عبد الکریم حائری

شیخ عبد الکریم حائری
فائل:شیخ عبدالکریم حائری 2.jpg
کوائف
مکمل نامعبد الکریم حائری یزدی
تاریخ ولادت۱۲۷۶ ھجری قمری
آبائی شہرمہرجرد، میبد
تاریخ وفات۱۷ ذی القعدۃ ۱۳۵۵ ق
مدفنحرم حضرت معصومہ (ع) قم
علمی معلومات
اساتذہسید محمد فشارکی، میرزا محمد تقی شیرازی، میرزا محمد حسن شیرازی، آخوند خراسانی، شیخ فضل اللہ نوری۔
شاگردامام خمینی، شریعت مداری، سید احمد خوانساری، سید محمد رضا گلپایگانی، محمد علی اراکی۔
تالیفاتدرر الفوائد، کتاب النکاح، کتاب الرضاع، کتاب المواریث، کتاب الصلوۃ۔
خدمات
سماجیتاسیس حوزہ علمیہ قم، زعیم حوزہ علمیہ قم۔

عبد الکریم حائری یزدی (۱۲۷۶۔ ۱۳۵۵ ق) آیت اللہ، موسس تے حاج شیخ دے نام تو‏ں معروف شیعہ مراجع تقلید وچو‏ں نيں۔ حوزہ علمیہ قم دے بانی و موسس تے ۱۳۰۱ تو‏ں ۱۳۱۵ ش تک اس دے زعیم رہے نيں۔

حائری نے اک طویل مدت تک کربلا و سامرا و نجف اشرف دے حوزات علمیہ وچ تعلیم حاصل کيتی۔ اوہ سن ۱۳۳۳ ق مطابق ۱۲۹۳ ش وچ ہمیشہ دے لئے ایران لوٹ آئے تے ابتدائ وچ حوزہ علمیہ اراک دی مدیریت وچ مشغول ہوئے۔ آیت اللہ حائری ۱۳۴۰ ق (۱۳۰۰ ش) وچ قم دے علمائ دی دعوت اُتے قم آ گئے تے حوزہ علمیہ قم دی تشکیل و تاسیس تے اوہدی مدیریت دے سبب اوتھے قیام پذیر ہو گئے۔

شیخ حائری اپنی زعامت دے زمانہ وچ ہر چیز تو‏ں زیادہ حوزہ علمیہ دے ثبات تے ترقی و ارتقا دے نظام دے سلسلہ وچ فکرمند رہندے سن ۔ حوزہ دی تعلیمی روش وچ تبدیلی، ابواب فقہی دا تخصصی کرنا، حوزہ دے طلاب دی سطح علمی نو‏‏ں بلند کرنا، حتی خارجی زباناں دی تعلیم دینا، خلاصہ ایہ کہ محقق و مجتہد تربیت کرنا انہاں دے اہداف وچ شامل سی ۔

شیخ حائری نے خود نو‏‏ں مراجع تقلید دی فہرست وچ شامل نئيں کیتا تے سید محمد کاظم طباطبایی یزدی (۱۳۳۷ ھ) دی رحلت دے بعد انہاں نے عتبات عالیات دی زیارت اُتے جانے تے مرجعیت دے منصب نو‏‏ں قبول کرنے تو‏ں انکار کر دتا تے ایران وچ قیام کرنے نو‏‏ں اپنا فریضہ سمجھیا۔ اس دے باوجود قم وچ انہاں دی شہرت وچ اضافہ ہونے دے نال ہی بوہت سارے ایرانیاں حتی دوسرے ملکاں دے افراد نے وی انہاں دی تقلید کرنا شروع کر دتی۔

حائری سیاست تو‏ں پرہیز کردے سن تے انقلاب مشروطہ دے معاملات وچ وی انہاں نے دوری اختیار کيتی لیکن اپنے سماجی مقام دے سبب آخر عمر وچ سیاست وچ حصہ لینے اُتے مجبور اُتے انہاں نو‏ں مجبور ہونا پيا تے ۱۳۱۴ ش وچ کشف حجاب دے مسئلہ اُتے انہاں نے اعتراض کیتا تے جدو‏ں تک زندہ رہے رضا شاہ تو‏ں انہاں دے روابط خراب رہ‏‏ے۔

ان دے بعض شاگرد جنہاں وچ امام خمینی، محمد علی اراکی، سید محمد رضا موسوی گلپایگانی، شریعت مداری تے خوانساری شامل نيں، مرجعیت دے مقام و منصب تک پہنچے۔ شیخ حائری سماجی امور وچ وی فعال سن ۔ انہاں دے منجملہ عام المنفعہ و رفاہی کاماں وچ قم دے سہامیہ ہاسپیٹل دی تاسیس تے فاطمی ہاسپیٹل دی تعمیر دی طرف تشویق کرنا شامل ا‏‏ے۔

نسب، ولادت، وفات و اولاد

[سودھو]

عبد الکریم حائری ۱۲۷۶ ق[۱] وچ میبد دے علاقہ مہرجرد دے اک مذہبی گھرانے وچ پیدا ہوئے۔ انہاں دے والد محمد جعفر نو‏‏ں اک دیندار تے پرہیز گار انسان دسیا گیا ا‏‏ے۔[۲]

ان دے پنج بچے سن دو بیٹے جنہاں دے اسماء مرتضی تے مہدی نيں، تے تن بیٹیاں جنہاں دی شادیاں محمد تویسرکانی، احمد ہمدانی تے سید محمد محقق داماد تو‏ں ہوئیاں۔[۳]

شیخ حائری دی وفات ۱۷ ذی القعدہ ۱۳۵۵ ق (۱۰ بہمن ۱۳۵۵ ش) وچ قم وچ تقریبا ۱۵ سال قیام کرنے دے بعد ہوئی۔ حکومت دی طرف تو‏ں محدودیت ایجاد کيتے جانے دے باوجود انہاں دی جنازہ دی شان دے نال تشییع ہوئی تے آیت اللہ سید صادق قمی نے انہاں دی نماز جنازہ پڑھائی تے انہاں نو‏ں حضرت معصومہ سلام اللہ علیہا دے حرم وچ مسجد بالای سر وچ دفن کیتا گیا۔[۴]

تعلیم و تحصیل

[سودھو]

ایران

[سودھو]

شیخ عبد الکریم حائری دے خالو میر ابو جعفر نے انہاں وچ بے پناہ استعداد دیکھی تو اوہ انہاں نو‏ں اپنے نال اپنے شہر اردکان لے گئے تے مکتب وچ انہاں دا داخلہ کرایا۔ کچھ ہی عرصہ دے بعد انہاں دے والد دا انتقال ہو گیا تے اوہ اپنی والدہ دے پاس مہرجرد وچ رہ‏‏ے۔[۵]

کچھ مدت دے بعد اوہ یزد گئے تے مدرسہ محمد تقی خان جو مدرسہ خان دے نام تو‏ں معروف سی، وچ سکونت اختیار کيتی تے اوتھ‏ے سید حسین وامق، سید یحیی بزرگ جو مجتہد یزدی دے نام تو‏ں معروف سن، جداں علمائ تو‏ں ادبیات عرب پڑھی۔[۶]

عراق

[سودھو]

انہاں نے اپنی تعلیم نو‏‏ں جاری رکھنے دے لئے ۱۲۹۸ ق وچ اپنی والدہ دے ہمراہ عراق دا سفر کیتا۔ پہلے اوہ کربلا گئے تے اوتھ‏ے تقریبا دو سال تک فاضل اردکانی دے زیر نظر اس سلسلہ نو‏‏ں آگے ودھایا۔ فقہ و اصول فقہ دے سطوح دے دروس نو‏‏ں اوتھ‏ے پڑھیا۔[۷] اس دے بعد انہاں نے اپنے تعلیمی سلسلہ نو‏‏ں آگے تے میرزا محمد حسن شیرازی تو‏ں استفادہ کرنے دے لئے سامرا دا رخ کیتا۔[۸]

سامرا وچ عبد الکریم حائری دا دورہ تعلیمی ۱۳۰۰ تو‏ں ۱۳۱۲ ق اُتے محیط اے جس وچ پہلے دو تو‏ں تن سال انہاں نے سطوح عالی دے فقہ و اصول دے دروس شیخ فضل اللہ نوری، میرزا ابراہیم محلاندی زیرازی، میرزا مہدی شیرازی جداں اساتذہ دے محضر وچ مکمل کيتے۔ اس دے بعد فقہ و اصول دے درس خارج دے لئے سید محمد فشارکی اصفہانی تے میرزا محمد تقی شیرازی تے کچھ مدت تک میرزا محمد حسن شیرازی دے دروس وچ شرکت کيتی[۹] تے میرزا حسین نوری دے اجازہ روایت حاصل کیتا۔[۱۰]

سید محمد فشارکی تے عبد الکریم حائری نے میرزای بزرگ (متوفی ۱۳۱۲ ق) دے انتقال دے چند ماہ دے بعد سامرا تو‏ں نجف اشرف نقل مکان کیتا۔[۱۱] حائری نجف اشرف وچ سید محمد فشارکی تے آخوند خراسانی[۱۲] دے دروس وچ شرکت کیتا کردے سن تے اوہ سید محمد فشارکی دے آخر عمر وچ انہاں دی دیکھ بھال تے مراقبت کیتا کردے سن ۔[۱۳]

ایران واپسی

[سودھو]

عبد الکریم حائری سید محمد فشارکی دی رحلت دے بعد ۱۳۱۶ ق وچ ایران واپس آ گئے تے سلطان آباد (موجودہ اراک) وچ انہاں نے حوزہ درس تشکیل دتا۔[۱۴]

عراق دا دوبارہ سفر

[سودھو]

۱۳۲۴ ق وچ عبد الکریم حائری حوزہ اراک دی فعالیت وچ استقلال نہ ہونے تے انقلاب مشروطہ[۱۵] دی وجہ حالات نا امن ہونے دے سبب نجف اشرف واپس لوٹ گئے[۱۶] تے دوبارہ آخوند خراسانی دے درس وچ شریک ہونے لگے تے انہاں دے علاوہ سید محمد کاظم طباطبایی یزدی درس وچ وی شرکت کردے رہ‏‏ے۔ البتہ اوہ انقلاب مشروطہ دے موافقین و مخالفین دے اختلاف و نزاع تو‏ں دور رہنے دی غرض تو‏ں کچھ ماہ دے بعد کربلا چلے گئے۔[۱۷]

وہ تقریبا ۸ سال تک کربلا وچ رہے تے اسی زمانہ وچ اوہ حائری دے لقب تو‏ں ملقب ہوئے۔ انہاں نے کربلا وچ تدریس کرنا شروع کر دتی تے مشروطہ دے سلسلہ دی صف آرایی تو‏ں محفوظ رہنے تے اس معاملہ وچ اپنی بے طرفی ثابت کرنے دی غرض تو‏ں اک کتاب آخوند خراسانی دی تے اک کتاب سید محمد کاظم طباطبایی یزدی دی تدریس کیتا کردے سن ۔[۱۸]

ایران واپسی

[سودھو]

ان دے کربلا وچ قیام دے دوران انہاں تو‏ں اراک لوٹ آنے سلسلہ وچ کئی بار درخواست کيتی جاری رہی۔ آخر کار اوہ اپریل ۱۳۳۳ ق مطابق ۱۲۹۳ ش[۱۹] وچ اراک پلٹ آئے تے اٹھ سال دے قیام دے زمانہ وچ انہاں نے اوتھ‏ے حوزہ چلانے دے نال نال فقہ و اصول دی تدریس وی جاری رکھی۔

عبد الکریم حائری نے میرزا محمد تقی شیرازی دے خط دے جواب وچ جو انہاں نے سید محمد کاظم یزدی طباطبایی (۱۳۳۷ ق۔ ۱۲۹۸ ش) دے انتقال دے بعد انہاں نو‏ں تحریر کیتا سی تے جس وچ انہاں نے انہاں تو‏ں نجف اشرف لوٹ آنے تے منصب مرجعیت دے لئے مہیا ہونے نو‏‏ں کہیا سی، ایران وچ قیام نو‏‏ں اپنا فریضہ دسیا تے انہاں نے ایران تے اہل ایران نو‏‏ں گمراہی تے انحطاط فکری دے راستے اُتے گامزن ہونے دے خدشہ تے تشویس دا اظہار کیتا۔[۲۰]

حوزہ علمیہ قم دی تاسیس

[سودھو]

۱۳۳۷ ق وچ عبد الکریم حائری نے امام علی رضا علیہ السلام دی زیارت دے قصد تو‏ں مشہد مقدس دا سفر کیتا تے راستہ وچ کچھ دن قم وچ قیام کیتا تے اس شہر دے حالات تے حوزہ علمیہ تو‏ں متعارف ہوئے۔[۲۱]

ماہ رجب ۱۳۴۰ ق وچ انہاں نے اک بار پھر قم دے بعض علمائ دی دعوت اُتے تے حضرت معصومہ سلام اللہ علیہا دی زیارت دے قصد تو‏ں قم دا سفر کیتا۔ اوتھ‏ے اوہ علمائ تے مومنین دے استقبال تے قم وچ قیام کرنے دی خواہش تو‏ں روبرو ہوئے۔ پہلے تو اوہ کشمکش دا شکار ہوئے لیکن پھر بعد وچ انہاں نے بعض علمائ خاص طور اُتے محمد تقی بافقی دے اسرار اُتے فیصلہ استخارہ اُتے چھڈیا تے استخارہ کرنے دے بعد انہاں وچ قم وچ قیام کرنے دا ارادہ کر لیا۔ تے اوہ ارادہ قم وچ عظیم حوزہ علمیہ دی تاسیس دا سبب بنا تے عبد الکریم حائری نو‏‏ں آیت اللہ تے موسس دا لقب دتا گیا۔[۲۲]

سید محمد تقی خوانساری دے علاوہ جو انہاں دے ہمراہ قم آئے سن، انہاں دے بوہت سارے شاگرد جنہاں وچ سید احمد خوانساری، سید روح اللہ خمینی، سید محمد رضا گلپایگانی تے محمد علی اراکی[۲۳] شامل نيں، قم منتقل ہو گئے۔

سید ابو الحسن اصفہانی تے میرزا محمد حسین نائینی، جنہاں نے ۱۳۰۲ ش وچ عراق تو‏ں جلا وطن ہونے دے بعد تقریبا اٹھ ماہ قم وچ قیام کیتا۔ انہاں نے وی حوزہ علمیہ قم دے استحکم تے ثبات وچ نہایت اہ‏م کردار ادا کیتا۔[۲۴]

حوزہ علمیہ قم دی شہرت ہونے تے اوتھ‏ے علمائ و اساتذہ تے مختلف حوزات دے طلاب تے جدید طلاب دے وارد ہونے دی وجہ طلاب دی تعداد اک ہزار تو‏ں زیادہ ہو گئے۔[۲۵]

عبد الکریم حائری چونکہ شیعاں دے بزرگ حوزات علمیہ سامرا، نجف تے کربلا تو‏ں آشنائی رکھدے سن تے انہاں نو‏ں انہاں دے مدیریت دے شیوہ تے روش، سابقہ ذمہ داران دی خامی و خوبی دی اطلاع سی تے اوہ اراک دے حوزہ وچ اس دا تجربہ حاصل کر چکے سن، تے اوہ ہر چیز تو‏ں زیادہ حوزہ دے ثبات تے ارتقائ دے سلسلہ وچ فکر تے پلاننگ کردے سن ۔ حوزہ دی تعلیمی روش وچ تبدیلی، ابواب فقہی دا تخصصی کرنا، حوزہ دے طلاب دی سطح علمی نو‏‏ں بلند کرنا، حتی خارجی زباناں دی تعلیم دینا، خلاصہ ایہ کہ محقق و مجتہد تربیت کرنا انہاں دے اہداف وچ شامل سی ۔[۲۶]

مرجعیت

[سودھو]

حالانکہ شیخ عبد الکریم حائری نے کدی وی خود نو‏‏ں معرض مرجعیت وچ قرار نئيں دتا بلکہ انہاں نے حوزہ عراق دے علمی ماحول نو‏‏ں ترک کرکے اس تو‏ں فاصلہ اختیار کر لیا سی ۔ ۱۳۳۷ ش تو‏ں ۱۳۳۹ ش تک سید محمد کاظم یزدی، شیخ الشریعہ اصفہانی تے محمد تقی شیرازی دے ارتحال دے بعد تک حائری اراک وچ مقیم سن تے بعض افراد جو مرجع تقلید دی تلاش وچ سن انہاں نے انہاں دی طرف رجوع کیتا۔

ان دے قم دی طرف ہجرت تے اوتھ‏ے تو‏ں انہاں دی شہرت وچ اضافہ ہونے دے بعد تو‏ں رفتہ رفتہ انہاں دے مقلدین دی تعداد وچ وی اضافہ ہونے لگیا تے ایتھ‏ے تک کہ بوہت سارے ایرانی حتی غیر ایرانی تے دوسرے ملکاں دے افراد جداں عراقی و لبنانی انہاں دی تقلید کرنے لگے۔[۲۷]

شیوہ تدریس

[سودھو]

شیخ عبد الکریم حائری حوزہ علمیہ سامرا دے مکتب دی روش تے میرزای شیرازی دی روش تو‏ں الہام لیندے ہوئے تدریس کیتا کردے سن ۔ اس روش دے مطابق، کسی مسئلہ نو‏‏ں پیش کرنے دے بعد، اس اُتے بغیر کسی طرح دا اظہار نظر کيتے بغیر، پہلے مختلف نظریات تے انہاں دے دلائل دا بیان ہُندا پھر استاد شاگرداں تو‏ں نظر خواہی کردا تے انہاں تو‏ں تبادلہ خیال کرنے دے بعد، تمام آرائ و نظریات دی جمع بندی پیش کردا ا‏‏ے۔ اس دے بعد اپنا نظریہ پیش کردا اے تے آخر وچ شاگرداں نو‏‏ں اجازہ ہُندی سی کہ اوہ استاد دے نظریہ اُتے بحث تے اس اُتے اعتراض تے تنقید کراں۔

اسی طرح اوہ روزانہ اگلے درس دے موضوع دے بارے وچ اطلاع دے دیندے سن، موضوع درس معین کر دیندے سن تا کہ طلاب اس دا پہلے تو‏ں مطالعہ کرکے کلاس وچ حاضر ہون۔ انہاں دا ایہ ماننا سی کہ اصول فقہ دے مباحث مختصر تے عملی طور اُتے ذکر کيتے جان۔ اسی سبب تو‏ں انہاں نے اپنی تالیف درر الاصول وچ اسی روش اُتے عمل کیتا اے تے اوہ اصول فقہ دا مکمل دورہ چار سال دی مدت وچ مکمل کر لیندے سن ۔[۲۸]

اساتذہ

[سودھو]

عبد الکریم حائری نے اپنی زندگی وچ وڈے نامور اساتذہ تو‏ں استفادہ کیتا ا‏‏ے۔ انہاں دے بعض اساتذہ درج ذیل نيں:

شاگرد

[سودھو]

عبد الکریم حائری دے دروس تو‏ں ایسے علمائ دی تربیت ہوئی جنہاں وچو‏ں بعض اپنے دور وچ مرجعیت دے مقام تک پہچے نيں۔ ذیل وچ انہاں دے شاگرداں دا ذکر کیتا جا رہیا اے:

اوصاف

[سودھو]

خصوصیات و عام المنفعہ کارنامے

[سودھو]

عبد الکریم حائری خوش اخلاق، شوخ طبع، معتدل تے ظاہر سازی و ریا کاری تو‏ں دور رہنے والے انسان سن ۔ وجوہات شرعیہ دے استعمال وچ بےحد محتاط سن تے انہاں دی زندگی وچ زہد تے سادہ زیستی حاکم سی۔[۳۲]

وہ طلاب علوم دینی دی وضع زندگی دا خاص خیال رکھدے سن تے انہاں دی مشکلات نو‏‏ں حل کرنے دے سلسلہ وچ خاص توجہ دیندے سن ۔ کدی کدی اوہ بذات خود انہاں دے کمرےآں وچ جاندے سن تے انہاں دے درس و مباحثہ دی طرف توجہ دے بارے وچ آگاہی حاصل کردے سن تے محندی و اُتے کار افراد دی تشویق کیتا کردے سن ۔[۳۳]

وہ عوام دے آرام تے آسایش تے انہاں دی مختلف پریشانیاں نو‏‏ں دور کرنے دا بہت خیال رکھدے سن ۔ انہاں دے منجملہ عام المنفعہ کاماں وچ قم دے سہامیہ اسپتال دی تاسیس تے فاطمی اسپتال دی تاسیس و تعمیر دے سلسلہ وچ تشویق شامل نيں۔[۳۴]

وہ اہل بیت (ع) تو‏ں بےحد تعلق خاطر رکھدے سن ۔ جوانی دے ایام وچ اوہ سامرا وچ نوحہ خوانی کردے سن ۔ انہاں نے ایران وچ ایام فاطمیہ دوم (اول تو‏ں سوم جمادی الثانی) وچ سوگواری نو‏‏ں رواج دتا۔ انہاں نے تعزیہ تے شبیہ خوانی دی جگہ روضہ خوانی دی مجالس نو‏‏ں رواج دتا تے اوہ مذہبی مجالس و محافل وچ غیر مستند چیزاں دے بیان کرنے تو‏ں روکنے دی کوشش کردے سن ۔[۳۵]

سیاسی میدان وچ

[سودھو]

بوہت سارے شواہد موجود نيں جنہاں اُتے تکیہ کردے ہوئے شیخ عبد الکریم حائری نو‏‏ں بنیادی طور اُتے اک غیر سیاسی شخصیت قرار دتا جا سکدا ا‏‏ے۔ ایسا معلوم ہُندا اے کہ انہاں دا سیاسی مسائل وچ دخالت نہ کرنا، بلکہ شدت دے نال اس تو‏ں کنارہ کشی اختیار کرنا، اوہ وی اس قدر شدت تو‏ں کہ اس چیز نے بعض افراد وچ حیرت بلکہ اعتراض دا جزبہ پیدا کر دتا،[۳۶] مصلحت تو‏ں زیادہ انہاں دی طبع خاطر تو‏ں تعلق رکھدا سی ۔

ان دا رویہ قم وچ وارد ہونے تو‏ں پہلے وی حکومت ایران دے نال نا مرتبط سیاسی مسائل نو‏‏ں لیکر ایسا ہی سی ۔ مثلا انہاں علمائ دے درمیان جنہاں نے سن 1330 ق دے محرم وچ ، جدو‏ں عبد الکریم حائری کربلا وچ موجود سن، غیر ملکی افواج دے قبضہ دے اعتراض وچ نجف و کربلا نو‏‏ں ترک کرکے کاظمین دا رخ کیتا تے تقربیا تن ماہ اوتھ‏ے قیام کیتا جنہاں وچ میرزا محمد تقی شیرازی، شیخ الشریعہ اصفہانی، نائینی، سید ابو الحسن اصفہانی و آقا ضیاء عراقی دا ذکر منابع تاریخی وچ ذکر ہويا اے،[۳۷] لیکن اس فہرست وچ حائری شامل نئيں نيں۔ لہذا انہاں نو‏ں انہاں دے استاد فشارکی دی طرح انہاں علمائ وچ شمار کرنا چاہیئے جو نہ صرف ایہ کہ مسائل سیاسی وچ حصہ نئيں لیندے سن بلکہ سیاسی و جنجالی مسائل تو‏ں دور ہی رہندے سن ۔[۳۸]

عبد الکریم حائری نو‏‏ں اپنے سماجی مقام دی وجہ تو‏ں آخر عمر وچ سیاسی امور وچ حصہ لینے اُتے مجبور ہونا پيا۔ انہاں برساں وچ انہاں دے لئے سب تو‏ں اہ‏م چیلینچ رضا شاہ دے نال تعلق نبھانا سی ۔ جس زمانہ وچ رضا شاہ فوج دا سالار سی اس زمانہ وچ انہاں دونے نے درمیان نسبتا بہتر روابط سن ۔[۳۹] رضا شاہ دے تخت سلطنت اُتے بیٹھنے تو‏ں لیکر کشف حجاب دا مسئلہ پیش آنے تو‏ں پہلے تک دونے دے درمیان روابط نو‏‏ں نہ اچھا کہیا جا سکدا اے نہ ہی برا۔[۴۰] لیکن ۱۳۱۴ ش وچ کشف حجاب دے واقعہ دے بعد تو‏ں شیخ دے انتقال ۱۳۱۵ ش تک دونے دے تعلقات خراب رہ‏‏ے۔ کشف حجاب دا واقعہ پیش آنے دے بعد شیخ نے ۱۱ تیر ۱۳۱۴ ش نو‏‏ں رضا شاہ نو‏‏ں ٹیلی گرام دے ذریعہ اس قانون نو‏‏ں خلاف شرع ہونے دا اعلان کیتا تے اس تو‏ں اسنو‏ں روکنے دی اپیل کيتی۔[۴۱] اس دے بعد تو‏ں انہاں دونے دے درمیان روابط بطور کلی قطع ہو گئے تے حتی شیخ دے پاس آنے جانے والےآں اُتے وی نظر رکھی جانے لگی۔[۴۲]

البتہ بعض افراد نے انہاں دے بوہت سارے سیاسی مسائل تے حکومت معاملات وچ ٹکراو تو‏ں اجتناب تے دوری دا مہم ترین سبب حوزہ علمیہ قم دے تحفظ دا اہتمام ذکر کیتا ا‏‏ے۔ انہاں دے نظریات دے مطابق شیخ حائری آگاہی رکھدے ہوئے تے متوجہ ہوئے وی حکومت تو‏ں مربوط معاملات وچ وارد نئيں ہُندے سن ۔ چونکہ انہاں دا ماننا سی کہ ایسے دور تے حالات وچ رضا شاہ پہلوی دے مقابلہ وچ موقف اختیار کرنے دا نتیجہ سوائے حوزہ علمیہ قم دی تباہی تے بربادی دے کچھ نہ ہُندا۔ لہذا انہاں نے نہایت دور اندیشی، درایت، برد باری دے نال عمل کردے ہوئے ایران وچ حوزہ بلکہ دین و مذہب دی حیات نو‏‏ں باقی رکھیا۔[۴۳]

تالیفات

[سودھو]

عبد الکریم حائری دی مہم ترین کتاب درر الفوائد اے جسنو‏ں درر الاصول وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اس تالیف وچ اک طرف تو انہاں دے استاد فشارکی دے اصولی ریشہ تے مبانی دا تذکرہ کیتا گیا اے تو دوسری طرف اس وچ آخوند خراسانی دے مہم ترین اصولی آرا و نظریات بیان کيتے گئے نيں۔

ان دے اپنے اظہار دے مطابق انہاں نے اس کتاب دی پہلی جلد وچ اپنے استاد فشارکی تے دوسری جلد وچ آخوند خراسانی دے نظریات تو‏ں استفادہ کیتا ا‏‏ے۔[۴۴]

ان دے بعض شاگرداں جداں میرزا محمود آشتیانی، میرزا محمد ثقفی، محمد علی اراکی و سید محمد رضا گلپایگانی نے انہاں دی کتاب درر الفوائد اُتے تعلیقات لکھی نيں۔ جنہاں وچو‏ں بعض طبع ہو چکي‏ا‏‏ں نيں۔[۴۵]

قم وچ قیام دے دوران بیحد مشغول رہنے دے سبب انہاں نو‏ں تالیف کتب دا موقع کم فراہ‏م ہويا۔ اس دے باوجود انہاں نے گرانقدر کتب تالیف کيتیاں نيں جنہاں نو‏ں چار قسماں وچ بیان کیتا جا سکدا اے:

تالیفات: انہاں دی پنج تالیفات ذکر ہوئیاں نيں جنہاں دے اسمائ ایہ نيں: درر الفوائد، کتاب النکاح، کتاب الرضاع، کتاب المواریث تے کتاب الصلوۃ۔[۴۶]

کتب فقہی اُتے حواشی: جداں سید محمد کاظم یزدی دی کتاب العروۃ الوثقی تے ملیا مہدی نراقی دی تالیف انیس التجار اُتے حاشیے۔[۴۷]

اپنے اساتذہ دے دروس اُتے تقریرات لکھنا: اس دے ضمن فقط انہاں دے استاد فشارکی دے اصول فقہ دے دروس دی تقریرات ذکر ہوئیاں نيں۔[۴۸]

ان دے دروس دی تقریرات: انہاں تقریرات نو‏‏ں انہاں دے شاگرداں نے تحریر کیتا اے: جداں رسالۃ الاجتہاد والتقلید، کتاب البیع و کتاب التجارۃ، ایہ تیناں نو‏‏ں محمد علی اراکی نے تدوین کیتا اے تے انہاں دے دروس دی تقریرات نو‏‏ں سید محمد رضا گلپایگانی و میرزا محمود آشتیانی نے تحریر کیتا ا‏‏ے۔[۴۹]

توضیح المسائل تے کتب فتاوی: جداں ذخیرۃ المعاد، مجمع الاحکم، مجمع المسائل، منتخب الرسائل، وسیلۃ النجات تے مناسک حج بطور مستقل ذکر ہوئیاں نيں۔[۵۰]

گوشہ عکس

[سودھو]

حوالے

[سودھو]
  1. ↑ بامداد، ج۲، ص۲۷۵
  2. ↑ کریمی جoرمی، ص۱۳ ـ ۱۴
  3. ↑ فیاضی، ص۱۱۴ ـ ۱۱۵
  4. ↑ حسینی زنجانی، ج۱، ص۱۰۷؛ امینی، مروری...، ص۲۰، ۳۶ ـ ۳۷
  5. ↑ کریمی جهرمی، ص۲۰ ـ ۲۱
  6. ↑ مرسلوند، ج۳، ص۵۹
  7. ↑ کریمی جهرمی، ص۲۳ ـ ۲۴
  8. ↑ حائری یزدی، مرتضی، ص۸۰ ـ ۸۲
  9. ↑ حائری یزدی، مرتضی، ص۸۷ ـ ۸۸ و ۹۳ ـ ۹۴
  10. ↑ حبیب آبادی، ج۶، ص۲۱۱۸
  11. ↑ شریف رازی، ج۱، ص۲۸۳ ـ ۲۸۴
  12. ↑ استادی، ص۵۱
  13. ↑ حائری یزدی، مرتضی، ص۳۹ و ۸۷ ـ ۸۸
  14. ↑ استادی، ص۴۴ ـ ۵۱
  15. ↑ محقق داماد، مصطفیٰ ص۴۳ ـ ۴۴؛ صدرایی خویی، ص۱۷؛ نیکوبرش، ص۴۶ ـ ۴۷
  16. ↑ بامداد، ج۲، ص۲۷۵
  17. ↑ کریمی جهرمی، ص۵۵
  18. ↑ کریمی جہرمی، ص۵۵ ـ ۵۶
  19. ↑ صفوت تبریزی، ص۷۳
  20. ↑ آقا بزرگ طهرانی، طبقات...، قسم ۳، ص۱۱۶۴؛ کریمی جهرمی، ص۵۶؛ صدرایی خویی، ص۱۷ ـ ۱۸
  21. ↑ شریف رازی، ج۱، ص۲۸۶؛ مرسلوند، ج۳، ص۵۹ ـ ۶۰
  22. ↑ آقا بزرگ طهرانی، طبقات...، قسم ۳، ص۱۱۵۹؛ فیض قمی، ج۱، ص۳۳۱ ـ ۳۳۴؛ کریمی جهرمی، ص۵۸ ـ ۵۹
  23. ↑ استادی، ص۵۴ ـ ۶۴
  24. ↑ آقا بزرگ طهرانی، طبقات...، قسم ۳، ص۱۱۶۰ ـ ۱۱۶۱؛ صفوت تبریزی، ص۷۷
  25. ↑ استادی، ص۷۷ ـ ۷۸
  26. ↑ حسینی زنجانی، ج۱، ص۱۲۴؛ کریمی جهرمی، ص۴۷؛ مصطفیٰ محقق داماد، ص۶۷ ـ ۶۸، ۸۷ ـ ۸۸، ۹۲
  27. ↑ مستوفی، ج۳، ص۶۰۱؛ حائری یزدی، مهدی، ص۱۸، ۷۶
  28. ↑ کریمی جهرمی، ص۷۴ ـ ۷۵؛ محقق داماد، علی، ص۵۰، ۵۵
  29. ↑ حائری یزدی، ص۳۹-۸۰-۸۲-۸۷
  30. ↑ شریف رازی، ج۱، ص۵۹، ۸۷ـ ۸۸
  31. ↑ جعفر سعیدی (پژوم)، ۱۳۸۶، ص ۵۰.
  32. ↑ کریمی جهرمی، ص۵۲ ـ ۵۴؛ محقق داماد، علی، ص۴۷۴۸
  33. ↑ محقق داماد، علی، ص۴۱ ـ ۴۲
  34. ↑ روزنامه اطلاعات، ۳۰ و ۳۱ فروردین ۱۳۱۰
  35. ↑ کریمی جهرمی، ص۴۸ ـ ۵۰؛ رضوی، ص۱۵۱ ـ ۱۵۴
  36. ↑ کریمی جہرمی، ص۶۱ ـ ۶۲؛ حائری، عبدالحسین، ص۱۶۱ ـ ۱۶۲
  37. ↑ نظام الدین زاده، ص۱۵۴ ـ ۱۵۵
  38. ↑ شکوری، ص۱۱۶ به بعد؛ امینی، اہتمام...، ص۱۹۱
  39. ↑ دولت آبادی، ج۴، ص۲۸۹
  40. ↑ حائری یزدی، مهدی، ص۶۴
  41. ↑ حائری یزدی، مہدی، ص۸۳
  42. ↑ حائری یزدی، مہدی، ص۶۵
  43. ↑ شریف رازی، ج۱، ص۲۹ ـ ۳۰، ۵۳ ـ ۵۴؛ امینی، اہتمام...، ص۱۹۸
  44. ↑ طبسی، ص۶۳
  45. ↑ کریمی جهرمی، ص۱۰۳ ـ ۱۰۵
  46. ↑ کریمی جهرمی، ص۹۹ ـ ۱۰۱
  47. ↑ آقا بزرگ طہرانی، الذریعہ، ج۲، ص۴۵۳ و ج۲۰، ص۱۵ و ج۲۲، ص۴۰۵ ـ ۴۰۶ و ج۲۵، ص۸۷
  48. ↑ آقا بزرگ طہرانی، الذریعہ...، ج۴، ص۳۷۸
  49. ↑ کریمی جهرمی، ص۱۰۵
  50. ↑ آقا بزرگ تہرانی، الذریعہ، ج۲، ص۴۵۳ و ج۲۰، ص۱۵ و ج۲۲، ص۴۰۵ ـ ۴۰۶ و ج۲۵، ص۸۷

منابع

[سودھو]
  • آقا بزرگ طہرانی، الذریعہ الی لکھتاں الشیعہ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت، ۱۴۰۳.
  • آقا بزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعہ، مشہد، ۱۴۰۴.
  • استادی، یاد نامہ حضرت آیت اللّه العظمی اراکی، اراک، ۱۳۷۵ش.
  • امینی، اہتمام آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری در تأسیس و حراست از حوزه علمیہ قم بہ کوشش محمد کاظم شمس، عبد الہادی اشرفی، و جواد آہنگر، قم، بوستان کتاب قم، ۱۳۸۳ش.
  • امینی، مروری بر زندگی آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی: بنیان گذار حوزه علمیہ قم بہ روایت اسناد، گنجینہ اسناد، سال ۵، دفتر ۳ و ۴.
  • بامداد، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ ہجری، تہران ۱۳۴۷ش.
  • حائری یزدی، مہدی، خاطرات دکتر مهدی حائری یزدی، بہ کوشش حبیب لاجوردی، تہران، ۱۳۸۱ش.
  • حائری، عبد الحسین، مصاحبہ با استاد عبد الحسین حائری، حوزه، سال ۲۱، ش ۵.
  • حائری یزدی، مرتضی، سرّ دلبران: عرفان و توحید ناب در ضمن داستان ها، بہ کوشش رضا استادی، قم، ۱۳۷۷ش.
  • حبیب آبادی، مکارم الآثار در احوال رجال در قرن ۱۳ و ۱۴ ہجری، ج۶، اصفہان، ۱۳۶۴ش.
  • حسینی زنجانی، الکلام یجرّ الکلام، قم، ۱۳۶۸ش.
  • دولت آبادی، حیات یحیی، تہران، ۱۳۶۲ش.
  • رضوی، حاج شیخ عبد الکریم حائری و سامان دادن بہ تبلیغات دینی »، حوزه، سال ۲۱، ش ۵.
  • روزنامه اطلاعات.
  • شکوری، مرجع دور اندیش و صبور: آیت اللّه حائری، مؤسس حوزه علمیہ قم، یاد، ش ۱۷.
  • شریف رازی، گنجینہ دانشمندان، تہران، ۱۳۵۲ـ۱۳۵۴ش.
  • صفوت تبریزی، زندگی نامہ آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری، بہ کوشش علی صدرایی خویی، حوزه، سال ۲۱، ش ۵.
  • صدرایی خویی، آیت اللّه اراکی: یک قرن وارستگی، تہران، ۱۳۸۲ش.
  • طبسی، مصاحبہ با آیت اللّه حاج شیخ محمد رضا طبسی، حوزه، سال ۶، ش ۴.
  • فیاضی، زندگی نامہ و شخصیت اجتماعی ـ سیاسی آیت اللّه العظمی حاج شیخ عبد الکریم حائری، تہران، ۱۳۷۸ش.
  • فیض قمی، کتاب گنجینہ آثار قم، قم، ۱۳۴۹ـ۱۳۵۰ش.
  • کریمی جہرمی، آیت اللّه مؤسّس مرحوم آقای حاج شیخ عبد الکریم حائری، قم، ۱۳۷۲ش.
  • محقق داماد، علی، مصاحبہ با حضرت آیت اللّه حاج سید علی آقا محقق داماد، حوزه، سال ۲۱، ش ۶.
  • محقق داماد، مصطفیٰ، مصاحبہ با حجة الاسلام و المسلمین دکتر سید مصطفیٰ محقق داماد، حوزه، سال ۲۱، ش ۵.
  • مرسلوند، زندگی نامہ رجال و مشاہیر ایران، ج۳، تہران، ۱۳۷۳ش.
  • سعیدی (پژوم)، جعفر، یادگاری ماندگار، تہران: سایہ، ۱۳۸۶.
  • مستوفی، شرح زندگانی من، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریہ، تہران، ۱۳۶۰ش.
  • نظام الدین زاده، ہجوم روس و اقدامات رؤسای دین برای حفظ ایران، بہ کوشش نصراللّه صالحی، تہران، ۱۳۷۷ش.
  • نیکو برش، بررسی عملکرد سیاسی آیت اللّه حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی از سال ۱۳۰۱ تا سال ۱۳۱۵ه ش، تہران، ۱۳۸۱ش.

بیرونی لینک

[سودھو]
شیعہ مراجع تقلید
دوسری صدی
تیسری صدی
چوتھی صدی
پنجویں صدی
چھیویں صدی
ستویں صدی
اٹھویں صدی
نویں صدی
دسویں صدی
گیارہویں صدی
بارہویں صدی
تیرہویں صدی
میرزای قمی  • ابوالقاسم خوانساری  • فاضل نراقی  • بحرالعلوم  • شیخ انصاری  • محمد حسن نجفی  • جعفر کاشف الغطاء  • ملا علی کنی  • عبدالصمد ہمدانی  • آقا ضیاء عراقی  • میرزا صادق آقا تبریزی  • اسداللہ شوشتری  • احمد خوئینی  • ابراہیم موسوی قزوینی  • سید محمد شفیع جاپلقی  • میرزا ابوالقاسم تہرانی  • حبیب اللہ رشتی  • حبیب خراسانی  • ابراہیم لَکھنَوی  • میرزا محمد استرآبادی  • سید محمد مہدی خراسانی  • سید محمدعلی بہبہانی  • سید احمد بہبہانی  • مہدی خالصی  • محمد باقر آقا نجفی اصفہانی  •
چودہویں صدی
سید ابوالحسن اصفہانی  • محمدکاظم خراسانی  • سید محمد کاظم یزدی  • محمد تقی آقا نجفی اصفہانی  • سید حسین بروجردی  • سید محمد حسن شیرازی  • محمد تقی شیرازی  • سید محمد تقی خوانساری  • سید محسن حکیم  • علامہ سمنانی  • محمد حسین نائینی  • سید محمد حجت کوہ کمرہ ای  • عبدالکریم حائری  • شیخ الشریعہ اصفہانی  • سید محمود شاہرودی  • سید محمدہادی میلانی  • محمدحسین غروی اصفہانی  • محمد ہاشم خوانساری  • محمد حسین کاشف الغطاء  • سید علی داماد  • محمد باقر صدر  • سید محمد باقر درچہ ای  • سید صدرالدین صدر  • تاج العلماء  • ابوالقاسم دہکردی  • ابوتراب خوانساری  • سید محمد مہدی خوانساری  • ملا علی تہرانی  • سید محسن امین  • علی بن حسن علی خنیزی  • علی بن حسن خنیزی  • محمد شفیع بوشہری  • محمد حسن آشتیانی  • عبدالحسین امینی  • محمد تقی آملی  • سید عبدالحسین شرف الدین  • سید حسن موسوی بجنوردی  • محمد حرزالدین  • مرتضی حائری یزدی  • حسين حلی  • سید مصطفی خمینی  • میرزا احمد آشتیانی  •
پندرہویں صدی
سید شہاب الدین مرعشی  • سید محمد رضا گلپایگانی  • محمدعلی اراکی  • سید ابو القاسم خوئی  • سید احمد خوانساری  • امام خمینی  • میرزا جواد تبریزی  • محمد تقی بہجت  • سید عزالدین حسینی زنجانی  • سید محمد حسینی شیرازی  • سید عبدالاعلی سبزواری  • سید محمدکاظم شریعتمداری  • سید عبداللہ شیرازی  • مجتبی تہرانی  • محمد صادقی تہرانی  • علی صافی گلپایگانی  • سید محمد صدر  • سید حسن طباطبائی قمی  • محمدحسین فضل‌ اللہ  • علی فلسفی  • محمد فاضل لنکرانی  • سید یوسف مدنی تبریزی  • حسین علی منتظری  • سید محمدعلی موحد ابطحی  • مسلم ملکوتی  • علی نقی‌نقوی  • بیات زنجانی  • محمدابراہیم جناتی  • محمد تقی شوشتری  • جوادی آملی  • سید کاظم حائری  • سید علی خامنہ ای  • سید محمد سعید حکیم  • سید علی محمد دستغیب  • محمد صادق روحانی  • سبحانی  • سید علی سیستانی  • سید محمد شاہرودی  • سید موسی زنجانی  • صافی گلپایگانی  • یوسف صانعی  • علوی گرگانی  • غروی‌علیاری  • محمداسحاق فیاض  • محمدعلی گرامی  • محمدآصف محسنی  • محقق کابلی  • محمد تقی مدرسی  • حسین مظاہری  • مکارم شیرازی  • سید عبدالکریم موسوی اردبیلی  • بشیر نجفی  • محمد حسین نجفی  • نوری ہمدانی  • وحید خراسانی• ہاشمی شاہرودی• میرزا ہاشم آملى  • واعظ بہسودی  •