایت تصویر، تہران، مركز اسناد انقلاب اسلامی، 1389 ہجری شمسی۔
• حسینی ‌اشکوری، احمد، الامام الحکیم السید محسن الطباطبائی، نجف، 1384 ہجری۔
• حسینی ‌اشکوری، احمد، الامام الحکیم السید محسن الطباطبائی، ترجمہ مصباح نجفی.
• حکیم، محمد باقر، مرجعیۃ الامام الحکیم قدّس سرّه: نظرة تحلیلیۃ شاملۃ.
• دوّانی، علی، نہضت روحانیون ایران، تہران، 1360 ہجری شمسی۔
• عدنان ابراہیم سراج، الامام محسن ‌الحکیم، بیروت، 1414 ہجری۔
• علوی، حسن، الشیعہ و الحکومہ القومیہ فی العراق.
• فیاض‌ حسینی، ہاشم، الامام المجاہد السید محسن الحکیم، لندن، 1999 عیسوی۔
• محمد حسین علی‌ صغیر، اساطین المرجعیۃ العُلیا فی النجف الاشرف، بیروت، 1424 ہجری۔

بیرونی لنک

• منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام