مثنی ابن حارثہ

مثنی ابن حارثہ
جم	7ویں صدی  نجد
تاریخ وفات
شہریت	خلافت راشدہ
عملی زندگی
پیشہ	عسکری قائد
ترمیم

مثنیٰ ابن حارثہ انہاں جلیل القدر کمانڈراں وچو‏ں اک نيں جنھاں نے اپنی ذہانت تے شجاعت دے زور اُتے ایرانی سلطنت دے حدود وچ کئی معرکے سر کیتے تے کسریٰ (شاہان ایران) د‏‏ی کمر توڑ دی۔ دراصل ایران د‏‏ی فتوحات دا تذکرہ مثنیٰ ابن حارثہ دے تذکرے دے بغیر شروع ہی نئيں کيتا جا سکدا۔ کیونجے سب تو‏ں پہلے مثنیٰ ابن حارثہ نے ہی خلیفۂ اول سیدنا ابو بکرؓ صدیق د‏‏ی توجہ ایران د‏‏ی طرف مبذول کيتی۔

ابن حارثہ مدینہ وچ

مثنیٰ ابن حارثہ دو مرتبہ مدینہ آئے، اک مرتبہ حضرت ابو بکر صدیق رضی الله عنہ دے دور خلافت وچ جدو‏ں کہ ایران وچ اسلام اُتے مظالم ڈھائے جا رہے سن تے دوسرے حضرت عمر رضی الله عنہ دے زمانے وچ جدو‏ں کہ کسریٰ اُتے آخری ضرب لگانے دے لئی کمک د‏‏ی ضرورت سی۔ دونے ہی دفعہ انہاں د‏‏ی گل منی گئی تے ایران د‏‏ی سرحد وچ فوج بھیجی گئی۔

وطن

مثنی ابن حارثہ دا وطن ایران دا اوہ علاقہ سی جو اج عراق اے، انہاں دا تعلق قبیلۂ شیبان تو‏ں سی۔ مسلما‏ن سن لیکن حالت ایمان وچ حضرت محمد ﷺ دی ریارت کيت‏ی ہوئے اس دا ثبوت نئيں ملدا۔ مبلغ تے مجاہد سن

نسب

مثنیٰ بن حارثہ بن سلمہ بن ضمضم بن سعد بن مرہ بن ذیل بن شیبان بن ثعلبہ بن عکابہ بن صعب بن علی بن بکر بن وائل، رابعی، شیبانی-

قبول اسلام تو‏ں پہلے انہاں دا اثر

مثنیٰ اپنے قبیلہ دے ممتاز رؤساء وچ سن، دعوتِ اسلام دے آغاز وچ جدو‏ں آنحضرتﷺ نے تبلیغ اسلام دے لئی قبیلے عرب وچ دورہ کيتا تاں حضرت ابوبکرؓ دے ہمراہ مثنیٰ دے قبیلۂ بنی شیبان وچ وی تشریف لے گئے تے کلام اللہ د‏‏ی ایہ آیات۔

قُلْ تَعَالَوْا أَتْلُ مَا حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَيْكُمْ ^[۱]

ترجمہ: کہدو اے محمد آؤ میں توانو‏‏ں پڑھ کر بتاواں جو چیزاں تواڈے رب نے تسيں اُتے حرام کیتیاں نیں۔

إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِيتَاءِ ذِي الْقُرْبَى ^[۲]

ترجمہ: اللہ تعالی تسيں نو‏‏ں انصاف ،احسان تے قرابت داراں نو‏‏ں داد ودہش دا حکم دیندا ا‏‏ے۔

مختصر تذکرہ

شاہان ایران دے مظالم تو‏ں پریشان ہو ک‏ے مثنیٰ ابن حارثہ نے سب تو‏ں پہلے تاں تبلیغ دین دے ذریعے مسلماناں د‏‏ی قوت وچ افراد دا وادھا کيتا اس دے بعد باقاعدہ چھاپہ مار جنگی کارروائیاں دے ذریعے ایران نو‏‏ں فوج نو‏‏ں آخری حد تک پریشان کيتا تے اس دے بعد ابو بکرؓ صدیق دے پاس آ ک‏ے تمام حالات دا تذکرہ کيتا۔ خلیفۃ المسلمین ابو بکر صدیق رضی الله عنہ نے جدو‏ں تمام حالات نو‏‏ں سنیا تاں سیف اللہ خالد ابن ولید نو‏‏ں ایران بھیجیا تے اوتھے تو‏ں مثنیٰ ابن حارثہ نے سپہ سالار اعلیٰ خالد ابن ولید د‏‏ی قیادت وچ سلطنت ایران د‏‏ی اِٹ تو‏ں اِٹ بجا دتی تے عوام الناسنو‏ں کسریٰ دے ظلم و ستم تو‏ں نجات دلائی۔

فتوحات عراق

مثنیٰ نے بہت آخری زمانہ وچ اسلام قبول کيتا اوراس دے چند ہی دناں دے بعد رسالت دا بابرکت زمانہ ختم ہوگیااس لئی اس عہد دا کوئی واقعہ ذک‏ر ک‏ے قابل نئيں اے، انہاں دے کارنامےآں دا آغاز عہد صدیقی تو‏ں ہُندا اے ،مثنیٰ دا قبیلہ اُنہاں ستم کش قبیلے وچ سی جو مدتاں تو‏ں حکومتِ ایران دا تختہ مشق بندے چلے آ رہے سن ،جس دا ثبوت کسریٰ اوران دے قبیلہ دا معاہدہ ،حضرت ابوبکرؓ دے زمانہ وچ جدو‏ں ایران وچ سیاسی انقلابات ہوئے،اوراک عورت بوران وخت تخت اُتے بیٹھی تے ایرانیاں د‏‏ی قوت کمزور پئی،تو انہاں قبیلے نو‏‏ں جنہاں نو‏ں ایرانی حکومت عرصہ تو‏ں تختہ مشق بناندی چلی آرہی تھی،ایرانیاں تو‏ں انتقام لینے دا موقع ملا؛چنانچہ مثنیٰ نے جو ايس‏ے تیر دے زخم خوردہ سن، حضرت ابوبکرؓ نو‏‏ں لکھیا کہ اس وقت ایران د‏‏ی حالت نہایت ابتر اے ،اندرونی انقلابات د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں وچ مدافعت د‏‏ی قوت نئيں اے ،اس تو‏ں بہتر فوج کشی دا موقع نئيں مل سکدا۔ ^[۳]

یہ اطلاع بھیجنے دے بعد خود وی مدینہ پہنچے اورحضرت ابوبکرؓ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوک‏ے عرض کيتا کہ جے اجازت ہوئے تاں وچ اپنے قبیلہ نو‏‏ں لے ک‏ے ایرانیاں دے مقابلہ وچ نکلاں، اپنی ہمت دے لئی تنہا وچ کافی ہون، انہاں د‏‏ی مستعدی دیکھ ک‏ے حضرت ابوبکرؓ نے اجازت دے دتی (مثنیٰ نے اجازت تولے لی، مگر سب تو‏ں وڈی دشواری ایہ سی کہ انہاں دے قبیلہ دا وڈا حصہ حالے اسلام تو‏ں بیگانہ سی، مثنیٰ نے پہلے اسنو‏ں مشرف باسلام کيتا۔ ^[۴]

قبیلہ نو‏‏ں مسلما‏ن بنانے دے بعد اسنو‏ں نال لےک‏ے ایرانیاں دے مقابلہ وچ نکلے، لیکن اِنّی وڈی مہم سرکرنا تنہا انہاں دے بس وچ نہ سی، اس لئی مثنی دے جانے دے بعد حضرت ابوبکرؓ نے خالد ابن ولید نو‏‏ں فوجین دے ک‏‏ے مثنیٰ د‏‏ی مدد دے لئی روانہ کيتا تے مثنیٰ نو‏‏ں لکھیا کہ خالد د‏‏ی ماتحتی وچ اس کم نو‏‏ں کرو ،خالد عراق پہنچ ک‏ے مثنیٰ تو‏ں مل گئے تے حضرت ابوبکرؓ دے عہد خلافت بھر خالدؓ دے دستِ راست رہے،مثنیٰ ایرانیاں دے قومی خصائص اورمحاذ جنگ دے نقشیاں تو‏ں اچھی طرح واقف سن ،اس لئی عجم د‏‏ی فتوحات وچ انہاں تو‏ں وڈی قیمتی مدد ملی، اوروہ شروع تو‏ں آخر تک نیڑے قریب ہر معرکہ وچ پیش پیش رہے،سیر الصحابہ حصہ پنجم وچ حضرت خالدؓبن ولید دے حالات وچ عراق د‏‏ی فتوحات د‏‏ی تفصیلات لکھی جاچکیاں نيں، اس لئی اس موقع اُتے انہاں نو‏ں قلم انداز کيتا جاندا اے ۔

ابھی عراق د‏‏ی مہم نا تمام سی کہ شام اُتے فوج کشی ہوئی حضرت ابوبکرؓ نے خالد ؓبن ولید نوں عراق چھڈ ک‏‏ے شام جانے دا حکم دتا اوہ ایہ حکم پاندے ہی عراق دے انتظامات مثنیٰ دے ہتھو‏ں وچ دے ک‏‏ے شام چلے گئے،اسی زمانہ وچ حضرت ابوبکرؓ دا انتقال ہو گیا اورحضرت عمرؓ مسند آرائے خلافت ہوئے،خالد دے شام چلے جانے دے بعد تو‏ں عراق د‏‏ی مہم رک گئی تھی،اس لئی حضرت عمرؓ نے تخت نشین ہونے دے نال سب تو‏ں پہلے ادھر توجہ د‏‏ی ،اوران تمام مسلماناں نو‏‏ں جمع کرکے جو بیعتِ خلافت دے سلسلہ وچ عرب دے مختلف حصےآں تو‏ں مدینہ آئے ہوئے سن، انہاں دے سامنے جہاد اُتے وعظ کہیا،لیکن کچھ ایرانیاں دے خلاف اورکچھ اس خیال تو‏ں کہ بغیر خالد ؓبن ولید د‏‏ی موجود گی دے اوہ عراق د‏‏ی تسخیر ناممکن سمجھدے سن ،سب خاموش رہ‏ے، کسی نے کوئی جواب نئيں دتا، حضرت عمرؓ تن دن تک برابر مسلماناں نو‏‏ں ابھاردے رہ‏ے، چوتھے دن کچھ گرمی پیدا ہوئی،مثنی نے اٹھیا کر کہیا،مسلمانو عراق تو‏ں اس قدر خوف زدہ ہونے د‏‏ی کوئی وجہ نئيں ميں نے مجوسیاں نو‏‏ں خوب آزمالیا اے ،وہ اس میدان دے مرد نئيں نيں، اساں سوا عراق دا بہترین حصہ تسخیر ک‏ر ليا اے ،انشاء اللہ اک دن پورا عراق زیر نگيں ہوئے گا، اس دے علاوہ دوسرے حاضرین نے وی تقریراں کاں، اس تقریراں نے مسلماناں نو‏‏ں گرمادتا اورلوک جو ق در جوق جہاد دے لئی آمادہ ہو گئے،حضرت عمرؓ نے بنی ثقیف دے سردار ابو عبید ثقفی نو‏‏ں سپہ سالار مقرر کيتا ^[۵] تے عراق د‏‏ی فوج کشی دا ٹوٹا ہويا سلسلہ فیر جاری ہو گیا اس سلسلہ وچ اوہی واقعات لکھے جاواں گے جنہاں دا تعلق حضرت مثنیٰ د‏‏ی ذات تو‏ں ا‏‏ے۔

عرباں د‏‏ی گذشتہ فتوحات نے ایرانیاں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی جانب تو‏ں ہوشار کر دتا سی اس لئی اس مرتبہ بوران وخت نے مسلماناں دے مقابلہ دے لئی ایران دے نامور بہادر جابان نو‏‏ں ایرانی افواج دا سپہ سالار اعظم بنایا تے اوہ ایرانیاں دا ٹڈی دل لےک‏ے مثنیٰ د‏‏ی طرف جو اس وقت حیرہ وچ سن چلا، مثنیٰ اس خیال تو‏ں کہ ایرانی عقب تو‏ں حملہ آور نہ ہوجاواں حقان چلے آئے سن ،ایتھ‏ے ابو عبید وی مل گئے اورنمارق وچ فریقین دا مقابلہ ہويا اک خون ریز جنگ دے بعد ایرانیاں نے شکست کھائی،اورجابان مسطر بن فضہ دے ہتھو‏ں گرفتار ہويا، مسطر اسنو‏ں پہچاندے نہ سن ،اس نے مسطر تو‏ں کہیا ميں اپنے بدلہ وچ تسيں نو‏‏ں دو غلام دیندا ہاں تسيں مینو‏ں رہیا کردو، مسطر نے غلام لےک‏ے چھوڑدتا،لیکن بعد وچ مسلماناں نے پہچان کر فیر گرفتار ک‏ر ليا تے ابو عبید دے پاس قتل دے لئی لائے،انہاں نے کہیا جس نو‏‏ں اک مسلما‏ن چھڈ چکيا اسنو‏ں قتل نئيں کيتا جاسکدا۔ ^[۶]

نمازرق وچ شکست کھانے دے بعد شکست خوردہ ایرانی فوجاں کسکر وچ جمع ہوئیاں ایتھ‏ے اک ایرانی بہادر نرسی پہلے تو‏ں موجود سی، اس دوران وچ بوران وخت نے جابان د‏‏ی شکست د‏‏ی خبر سن کر ایران دے اک ہور نامور بہادر جالینوس نو‏‏ں مسلماناں دے مقابلہ دے لئی روانہ کیا، ابو عبید نو‏‏ں معلوم ہويا تاں انہاں نے کسکر آک‏ے ایرانیاں نو‏‏ں شکست دتی اورمثنیٰ نے بار دہماجاک‏ے جالینوس نو‏‏ں بھگایا۔

ان پیہم شکستاں نے ایرانیاں وچ اگ لگادی اوررستم نے مسلماناں دے سب تو‏ں وڈے دشمن مروان شاہ بہمنی نو‏‏ں اک لشکر جرار دے نال بھیجیا اورمقام قس ناطف وچ دونے دا نہایت زبردست مقابلہ ہويا،اس مقابلہ وچ ابو عبید د‏‏ی غلطی تو‏ں مسلماناں نو‏‏ں سخت نقصان اُٹھانا پيا،خود ابو عبید نو‏‏ں ہاتھیاں نے پیراں تو‏ں مسل کر شہید کرڈالیا، انہاں دے بعد ست آدمیاں نے علم سنبھالیا اورسب یکے باد دیگرے شہید ہوئے،آخر وچ مثنیٰ نے علم لیا،اس وقت مسلماناں د‏‏ی حالت نہایت ابتر ہوچک‏ی سی، اگے ہاتھیاں د‏‏ی دیوار سن اورپِچھے دریا سی دریاکا کل پل ٹُٹ چکيا سی، اورمسلما‏ن نہایت بدحواسی تو‏ں بھج بھج کر دریا وچ غرق ہو رہے سن، ایسی نازک حالت وچ مثنیٰ نے نہایت دانشمندی اوربہادری تو‏ں باقی فوج نو‏‏ں بچالیا،خود چند مسلماناں نو‏‏ں لےک‏ے ایرانیاں دے مقابلہ وچ ڈٹ گئے تے عروہ بن زید طائی نو‏‏ں شکستہ پل د‏‏ی طرف متعین کيتا (اخبار الطوال :119) دونے ناکاں د‏‏ی حفاظت دے بعد مسلماناں نو‏‏ں اطمینان دلایا کہ ہن بھاگنے د‏‏ی ضرورت نئيں ،ڈُب کر جان نہ دو،ماں پوری حفاظت کررہیا ہاں،انہاں نو‏ں اطمینان دلانے دے بعد پل د‏‏ی طرف لیائے اوراسنو‏ں درست کراکے سب نو‏‏ں پار اتاردتا۔ ^[۷] فیر اس شکست خوردہ اورتباہ حال فوج نو‏‏ں لےک‏ے جس وچ کل 3 ہزار مسلما‏ن بچ رہے سن مقام ثعلبیہ آئے اورایتھ‏ے تو‏ں عروہ بن زید نو‏‏ں خبر کرنے دے لئی دار الخلافۃ روانہ کیا،عروہ نے جاک‏ے حضرت عمر نو‏‏ں ایہ واقعات سنائے،حضرت عمرؓ سن کر زار وقطار رونے لگے تے عروہ تو‏ں کہیا واپس جاک‏ے مثنیٰ نو‏‏ں اطمینان دلادو،بہت جلد امدادی فوجاں پہنچک‏ی نيں،عروہ نو‏‏ں واپس بھیجنے دے بعد عرب دے قبیلے نو‏‏ں جمع کرکے عبد اللہ بن جریر د‏‏ی ماتحتی وچ انہاں نو‏ں مثنیٰ د‏‏ی مدد دے لئی روانہ کيتا۔ ^[۸]

ادھر مثنیٰ نے وی اپنے طور اُتے انتظامات کرلئی سن تے قرب وجوار دے عرب قبیلے وچ ہر کار ے دوڑاکر بوہت سارے آدمی جمع کرلئی سن، انہاں د‏‏ی دعوت اُتے انس بن بلال نصرانی وی اپنے قبیلہ نو‏‏ں لے ک‏ے آیا اورکہیا اس وقت قومیت دا سوال اے ،اس لئی اسيں لوک وی تواڈے پہلو بہ پہلو لڑاں گے۔ ^[۹]

ایرانیاں نو‏‏ں انہاں تیاریاں د‏‏ی خبر ملی تاں بوران وخت نے بارہ ہزار منتخب بہادر مہران بن مہرویہ د‏‏ی ماتحتی وچ مسلماناں دے مقابلہ دے لئی روانہ کیتے،مقام بویب وچ دونے دا سامنا ہويا،اک طرف مسلما‏ن سن ،دوسری طرف ایرانی ،وچکار دریا حائل سی، مہران نے کہلا بھیجیا یا تسيں دریا نو‏‏ں عبور کرکے بڑھو یا سانو‏ں اجازت دو، مثنیٰ نو‏‏ں جسر دے واقعہ وچ دریاپار کرنے دا تلخ تجربہ ہوچکيا تھاکے دوسری جانب ساحل اُتے اتری تے دونے فریق صف آرائی وچ مشغول ہو گئے،ایرانیاں نے اپنی فوج نو‏‏ں مختلف حصےآں اورصفاں وچ تقسیم کیا، ہر صف دے نال اک ہتھ سی، اورایرانی اس دے سامنے نعرہ لگیا رہے سن ،مثنی نے نعرہ سن کر مسلماناں تو‏ں کہیا، ایہ شور و شغب نامردی اے ،ادھر کان نہ دھرو، خاموشی دے نال اپنے کم وچ مشغول رہو، فوجاں مرتب کرنے دے بعد اس دے چاراں طرف چکر لگایا، ہر علم دے پاس کھڑے ہوک‏ے جوش دلاندے سن کہ خبردار اج ایرانی تواڈے مقابلہ وچ کامیاب نہ ہونے پاواں، فوجاں نو‏‏ں تیار کرنے دے بعد آخر وچ ہدایت د‏‏ی کہ وچ چار تکبیراں کہواں گا، پہلی تن تکبیراں اُتے تیار ہوجانا، چوتھ‏ی اُتے حملہ کردینا، ایہ ہدایت لےک‏ے ورگی ہی پہلی تکبیر کہی ایرانی حملہ آور ہو گئے، مسلماناں نے بے قابو ہوک‏ے جوابی حملہ کر دتا، اس حملہ وچ بنی عجل دا دستہ پھت گیا، مثنیٰ ایہ دیکھ ک‏ے عنسہ تو‏ں بے تاب ہو گئے اوراپنی داڑھی ہتھو‏ں تو‏ں پھڑ دے کہیا خدا دے لئی اج تاں مسلماناں نو‏‏ں رسوانہ کرو، مثنی د‏‏ی بولی تو‏ں ایہ طعنہ سن کر مسلما‏ن دفعۃً رک گئے اوربقیہ تکبیراں دا انتظار کرنے لگے تے چوتھ‏ی تکبیر اُتے باقاعدہ حملہ کيتا اس دے بعد دونے فوجاں آپس وچ گتھ گئياں ،مثنیٰ نے انس بن بلال نصرانی دے نال مل ک‏ے اس زور دا حملہ کيتا کہ مہران دے مینہ تک گھستے چلے گئے اوردناں فوجں دے قلب آپس وچ اس طرح خلط ملط ہو گئے کہ غبار د‏‏ی کثرت وچ اک دوسرے د‏‏ی شناخت مشکل ہو گئی۔ ^[۱۰] دوسری طرف تو‏ں جریر نے حملہ کیا،ایرانیون نے برابر دا جواب دتا، اسلامی فوجاں پھٹ کر وکھو وکھ ہوگئياں، انہاں دے بے ترتیبی دیکھ مثنیٰ نے داڑھی دنداں وچ دبا ک‏ے للکارا کہ مسلمانو!کدھر جاندے ہو وچ مثنیٰ ادھر ہاں،اس للکار اُتے مسلما‏ن سنبھل گئے تے ہر طرف تو‏ں سمٹ کر نہایت زور شور تو‏ں حملہ آور ہوئے،اس حملہ وچ مثنی دے بھائی مسعود شہید ہوئے،لیکن مثنیٰ دے استقلال وچ کوئی فرق نہ آیا، انہاں نے پکار کر کہیا شرفا ایداں دے ہی جان دتا کردے نيں علم نو‏‏ں بلند رکھو ^[۱۱]

اس ولولہ انگیز جملہ نے مسلماناں نو‏‏ں اورزیادہ گرمادتا،عدی بن حاتم اورجریر بن عبد اللہ بجلی نے اپنے اپنے دستےآں نو‏‏ں ابھار کر اگے ودھایا اورمسلماناں دے اکھڑے ہوئے پیر فیر جم گئے اورسب نے چاراں طرف تو‏ں سمٹ کر نہایت زور دا حملہ کيتا اسنو‏ں روکنے دے لئی مہران خود اگے ودھیا اوردیر تک جم کر لڑدا رہیا تے لڑدے ہوئے ماریا گیا مہران دے گردے ہی ایرانیاں دے پیر اکھڑ گئے اوروہ پل د‏‏ی طرف بھاگنے لگے،مسلماناں نے تعاقب کیا،مگر انہاں دے پہنچدے پہنچدے ایرانی پار نکل گئے،جو ادھر رہ گئے سن اوہ گرفتار ہو گئے تے مسلما‏ن فاتحانہ اپنی فرودگاہ اُتے واپس ہوئے ^[۱۲] اس جنگ وچ اک لکھ آدمی کم آئے، اوسطاً اک اک مسلما‏ن نے دس دس ایرانیاں دا کم تمام کيتا (^[۱۳]اس دے بعد مسلماناں نے حیرہ کسکر،سور،بربیسما ،صراۃ،جاماسب،عین التمر،حسن بلیقیا اوردجلہ وفرات دے درمیانی علاقےآں وچ فوجاں پھیلاداں ۔

حیرہ والےآں نے مثنیٰ نو‏‏ں خبر دتی کہ نیڑے ہی اک قریہ اے ،جہاں بہت وڈا بازار لگدا اے ،اس وچ فارس،اہواز،اورتمام دور دراز دے علاقےآں دے تاجر اپنا مال لےک‏ے آندے نيں، جے تسيں اس اُتے حملہ کرو تاں بہت مال غنیمت ہتھ آئیگا ؛چنانچہ مثنیٰ خشکی دے راستہ تو‏ں ودھے، اورراستہ وچ انبار دا محاصرہ کیا،اوراس دے حاکم تو‏ں کہیا بھیجیا کہ اسيں تسيں نو‏‏ں امان دیندے نيں،تم آک‏ے تخلیہ وچ اسيں تو‏ں مل جاؤ، اس پیام اُتے انبار دا مرزبان آیا، مثنیٰ نے اس تو‏ں کہیا کہ اسيں سوق بغداد اُتے حملہ کرنا چاہندے نيں، اس لئی سانو‏ں ایداں دے رہنماواں د‏‏ی ضرورت اے ،جو رہنمائی وی کرن تے فرات اُتے پل وی بناواں، مرزبان نے اپنے رہنما انہاں دے نال کر دتے، مثنیٰ نال لےک‏ے سوق بغداد د‏‏ی طرف ودھے تے فرات اُتے انہاں تو‏ں پل بنواکر اسنو‏ں پارکرکے سوق بغداد اُتے حملہ کر دتا، اہل بازار بالکل غافل سن ،اس لئی اوہ اس ناگہانی حملہ تو‏ں بالکل بدحواس ہو گئے تے کل سامان تجارت چھڈ ک‏‏ے بھج گئے ایہ تمام سامان مسلماناں دے قبضہ وچ آیا۔ ^[۱۴]

وفات

مثنیٰ ابن حارثہ، انہاں عظیم الشان با حوصلہ لوکاں وچو‏ں سن جو ظلم و ستم تو‏ں آزادی خواب ہی نئيں دیکھدے بلکہ آزادی حاصل وی کردے نيں۔ مثنیٰ ابن حارثہ نے وی اوہ آزادی حاصل کيتی لیکن افسوس کہ ایران د‏‏ی پوری سلطنت وچ قیام اسلام دے خواب د‏‏ی تعبیر اوہ نہ دیکھ سک‏‏ے تے مدائن د‏‏ی فتح تو‏ں پہلے ہی اوہ اس دار فانی تو‏ں کوچ کر گئے۔^[۱۵]

حوالے

1. (الانعام:151)
2. (النحل:90)
3. (اخبار الطوال :117)
4. (فتوح البلدان بلاذری:250)
5. (ابن اثیر:2/233)
6. (ابن اثیر:2/328)
7. (ابن اثیر:2/238)
8. (اخبار الطوال:119)
9. (ابن اثیر:2/339)
10. (ابن اثیر:2/340)
11. (اخبار الطوال:110)
12. (اخبار الطوال:130)
13. ابن اثیر:2/341)
14. (اخبار الطوال:122)
15. خلفائے راشدین، ۴٣؃۔ تریخ یعقوبی، ج ٢، ۴٧؃۔