| غیاث الدین محمد بن سام | |
|---|---|
| شہنشاہ افغان سلطان غوری سلطنت | |
| معیاد عہدہ | 1163ء — 1202ء |
| پیشرو | سیف الدین محمد |
| جانشین | شہاب الدین غوری |
| نسل | غیاث الدین محمود |
| والد | بہاء الدین سام |
| پیدائش | 1139ءصوبہ غور، غوری سلطنت موجودہ افغانستان |
| وفات | 11 فروری 1203ء (عمر 63 سال)ہرات، غوری سلطنت، موجودہ صوبہ غور، افغانستان |
| مذہب | سنی اسلام |
غیاث الدین محمد بن سام غوری سلطنت دا حکمران سی۔ اوہ 1163ء وچ تخت نشین ہويا تے 11 فروری 1203ء تک مسلسل تخت غوری اُتے متمکن رہیا۔ غیاث الدین محمد دے زمانہ وچ غوری سلطنت دی حدود گرگان توں لے کے بنگال تک پھیل چکيتیاں سن۔
سلطان غیاث الدین محمد دا ناں محمد بن سام اے۔ لقب سلطان المعظم غیاث الدنیاء وَ الدین قسیم امیر المومنین اے۔ کنیت ابو الفتح اے۔ اِنہاں دی والدہ اِنئيں ازراہِ محبت "حبشی" کہیا کردیاں سن۔[۱]
غیاث الدین محمد دی پیدائش 1139ء وچ صوبہ غور وچ ہوئی۔ اُس دے والد بہاء الدین سام سن جو 1149ء وچ غوری سلطنت دے بادشاہ دی حیثیت توں حکمرانی کر رہے سن ۔ 1149ء وچ جدوں غیاث الدین محمد دے والد بہاء الدین سام دا انتقال ہويا تاں اُس دے چچا علاء الدین حسین نے اُسنوں اُس دے چھوٹے بھائی معز الدین (جو بعد وچ شہاب الدین غوری دے ناں توں مشہور ہويا) دے ہمراہ قید کر دتا تے خود بادشاہ بنیا۔ 1161ء وچ علاء الدین حسین فوت ہويا تاں اُس دا بیٹا سیف الدین محمد تخت نشاں ہويا تاں اُس نے غیاث الدین محمد تے اُس دے چھوٹے بھائی معز الدین شہاب الدین غوری نوں قید توں آزاد کر دتا۔ 1163ء وچ سیف الدین محمد وی فوت ہويا تاں غوری اُمرائے حکومت نے غیاث الدین محمد نوں تخت نشین کر دتا۔ اُس وقت غیاث الدین محمد دی عمر فقط 24 سال سی۔
1173ء وچ غیاث الدین محمد نے غزنی شہر اُتے لشکر کشی دی تے غزنی نوں غز ترکاں دے قبضہ توں کھو لیا۔ غیاث الدین محمد نے غزنی شہر اُتے اپنے بھائی معز الدین شہاب الدین غوری نوں حاکم و امیر غزنی مقرر کیتا۔ 1175ء وچ غیاث الدین محمد نے ہرات شہر اُتے حملہ کیتا۔ اُس وقت ہرات شہر سلجوقیاں دے تسلط وچ سی تے اک سنجری غلام بہاء الدین طغرل قابض سی۔ اہل ہرات اُس دے مظالم توں تنگ آئے تاں غیاث الدین محمد نوں بلايا تے اِسی اثناء وچ بہاء الدین طغرل خوارزم شاہی سلطنت بھج نکلیا تے ہرات اُتے سلطان غیاث الدین محمد دا قبضہ ہوئے گیا۔ کچھ ہی عرصہ وچ قادس، کالیون، نیوارو، سیفرود دے علاقے وی غوری سلطنت وچ شامل ہوئے گئے۔[۲] ہرات شہر وچ غوری فاتح پشنگ نوں امیر مقرر کیتا۔ ہرات شہر دی فتح دے مختصر عرصہ دے بعد ہی سیستان دے امیر و حاکم تاج الدین حرب ابن محمد نے غیاث الدین محمد دی ماتحتی قبول کرلئی تے سیستان نوں غوری سلطنت وچ ضم کر ليا گیا لیکن چند ہی دِناں بعد غز ترک کرمان شہر اُتے غالب آ گئے۔[۳]
1186ء وچ غیاث الدین محمد نے اپنے چھوٹے بھائی معز الدین شہاب الدین غوری دے ہمراہ غزنوی سلطنت اُتے لشکر کشی کيتی۔ سلطان غیاث الدین محمد نے لاہور اُتے قبضہ کر ليا تے غزنوی امیر لاہور خسرو ملک قتل کر دتا گیا۔ اس طرح ہند دے شمالی علاقےآں سمیت لاہور غوری سلطنت دا حصہ قرار پایا۔ 1190ء وچ سلطاں غیاث الدین محمد نے حاکمان بامیان و سیستان دی مدد توں مرو الرود دے مقام اُتے سلطان شاہ خوارزمشاہی نوں شکست دے کے خراسان اُتے قبضہ کیتا تے خراسان غوری سلطنت دا حصہ بنیا۔
سلطان غیاث الدین محمد فیاض و سخی، علم دوست تے علم پرور سی۔ اُس دے عہد وچ مستحقین صدقات و اِمداد دے ناں سرکاری دفتراں وچ درج سن ۔ سلطان غیاث الدین محمد اولاً قرامطی سی مگر قاضی وحید الدین دی تبلیغ توں مسلک شافعی اِختیار کر ليا۔ ایہ گل قرامطہ نوں بہت شاق گزری۔ قرامطہ دے اک امام صدر الدین علی ہیصم نیشاپوری نے ہجو وچ اک قطعہ لکھ بھیجیا جس دا اک شعر ایويں سی:
تا چُو ہرکس با اِمام اہل خیزد روز حشر
تو درِاں تقلید خود تنہاء بِمانی جاوِداں
سلطان غیاث الدین محمد نوں جدوں خبر ہوئی تاں خوب بگڑا۔ قرامطہ دا اِمام صدر الدین علی ہیصم نیشاپوری غور چھڈ کے نیشاپور چلا گیا۔ اک سال بعد اک دعائیہ قصیدہ لکھ کے سلطان غیاث الدین محمد توں معذرت چاہی۔ اُس قصیدہ دا مشہور شعر ایہ اے:
دُعائے دولتِ تاں فرض ہر قوی و ضعیف
ثنائے حضرت تاں فرض برذِ کورو اَناث [۴]
سلطان غیاث الدین محمد اوائل شباب وچ عیش و عشرت تے شکار دا بہت دلدادہ سی۔ فیروزکوہ توں علاقہ زمیندتے تک 40 فرسنگ دا فاصلہ سی، اِس تمام علاقے وچ کِسے فرد نوں مجال نہ سی کہ اوہ شکار کرسکے۔ شہر زمیندتے وچ اک باغ ارم نامی لگوایا سی جو اُس زمانہ وچ بے مثال سی۔ اُس باغ دا طول گھوڑے دی دو منزلاں دے برابر سی تے ہر قسم دے پھُلاں توں آراستہ سی۔ اِس باغ دے پاس اُس دے طول و عرض دے برابر اک میدا سی جس وچ ہر سال اک ماہ تک ہزاراں شکاری جمع ہويا کردے سن ۔ مجلس عیش و نشاط جما کردی تے خوب شکار کھیلا جاندا۔ لیکن چند سالاں بعد سلطان غیاث الدین محمد نے شراب نوشی توں توبہ کرلئی سی۔[۴]
بروز منگل 27 جمادی الاول 599ھ مطابق 11 فروری 1203ء نوں سلطان غیاث الدین محمد بن سام نے 63 سال دی عمر وچ ہرات شہر وچ وفات پائی۔ سلطان غیاث الدین محمد نے 40 سال شمسی تے قریباً 43 سال قمری حکمرانی کيتی۔[۴]