مابار سلطنت

Sultanate of Ma'bar مابار سلطنت
1335–1378
دار الحکومت	Ma'bar
مذہب	اسلام (official)
حکومت	Monarchy
تاریخ
• قیام	1335
• موقوفی نطام	1378
آیزو 3166 رمز	[[آیزو 3166-2:|]]

مابار سلطنت ( فارسی: مابار سلطنت‎ ) ، جسنو‏ں غیر سرکاری طور اُتے مدورائی سلطانی یا سلطنت کے ناں تو‏ں جانیا جاندا ہے ، ہندوستان دے تمل ناڈو دے شہر مدورائی وچ واقع اک مختصر مدت د‏‏ی آزاد ریاست تھی ۔ سلطنت دا اعلان 1335 وچ اس وقت ہويا جدو‏ں مدورائی دے اس وقت دے وائسرائے ، جلال الدین احسن خان نے دہلی سلطنت تو‏ں اپنی آزادی دا اعلان کيت‏‏ا سی۔ احسن خان تے اس د‏ی اولاد نے سن 1378 تک مدورائی تے آس پاس دے علاقےآں اُتے حکمرانی کيت‏ی جدو‏ں آخری سلطان علاؤ الدین سکندر شاہ کماریا کیمپنا د‏‏ی سربراہی وچ وجے نگر سلطنت د‏‏ی افواج دے خلاف لڑا ۔ 43 سالاں دے اس مختصر دور اقتدار وچ ، سلطنت اُتے 8 مختلف حکمران ہوئے۔

اصل

مدورائی سلطنت دے پہلے حکمران جلال الدین احسن خان دا سکہ

چودہويں صدی دے اوائل وچ ، دہلی سلطنت د‏‏ی فوجاں دے ذریعہ جنوبی ہندوستان اُتے بار بار حملے ہوئے۔ پندرہ سال د‏‏ی مدت وچ تن وکھ وکھ حملے ہوئے۔ 1311 عیسوی وچ پہلا حملہ ملک کافور نے کيت‏‏ا سی ، جس نے مدورائی نو‏‏ں ہرایا سی۔ اس دے بعد دہلی سلطنت د‏‏ی طرف تو‏ں دو تے مہمات ہوئیاں۔ دوسری 1314 عیسوی وچ خسرو خان د‏‏ی قیادت وچ تے تیسری1323 عیسوی وچ الغ خان نے دی ۔ انہاں حملےآں نے پنڈیان د‏‏ی سلطنت نو‏‏ں بکھیر دتا۔ جدو‏ں کہ پچھلے حملےآں وچ پرت مار ہوئی سی ، الغ خان نے سابقہ پانڈین بادشاہت نو‏‏ں دہلی سلطنت نو‏‏ں صوبہ مابار دے طور اُتے جوڑ لیا۔ جنوبی ہند دا بیشتر حصہ دہلی دے اقتدار وچ آیا تے اسنو‏ں پنج صوبےآں یعنی دیوگیری ، ٹیلنگ ، کمپیلی ، دورسامودرا تے مابار وچ تقسیم کيت‏‏ا گیا۔ ^[۱]

1325 وچ ، اولوغ خان محمد بن تغلق دی حیثیت تو‏ں دہلی وچ تخت نشین ہويا۔ فارس تے خراسان اُتے حملہ کرنے دے انہاں دے منصوبےآں نے انہاں دے خزانے نو‏‏ں دیوالیہ کر دتا تے ٹوکن کرنسی جاری کرنے دا باعث بنی۔ اس د‏ی وجہ تو‏ں جعل سازی ہوئی تے سلطان دے مالی معاملات ہور خراب ہوئے۔ اوہ اپنی بہت وڈی فوج نو‏‏ں تنخواہ ادا کرنے تو‏ں قاصر رہیا تے دور دراز دے صوبےآں وچ تعینات فوجی بغاوت کر گئے۔ بغاوت کرنے والا پہلا صوبہ بنگال سی تے جلد ہی اس دے بعد مابار نے وی بغاوت کيتی۔ مابار دے گورنر ، جلال الدین احسن خان نے آزادی دا اعلان کيت‏‏ا تے مدورائی سلطنت قائم کيتی۔ ^[۲] مدورائی سلطنت دے قیام دا صحیح سال واضح نئيں ا‏‏ے۔ تاریخی شواہد 1335 عیسوی نو‏‏ں بانی سال دے طور اُتے دسدے ني‏‏‏‏ں۔ ^[۳] اُتے ، فارسی مورخ فرشتہ نے مابار دے بغاوت دا سال 1340 عیسوی دے طور اُتے پیش کيت‏‏ا ا‏‏ے۔ ^[۴]

مدورائی وچ ایہ قلیل مدتی سلطنت دوسری پانڈیا سلطنت دے خاتمے دے بعد وجود وچ آئی تے اگلے 48 سالاں تک مدورئی ، تریچینپولی تے جنوبی آرکوٹ دے کچھ حصےآں اُتے حکمرانی کيت‏ی ، پہلے دہلی سلطنت دی جاگیرداری دے طور اُتے تے بعد وچ 1378 تک آزاد بادشاہت قائم رہی .^[۵] وجے نگر دے عروج دے ذریعہ مدورئی سلطنت تباہ ہوئی، اس دے بعد مادورائی نائیکاں دا وی اس دے بعد خاتمہ ہوئے گیا۔

مابار سلطانی دا اک امیر سودجے ، ابو علی (پیہالی) 孛 哈里 (یا بوہیر) ، مابار شاہی خاندان تو‏ں نیڑے تو‏ں وابستہ سی۔ انہاں دے زوال دے بعد اوہ چین دے یوآن خاندان دے علاقے وچ منتقل ہوئے گیا تے منگول شہنشاہ نے اک کورین خاتون بطور بیوی دتی تے کم اُتے رکھیا سی ، اوہ عورت پہلے 桑哥 سنگھا د‏‏ی بیوی تے انہاں دے والد蔡仁揆تھا 채 송년 دوران Ch'ae In'gyu ڈونگگوک ٹونگم ، گوریئو تے 留 夢 炎 لیو مینگیان دے ong 俺 h زونگ'انجی وچ ریکارڈ شدہ G چنگنیوئل آف گورییو دا دور۔ ^[۶] 桑哥 سنگھا تبتی سی۔ ^[۷]

جلال الدین احسن خان

جلال الدین احسن خان نے 1335 عیسوی دے نیڑے دہلی سلطنت تو‏ں آزادی دا اعلان کيت‏‏ا۔ انہاں د‏‏ی بیٹی د‏‏ی شادی مورخ ابن بطوطہ تو‏ں ہوئی تھی تے اس دا بیٹا ابراہیم محمد بن تغلوق دا پرس اٹھانے والا سی۔ ^[۸] جدو‏ں تغلق نے جلال الدین د‏‏ی بغاوت دے بارے وچ سنیا تاں اس نے جوابی کارروائی وچ ابراہیم نو‏‏ں قتل کر دتا۔ مورخین فرشتہ تے ضیاء الدین برنی دے ذریعہ جلال الدین نو‏‏ں مختلف طور اُتے "سید" ، "حسن" یا "حسینون" کہیا جاندا ا‏‏ے۔ تغلق نے تامل خطے اُتے فتح حاصل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ، جسنو‏ں سن 1337 عیسوی وچ مسلم تریخ وچ مابار دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ لیکن اوہ معبار دے راستے وچ بیدار وچ بیمار ہوئے گیا تے اسنو‏ں دیوگیری واپس جانا پيا ۔ اس د‏ی فوج نو‏‏ں جلال الدین نے شکست دتی۔ ^[۹] جلال الدین نو‏‏ں اس دے اک رئیس نے 1340 عیسوی وچ ماریا سی۔

علاء الدین اُداؤجی تے قطب الدین فیروز

سکہ علاؤالدین ادوجی ، مدورئی سلطانی ، 1339 ء۔

جلال الدین دے قتل دے بعد علاؤ الدین ادوجی شاہ نے 1340 عیسوی وچ اقتدار سنبھالیا۔ اس دے بعد اس دے داماد قطب الدین فیروز شاہ نے اقتدار سنبھالیا تے اس دے نتیجے وچ اوہ اقتدار سنبھالنے دے چالیس دن دے اندر ہی قتل ہوئے گیا۔ قطب الدین دے قاتل غیاث الدین دھامگانی نے سن 1340 وچ سلطان دا عہدہ سنبھالیا ۔

غیاث الدین محمد دمغانی

غیاث الدین نو‏‏ں پہلے ہویسل بادشاہ ویرا بالالا III نے شکست دتی سی ، لیکن بعد وچ اوہ 1343 عیسوی وچ کننور کوپم دے محاصرے دے دوران بالالہ نو‏‏ں پھڑنے تے مارنے وچ کامیاب ہوئے گیا۔ غیاث الدین نے بالالا نو‏‏ں پھڑ لیا ، اس دا مال پرت لیا ، اسنو‏ں مار ڈالیا تے اس دا جسم مدورائی دی دیواراں اُتے نمائش دے لئی رکھیا۔ ^[۱۰] غیاث الدین aphrodisiac دے اثرات تو‏ں 1344 عیسوی وچ انتقال کر گیا .^[۱۱]

ابن بطوطہ تریخ

اپنے دور حکومت وچ ، مسلما‏ن مراکشی سیاح، ابن بطوطہ ، جو افریقہ تے ایشیا دے راستے اپنے وسیع سفر دے لئی جانیا جاندا سی ، چین جاندے ہوئے جلال الدین احسن خان دربار وچ تشریف لے گئے۔ انہاں نے جلال الدین احسن خان د‏‏ی بیٹی نال شادی کيتی۔ انہاں دے سفری نوٹ وچ غیاث الدین محمد دمغانی دے مقامی آبادی دے نال کرنے والے ظالمانہ سلوک دا ذکر ا‏‏ے۔ اس د‏ی فوج نو‏‏ں اس دے ذا‏تی احکامات دے تحت مقامی پنڈ دے لوکاں نو‏‏ں بار بار گھیرنے د‏‏ی عادت سی ، اوہ اندھادھند انداز وچ لکڑی دے تیز دھاراں نو‏‏ں انہاں اُتے لگیا دیندا سی تے اسنو‏ں موت دے منہ انہاں نو‏ں مرنے دے لئی چھڈ دیندا سی۔ ^[۱۲] ایہ اکاؤنٹس ریحلہ (مطلب:"سفر") وچ شائع ہوئے سن ۔

ناصرالدین محمود دمغان شاہ

غیاث الدین دے بعد اس دا بھتیجا ناصر الدین محمود دمغان شاہ اس دا جانشین ہويا۔عہدے دا اعلان کيت‏‏ا،مبینہ طور اُتے نچلی سطح دا سپاہی جو دہلینال تعلق رکھدا سی ۔ اس نے اقتدار سنبھالدے ہی بہت سارے افسران ، امرا تے مختلف سیاسی دشمناں نو‏‏ں برخاست تے قتل کرنا شروع کر دتا سی جو اس دے تخت اُتے قبضہ کرنے دا خدشہ رکھدے سن ۔ ^[۱۲] اوہ وی زوال دا شکار ہوئے گیا تے تھوڑی ہی دیر وچ ہلاک ہوئے گیا۔

حکومت

عصر حاضر دے تاریخی بیانات تو‏ں ، مدورائی سلطنت دے حکمران ہندوواں اُتے مظالم تے ظلم کرنے والے بن دے آئے ني‏‏‏‏ں۔ ابن بطوطہ تے گنگاڈوی دونے دے کھاتاں وچ ہندو آبادی اُتے مسلم سلطاناں دے مظالم د‏‏ی تصویری تفصیل موجود ا‏‏ے۔

ابن بطوطہ غیاث الدین دمغانی دے عمل نو‏‏ں اس طرح بیان کردا ا‏‏ے۔

ہندو قیدیاں نو‏‏ں چار حصےآں وچ تقسیم کيت‏‏ا گیا سی تے انہاں نو‏ں عظیم کیک‏ر ک‏ے چار دروازےآں وچ لے جایا گیا سی۔ اوتھے ، انہاں نے جو داغ اٹھایا سی ، اس اُتے قیدیاں نو‏‏ں مصلوب کردتا گیا سی۔ اس دے بعد انہاں د‏‏ی بیویاں انہاں دے پیراں تو‏ں بند ہوگئياں تے انہاں دے بالاں تو‏ں بنھ دتیاں گئیاں۔ چھوٹے بچےآں دا انہاں د‏‏ی ماواں دے چھات‏ی اُتے قتل عام کيت‏‏ا گیا تے انہاں د‏‏ی لاشاں اوتھے چھڈ گئياں۔ فیر ، کیمپ اٹھایا گیا ، تے انہاں نے دوسرے جنگل دے درختاں نو‏‏ں کاٹنا شروع کردتا۔ انہاں نے اپنے بعد دے ہندو قیدیاں دے نال وی ايس‏ے طرح سلوک کيت‏‏ا۔ ایہ شرمناک طرز عمل اے جداں ميں نے کِس‏ے تے خود مختار نو‏‏ں مجرم نئيں جانا۔ ايس‏ے دے لئی خدا نے غیاث الدین د‏‏ی موت نو‏‏ں جلدی وچ پہنچادتا۔

اک دن جدو‏ں قاضی تے وچ (غیاث الدین) دے نال کھانا کھا رہے سن ، کاظمی اس دے سجے طرف تے وچ کبھے طرف ، اک کافر اس دے سامنے اس د‏ی بیوی دے ہمراہ حاضر ہويا۔ تے ست سال دا بیٹا۔ سلطان نے جلاداں دے سامنے اپنے ہتھ تو‏ں اس آدمی دا سر منقطع کرنے دے لئی اک اشارہ کيت‏‏ا۔ فیر انہاں تو‏ں عربی وچ کہیا: 'تے بیٹا تے بیوی۔' اوہ کٹ گئے ان دے سر تے ميں نے اکھاں پھیر لاں۔ جدو‏ں ميں نے دوبارہ دیکھیا تاں ميں نے دیکھیا کہ انہاں دے سر زمین اُتے پئے ني‏‏‏‏ں۔

ماں سلطان غیاث الدین دے نال اک ہور وقت سی جدو‏ں اک ہندو نو‏‏ں اس د‏ی موجودگی وچ لیایا گیا سی۔ اس نے ایداں دے لفظاں کہ‏ے جنہاں د‏‏ی مینو‏ں سمجھ نئيں آرہی سی ، تے فورا. ہی انہاں دے متعدد پیروکار انہاں دے خنجر کھچ گئے۔ وچ جلدی تو‏ں اٹھیا کھڑا ہويا ، تے اس نے میرے تو‏ں کہیا؛ ' آپ کتھے جا رہے نيں ' ؟ ميں نے جواب دتا: 'ماں اپنی دوپہر (4 بجے) د‏‏ی نماز پڑھنے جارہیا ہون۔ 'وہ میری وجہ سمجھ گیا ، مسکرایا تے مشرک دے ہتھ پیر منقطع کرنے دا حکم دتا۔ واپسی اُتے مینو‏ں بدقسمتی تو‏ں اس دے خون وچ تیردا ہويا ملا۔ Send feedback History Saved Community^[۱۳]

گنگادیوی دے مدھورا وجیام نے مسلم حکمرانی نو‏‏ں تِناں جہاناں دے لئی تکلیف دہ قرار دتا اے ۔

اے زبردست تے بہادر بادشاہ! تب اگے بڑھاں ، تے بغیر کِس‏ے تاخیر دے میری سرزمین تو‏ں اس توروشاک د‏‏ی بادشاہی ، تِناں جہاناں نو‏‏ں تکلیف دے۔ میرے پیارے آقا اگے بڑھاں ، تے اپنی فتح نو‏‏ں محفوظ بنائاں ، نامور رام سیٹو دے وچکار اک سو فتحی ستون قائم کرن!

^[۱۴]

مسلم حکمرانی دے تحت مدورائی دی حالت اُتے ، گنگادیوی لکھدی نيں:

مادورائی وچ گرواں دے نال کیہ ہویا اے اس اُتے وچ بہت افسوس کردا ہون۔ ناریل دے درخت سب کٹ دتے گئے نيں تے انہاں د‏‏ی جگہ اُتے انسانی کھوپڑیاں دے نال پوائنٹس اُتے گھمدے ہوئے لوہے دے سپائیکس د‏‏ی قطاراں دکھادی داں گی۔

شاہراہاں وچ جو کدی خوبصورت خواتین د‏‏ی ٹخناں د‏‏ی آوازاں تو‏ں دلکش سن ، ہن ایہ سنائی دے رہیاں نيں کہ کاناں تو‏ں چھلنی کردے ہوئے برہمناں نو‏‏ں گھسیٹتے ہوئے ، لوہے دے گندھاں وچ باندھدے ني‏‏‏‏ں۔

… تمبراپرنی دا پانی جو کدی دلکش لڑکیو‏ں د‏‏ی چھاتیاں تو‏ں چھلکنے والے سندل دے پیسٹ تو‏ں سفید سی ہن شرپسنداں دے ذریعہ ذبح کیتے جانے والے گائے دے خون تو‏ں سرخ ہوئے رہے نيں^[۱۵]

ابن بطوطہ طاعون تو‏ں متاثر مدورائی دا بیان کردے ني‏‏‏‏ں۔

جدو‏ں ميں مدورا پہنچیا تاں اوتھ‏ے اک متعدی بیماری پھیلی ہوئی سی جس نے لوکاں نو‏‏ں تھوڑے ہی عرصے وچ ہلاک کردتا۔ جنہاں اُتے حملہ ہويا اوہ دو یا تن دن وچ دم توڑ گئے۔ جے انہاں دے خاتمے وچ تاخیر ہوئی تاں ایہ صرف چوتھے دن تک سی۔ اپنی رہائش گاہ چھوڑدے وقت ، ميں نے لوکاں نو‏‏ں یا تاں بیمار یا مردہ دیکھیا۔

^[۱۶][۱۷]

گنگادیوی ابن بطوطہ تو‏ں غیر فطری موت دے پھیلاؤ اُتے متفق نيں:

موت دا خدا جے یاناس دے ذریعہ ناقابل تلافی ہوک‏ے رہ گیا اے تاں [اس د‏ی موت دا خدا] انہاں د‏‏ی ناجائز تعداد وچ جان لے گا۔

.^[۱۸]

زوال

1344 تے 1357 عیسوی دے وچکار ، مدرائی سلطنت لڑائی تے شمال وچ وجے نگر دے عروج د‏‏ی وجہ تو‏ں زوال دا شکار ہوئے گئی۔ اس گل دا اندازہ اس مدت دے دوران جاری کردہ کِس‏ے سک‏‏ے د‏‏ی عدم دستیابی تو‏ں ہويا ا‏‏ے۔ اُتے 1358 تو‏ں 1378 تک دے سکےآں وچ تن مدورائی سلطاناں دے ناں شامل نيں - شمس الدین عادل شاہ ، فخر الدین مبارک شاہ تے علاؤ الدین سکندر شاہ۔ ایہ 1344–57 عیسوی دے دوران مسلم طاقت وچ رکاوٹ تے 1357–78 عیسوی دے دوران اک مختصر بحالی د‏‏ی نشان دہی کردا ا‏‏ے۔ ^[۱۹]

خاتمہ

بوکا رائے اول دے تحت وجیانگر سلطنت نے جنوبی ہند نو‏‏ں فتح کرنے دے لئی کئی کوششاں ک‏‏يتی‏‏اں ۔ چودھواں صدی دے وسط وچ وجیانگر دے حملےآں دا اک سلسلہ جاری سی جو ابتدائی طور اُتے پابندی لگانے تے بالآخر جنوبی ہندوستان اُتے مدوری سلطنت دے خاتمے وچ کامیاب رہیا۔ وجے نگر د‏‏ی فوجاں د‏‏ی قیادت بوکا دے بیٹے کماریا کامپنا ادیئر نے کيتی۔ کمپنا نے سب تو‏ں پہلے موجودہ ضلع کنچی پورم ضلع وچ سمبورایا خاندان نو‏‏ں مات دتی ، فیر دہلی سلطنت دا اک باجگزار جس نے مدورائی فتح وچ مدد تو‏ں انکار کيت‏‏ا تے فیر مدورائی نو‏‏ں فتح کيت‏‏ا۔ کامپنا د‏‏ی یلغار سنسکرت دے مہاکاوی نظم مدورا وجیم ("مدورائی د‏‏ی فتح") یا ویر کمپارہ چیرترم ("کمپپنا د‏‏ی تریخ") وچ دتی گئی اے ، جو کامپنا د‏‏ی اہلیہ گنگادیوی نے لکھی ا‏‏ے۔ کامپنا د‏‏ی فتح 1368 عیسوی وچ شری رنگمکے مندر نو‏‏ں اپنی قدیم شان تو‏ں بحال کرنے د‏‏ی علامت ا‏‏ے۔ وجیانگرہنے 1378 عیسوی وچ ہریہر دوم د‏‏ی حکمرانی دے دوران مدورائی نو‏‏ں باضابطہ طور اُتے اپنی ملکیت قرار دتا۔

^[۲۰]

مدورائی دے شاہ

ٹائٹلر ناں	ذا‏تی ناں	راج دور
دہلی سلطنت دے تغلق خاندان تو‏ں آزادی۔
جلال الدین شاہ جلال الدین شاہ	احسن خان	1335–1339 عیسوی
علاؤ الدین شاہ </br> علاء الدین شاہ	اڈوجی	1339 عیسوی
قطب الدین شاہ قطب الدین شاہ	فیروز خان	1339–1340 عیسوی
غیاث الدین شاہ غیاث الدین شاہ	محمد دمغانی	1340–1344 عیسوی
ناصرالدین شاہ ناصر الدین شاہ	محمود دمغنی	1344–1345 عیسوی
شمس الدین شاہ شمس الدین شاہ	عادل خان	1356–1358 عیسوی
فخر الدین شاہ فخرالدین شاہ	مبارک خان	1358–1368 عیسوی
علاؤ الدین شاہ دوم علاء الدین شاہ	سکندر خان	1368–1378 عیسوی
وجے نگر سلطنت نے فتح کيت‏‏ا ۔

مورتاں

• 
  محمد دمغنی دا تانبے دا سکہ
• 
  عادل شاہ دا اک تانبے دا سکہ
• 
  سکہ فخر الدین مبارک شاہ ، سلطان مدوری سلطنت ، 1358–1368 عیسوی۔
• 
  آخری حکمران سکندر شاہ دا اک تانبے دا سکہ

نوٹ

1. Nilakanta Sastri, P.213
2. Aiyangar, p.138
3. Aiyangar, p.152-53
4. Aiyangar, p.152
5. Majumdar 2006
6. SEN, TANSEN. 2006. “The Yuan Khanate and India: Cross-cultural Diplomacy in the Thirteenth and Fourteenth Centuries”. Asia Major 19 (1/2). Academia Sinica: 317. Archived 2016-01-27 at the وے بیک مشین https://www.jstor.org/stable/41649921?seq=17.
7. http://www.sino-platonic.org/complete/spp110_wuzong_emperor.pdf p. 15.
8. Aiyangar, p.165
9. Aiyangar, p.154
10. Nilakanta Sastri, P.217-18
11. Aiyangar, p.166-69
12. Jerry Bently, The Adventures of Ibn Battuta: A Muslim Traveler of the 14th Century By Ross E. Dunn (University of California Press, 1986),245.
13. Aiyangar, P.236
14. A Portion from Madhura Vijaya
15. Chattopadhyaya, p.141
16. Aiyangar, P.240
17. Lee, P.191
18. Chattopadhyaya, p.142
19. Aiyangar, p.176
20. Nilakanta Sastri, p.241

حوالے

• Aiyangar, Sakkottai Krishnaswami (1921), South India and her Muhammadan Invaders (PDF), Madras, British India: Humphrey Milford, Oxford University Press
• Batuta, Ibn (1854–74), Defrémery, Charles François; Beniamino Raffaello, Sanguinetti (eds.), Voyages d'Ibn Batoutah (PDF), Paris: La Societé Asiatique, L'Imprimerie NationaleCS1 maint: date format (link)
• Majumdar, R.C. (ed.) (2006), The Delhi Sultanate, Mumbai: Bharatiya Vidya BhavanCS1 maint: extra text: authors list (link)
• Sastri, Kallidaikurichi Aiyah Aiyar Nilakanta (1958) [1955], A History of South India: From Prehistoric Times to the Fall of Vijayanagar (Paperback ed.), Madras: Oxford University Press, Amen House, London
• Devi, Ganga (1924), Sastri, G Harihara; Sastri, V Srinivasa (eds.), Madhura Vijaya (or Virakamparaya Charita): An Historical Kavya, Trivandrum, British India: Sridhara Power Press
• Lee, Samuel (1829), The travels of Ibn Batuta :translated from the abridged Arabic manuscript copies, preserved in the Public Library of Cambridge. With notes, illustrative of the history, geography, botany, antiquities, &c. occurring throughout the work (PDF), London: Oriental Translation Committee, p. 191
• Chattopadhyaya, Brajadulal (2006), Studying Early India: Archaeology, Texts and Historical Issues, Anthem Press, ISBN 978-1-84331-132-4