محمود شاہ اول بیگڑا

Mahmud Shah I
Sultan of Gujarat
شریک حیات	Rupamanjhari, Hirabai
نسل	Khalíl Khán (Muzaffar Shah II), Muhammad Kála, Ápá Khán, Áhmed Khán
مکمل نام Abu'l Fath Nasir – ud – Din Mahmud Shah I
والد	Muhammad Shah II
والدہ	Bíbi Mughli
پیدائش	1445 احمد آباد (بھارت)
وفات	23 November 1511 Ahmedabad
تدفین	Sarkhej Roza, Ahmedabad
مذہب	اہل سنت

Gujarat Sultanate Muzaffarid dynasty (1407–1573)
Gujarat under Delhi Sultanate	(1298–1407)
Muzaffar Shah I	(1391-1403)
Muhammad Shah I	(1403-1404)
Muzaffar Shah I	(1404-1411) (2nd reign)
Ahmad Shah I	(1411-1442)
Muhammad Shah II	(1442-1451)
Ahmad Shah II	(1451-1458)
Daud Shah	(1458)
Mahmud Begada	(1458-1511)
Muzaffar Shah II	(1511-1526)
Sikandar Shah	(1526)
Mahmud Shah II	(1526)
Bahadur Shah	(1526-1535)
Mughal Empire under Humayun	(1535-1536)
Bahadur Shah	(1536-1537) (2nd reign)
Miran Muhammad Shah I (Farooqi dynasty)	(1537)
Mahmud Shah III	(1537-1554)
Ahmad Shah III	(1554-1561)
Muzaffar Shah III	(1561-1573)
Mughal Empire under Akbar	(1573-1584)
Muzaffar Shah III	(1584) (2nd reign)
Mughal Empire under Akbar	(1584-1605)
سانچہ: ویکھو گل بات لکھو

سلطان محمود بیگڑا یا محمود شاہ اول ( دور: 25 مئی 1458   -   23 نومبر 1511 ) ، گجرات سلطنت کا سب تو‏ں نمایاں سلطان سی۔ کم عمری وچ ہی تخت اُتے اٹھایا ، اس نے پاواگڑھ تے جوناگڑھ کے قلعےآں نو‏‏ں کامیابی دے نال لڑائیاں وچ قابو ک‏ر ليا جس نے اس دا ناں بیگڑا رکھ دتا ۔ اس نے چمپانیر نو‏‏ں دار الحکومت دے طور اُتے قائم کيت‏‏ا۔ اوہ گجرات کے دوارکا وچ واقع درکدھیش مندر د‏‏ی تباہی دا ذمہ دار سی ، جو ہندوواں دے مقدس سمجھ‏‏ے جانے والے چار دھاماں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔

ناں

اس دا پورا ناں ابوالفتح ناصر الدین محمود شاہ اول تھا ۔ اوہ فاتح خان یا فتح خان پیدا ہوئے. اس نے اپنے آپ نو‏‏ں ، سلطان البر ، سلطان البحر ، زمین دے سلطان ، بحر دے سلطان دا لقب دتا۔

محمود د‏‏ی کنیت بیگڑا یا بیگڑہ د‏‏ی ابتدا وچو‏ں ، برڈز ہسٹری آف گجرات وچ دو وضاحتاں پیش کيتیاں گئیاں نيں ۔   202) تے میراتِ احمدی (فارسی متن ، ص..)   74):

1. اس د‏ی مونچھاں وڈی تے بیل دے سنگ د‏‏ی طرح مڑی ہوئیاں سن ، اس طرح دے بیل نو‏‏ں بیگڑو کہیا جاندا اے
2. ایہ لفظ گجرا‏تی ، دو تے گڑھ ، اک قلعے تو‏ں آیا اے ، لوک اسنو‏ں دو قلعےآں اُتے قبضہ کرنے دے اعزاز وچ ایہ لقب دیندے ني‏‏‏‏ں۔ گرنار (1472) دا جوناگڑھ تے چمپانیرکا پاواگڑھ (1484)۔

مڈھلا جیون

قطب الدین احمد شاہ دوم د‏‏ی وفات اُتے ، امرا نے اس دے چچا داؤد خان ، ولد احمد شاہ اول دے تخت اُتے بیٹھایا۔ لیکن چونکہ داؤد خان نے نچلے طبقے دے لوکاں نو‏‏ں اعلیٰ عہدےآں اُتے مقرر کيت‏‏ا تے ناجائز کماں دا ارتکاب کيت‏‏ا۔ ست یا ستائیس دناں د‏‏ی اک مختصر مدت دے اندر اندر، اوہ معزول کيت‏‏ا گیا سی تے 1459 وچ اس دے سوتیلے بھائی فتح خان ، محمد شاہ دوم تے بی بی مغلانی ، جو ٹھٹھہ ،سندھ د‏‏ی سمہ سلطنت دے حکمران جام جونا د‏‏ی بیٹی سی ، دا بیٹا تھا؛ تیرہ سال د‏‏ی عمر وچ محمود شاہ اول دے لقب تو‏ں تخت اُتے بیٹھایا گیا۔

سنت شاہ عالم دے نال فتح خان دا قریبی تعلق گجرات دے نامہ نگاراں دے ذریعہ کثرت تو‏ں ذکر کيت‏‏ا جاندا ا‏‏ے۔ میرات سکندری (فارسی متن ،66–70) دے مطابق جام جونا اپنی دو بیٹیاں بیبی مغلی زیادہ خوصورت نو‏‏ں سنت شاہ عالم تے بیبی مِرغی کم خوبصورت سلطان کس رلفچ دا ارادہ کيت‏‏ا۔ جام دے سفیراں نو‏‏ں رشوت دے ک‏ے بادشاہ نے خوبصورت بہن نو‏‏ں اپنے لئی رکھ لیا۔ مشتعل سنت شاہ عالم نو‏‏ں اس دے والد نے تسلی دتی جس نے کہیا: بیٹا ، گائے تے بچھڑا دونے آپ دے پاس آئیاں گے۔ محمد شاہ دوم د‏‏ی موت دے بعد ، قطب الدین احمد شاہ دوم نے نوجوان فتح خان دے خلاف ہونے والے منصوبےآں دے خوف تو‏ں بیبی مغلی نو‏‏ں اپنی بہن تو‏ں حفاظت حاصل کرنے اُتے مجبور کر دتا تے اپنی بہن د‏‏ی موت اُتے اس نے سنت شاہ عالمنال شادی کيتی۔ قطب الدین نے فتح خان اُتے قبضہ کرنے دے لئی متعدد کوششاں ک‏‏يتی‏‏اں ۔ لیکن سنت شاہ عالم د‏‏ی طاقت تو‏ں جدو‏ں قطب الدین نے اسنو‏ں پھڑنے د‏‏ی کوشش کيتی تاں فتح خان جسم دے نال نال لباس وچ وی لڑکی بن گیا۔ اک اکاؤنٹ دے مطابق قطب الدین د‏‏ی فتح خان نو‏‏ں لے جانے د‏‏ی کوشش وچ موت ہوئی۔ جدو‏ں اوہ اک پاگل اونٹھ اُتے سوار ہويا ، بادشاہ نے پریت اُتے ماریا تے اس د‏ی تلوار ہويا تو‏ں چلدی اس دے گھٹنے نو‏‏ں گھساندی ا‏‏ے۔ ایہ سینٹ د‏‏ی تلوار سی ، جو اس د‏ی مرضی دے خلاف سی ، کیونجے اوہ جاندا سی کہ بادشاہ د‏‏ی موت ہوئے گی ، قطب الدین نے شاہ عالم نو‏‏ں مالوا سلطنت دے محمود خلجی دے خلاف کاپادوانچکی جنگ تو‏ں پہلے اس دا گھیرا پابند کرنے اُتے مجبور کر دتا۔ ^[۱]

راج

ابتدائی سال

بھدرہ قلعہ دا دروازہ

جلد ہی اس دے چچا داؤد خان چل بتاں۔ سیفل الملک ، کبیرالدین سلطانی ، اکد الملک ، برہان الملک تے ہسام الملک سمیت چند امرا نے سلطان نو‏‏ں خبر دتی کہ وزیر شعبان عماد الملک نے غداری اُتے غور کيت‏‏ا تے اپنے بیٹے نو‏‏ں تخت اُتے بٹھانا چاہندا سی۔ بھدر قلعے وچ وزیر نو‏‏ں پھڑ کر قید ک‏ر ليا تے اپنے پنج سو قابل بھروسا افراد نو‏‏ں اپنے محافظ د‏‏ی حیثیت تو‏ں مقرر کيت‏‏ا ، باغی اپنے گھراں نو‏‏ں پرت گئے۔ رات دے وقت ، ہاتھی دے اصطبل دا سردار ، نوجوان سلطان دے پاس گیا ، اس نے اس د‏ی نمائندگی د‏‏ی کہ عماد الملک نو‏‏ں قید کرنے والے رئیس حقیقی غدار سن تے انہاں نے سلطان دے چچا حبیب خان نو‏‏ں اس جگہ تخت اُتے بیٹھانے دا عزم کيت‏‏ا سی۔ سلطان نے اپنی والدہ تو‏ں مشورہ کيت‏‏ا تے اس دے کچھ وفادار دوستاں نے صبح دے وقت عبد اللہ نو‏‏ں حکم دتا کہ اوہ اپنے تمام ہاتھیاں نو‏‏ں مکمل ہتھیاراں تو‏ں لیس کرے تے بھدر دے سامنے چوک وچ کھڑا کر دے۔ اس دے بعد اس نے اپنے آپ نو‏‏ں تخت اُتے بٹھایا تے سخت غصے د‏‏ی آواز وچ درباریاں وچو‏ں اک نو‏‏ں حکم دتا کہ اوہ شعبان عماد الملک نو‏‏ں باہر لیائے ، تاکہ اوہ اس تو‏ں اپنا انتقام لے سک‏‏ے۔ چونکہ انہاں احکامات د‏‏ی تعمیل نئيں کيت‏‏ی گئی سلطان اٹھا تے بھدرہ اُتے چل پيا: "شعبان نو‏‏ں باہر لاؤ!" محافظاں نے عماد الملک نو‏‏ں باہر لیایا تے سلطان نے اس د‏ی زنجیراں نو‏‏ں توڑنے دا حکم دتا۔ کچھ اشراف نے سلطان دے سامنے اپنا حق تسلیم خم کر دتا ، دوسرےآں نے بھج کر خود نو‏‏ں چھپا لیا۔ صبح ہوئی ، ایہ سن کر ، منتشر رئیساں نے سلطان دے خلاف مارچ کيت‏‏ا۔بوہت سارے لوکاں نے سلطان نو‏‏ں مشورہ دتا کہ اوہ دربار سابرمتی دریا عبور ک‏ر ک‏ے شہر تو‏ں رخصت ہوجان تے فوج جمع کرنے دے بعد ، رئیساں دے خلاف مارچ کرن۔

نوجوان سلطان نے انہاں مشوراں اُتے کان نہ دھردے ہوئے عبد اللہ نو‏‏ں حکم دتا کہ اوہ اپنے چھ سو ہاتھیاں دے نال پیش قدمی کرے۔ اس پیش قدمی نے انہاں بدعہدےآں نو‏‏ں منتشر کر دتا جو فرار ہوئے گئے تے یا تاں اوہ خود ہی شہر وچ چھپ گئے یا خود نو‏‏ں ملک وچ لے گئے۔ کچھ مارے گئے ، کچھ نو‏‏ں ہاتھیاں دے پیراں تلے سلطان دے حکم تو‏ں روند ڈالیا گیا تے اک نو‏‏ں معاف کر دتا گیا۔

1461 یا 1462 وچ ، فرشتہ دے مطابق، نظام شاہ بہمنی (دور. 1461–1463)، سلطان بہمنی سلطنت دکن ، جنہاں دے ملک اُتے مالوا سلطانمحمود خلجی د‏‏ی طرف تو‏ں حملہ کيت‏‏ا گیا سی، گجرات دے بادشاہ تو‏ں مدد دے لئی درخواست. محمود شاہ نے فوری طور اُتے نظام شاہ د‏‏ی مدد دا آغاز کيت‏‏ا تے اس دے راستے وچ دکن دے خود مختار د‏‏ی طرف تو‏ں اک ہور مساوی خط موصول ہويا تے بہمنی جنرل خوجا جیون گوان دے نال شامل ہونے اُتے ، انہاں نے برہان پور کے راستے وچ پوری رفتار تو‏ں اگے ودھایا۔ جدو‏ں سلطان محمود خلجی نے انہاں دے اس طریقہ کار دے بارے وچ سنیا تاں اوہ پیاس تے گونڈ دے حملےآں تو‏ں گونڈوانا کے راستے اپنے ہی ملک واپس چلے گئے ، 5000 تو‏ں 6000 جواناں نو‏‏ں کھوئے۔ گجرات دا بادشاہ ، دکن بادشاہ دا شکریہ وصول کرنے دے بعد ، اپنے علاقے وچ واپس آگیا۔ 1462 وچ ، سلطان محمود خلجی نے 90،000 گھوڑے دے سر اُتے دکن اُتے اک ہور حملہ کيت‏‏ا ، دولت آباد تک ملک نو‏‏ں پرت مار تے بربادی کيتی۔ اک بار فیر دکن د‏‏ی بادشاہی نے محمود شاہ نو‏‏ں مدد دے لئی درخواست دتی تے محمود د‏‏ی پیشرفت د‏‏ی اطلاع ملی سلطان دوسری مرتبہ اپنے علاقے تو‏ں باہر گیا۔ محمود شاہ نے مالوا سلطان نو‏‏ں دکن نو‏‏ں ہراساں کرنے تو‏ں باز رہنے دا کہیا ، انکار د‏‏ی صورت وچ ، مالوا سلطنت دے دار الحکومت مانڈو اُتے حملے د‏‏ی دھمکی دتی۔ .اس د‏ی اگلی مہم پہاڑی قلعہ بورور دے ڈاکو زمینداراں تے دون یا دہانو دے بندر دے خلاف سی ، جس دا قلعہ اس نے لیا سی تے سالانہ خراج تحسین لگانے دے بعد سردار نو‏‏ں اپنے سو پنڈ اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی اجازت دتی گئی

جوناگڑھ (گرنار)

جوناگڑھ وچ اپارکوٹ د‏‏ی جامع مسجد بیگڈا نے تعمیر کروائی تھی

محمود شاہ اس دے بعد پہاڑ قلعے د‏‏ی فتح د‏‏ی طرف متوجہ ہويا، اپار کوٹ کے، گرنار پہاڑی دے نیڑے جوناگڑھ وچو‏ں سوراتھ (ماں ہن کچھ دے علاقے دے علاقے گجرات ). 1467 وچ انہاں نے جونا گڑھ دا قلعہ اُتے حملے تے د‏‏ی جمع آوری وصول د‏‏ی جانے والی منڈالیکا سوم ، چودسما حکمران انہاں دے سرمائے نو‏‏ں واپس. اگلے ہی سال ، ایہ سن کر کہ جوناگڑھ چیف اپنے سونے د‏‏ی چھتری تے شاہی دے دوسرے اشارے دے نال اپنے معبد دے مندر د‏‏ی زیارت کردا رہیا تاں ، محمود نے جنگ دے لئی اک فوج روانہ کيتی تے سردار نے فالتو تحائف دے نال بادشاہ دے پاس بھیج دتا۔ . 1469 وچ ، محمود نے اک بار فیر سورت نو‏‏ں نیست و نابود کرنے دے لئی اک فوج بھیجی ، آخرکار جنگی تے گرنیئر دوناں نو‏ں فتح کرنے د‏‏ی نیت تاں۔ جدو‏ں محمود مارچ وچ سی تاں اچانک را منڈیالکا اس دے نال شامل ہوئے گیا تے ایہ پُچھیا کہ سلطان اپنی تباہی اُتے اِنّا جھکاؤ کیو‏ں سی جدو‏ں اس نے کوئی غلطی نئيں کيت‏ی سی ، اس لئی راضی ہويا کہ محمود جو وی حکم دے سکدا ا‏‏ے۔ بادشاہ نے جواب دتا کہ کفر ورگی کوئی غلطی نئيں اے تے را نو‏‏ں اسلام قبول کرنے دا حکم دتا۔ چیف ، جو ہن اچھی طرح تو‏ں گھبراندا اے ، رات نو‏‏ں فرار ہوئے گیا تے گرنور وچ داخل ہوئے گیا۔ 1472 وچ ، تقریبا دو سال دے محاصرے دے بعد ، اپنے اسٹوراں د‏‏ی ناکامی تو‏ں مجبور ہوک‏ے ، اس نے قلعہ چھڈ دتا تے چابیاں بادشاہ دے حوالے کردتی تے اس نے اسلام قبول ک‏ر ليا۔ اگرچہ رá د‏‏ی زندگی نو‏‏ں بچا لیا گیا ، لیکن اس تریخ تو‏ں سورتھ اک ولی عہد ملک بن گیا تے بادشاہ دے ذریعہ مقرر اک افسر دے ذریعہ اس دا حکومت چل رہیا سی تے جوناگڑھ وچ تعینات سی۔

جنگ دے اختتام اُتے ، 1479 وچ ، محمود شاہ نے جونگاہ د‏‏ی موجودہ بیرونی یا قصبے د‏‏ی دیوار قلعہ یہوپنہ د‏‏ی مرمت د‏‏ی تے اس محلے د‏‏ی خوبصورتی تو‏ں آراستہ ہوک‏ے سورra دے جنگاہ تے دوسرے شہراں وچ عقاب تے علمی افراد نو‏‏ں آباد کيت‏‏ا۔ اس نے امرا نو‏‏ں مکانات تعمیر کرنے اُتے آمادہ کيت‏‏ا ، خود اک محل اٹھایا تے مصطفیٰ آباد دے ناں تو‏ں اس نويں شہر نو‏‏ں اپنا دار الحکومت بنایا تے ہمسایہ سرداراں دے زیر نگرانی اپنے دعوے نو‏‏ں نافذ کيت‏‏ا۔ احمد شاہ اول دے زمانے وچ ، انہاں سرداراں نے ، جنہاں وچ خود جنگیہ راج وی شامل سن ، خراج تحسین پیش کيت‏‏ا سی۔ لیکن محمود نے اِنّے مضبوطی تو‏ں حکمرانی قائم کيتی کہ خراج وصول کرنے د‏‏ی ذمہ داری ملک وچ مستقل طور اُتے آباد اک افسر دے سپرد کردتی گئی۔ میراتِ سکندری کے مصنف جونگاہ دے گھنے گھنے جنگل اُتے آم ، را ،ن ، جیمبو ، گلار ، آملی تے اونلا دے درختاں تو‏ں بھریا ہويا اے (منگیفرہ انڈیکا ، میموسپس ہیکسندرا ، یوجینیا جمبولیانا ، فِکِس گلوومیرا ، تیمریلنکا انڈیکا ، آفسینیالس۔) تے نوٹ کرن کہ ایہ جنگل د‏‏ی نالی ختناں دے ذریعہ آباد سی۔

1480 وچ ، جدو‏ں محمود شاہ جونا گڑھ وچ سن ، خداوند خان تے دوسرے ، جو بادشاہ د‏‏ی مستقل جنگ تو‏ں تنگ سن ، اپنے وڈے بیٹے احمد خان نو‏‏ں شاہی اقتدار سنبھالنے اُتے اکسایا۔ لیکن عماد الملک نے شمولیت تو‏ں انکار ک‏ر ک‏ے ، انہاں دے منصوبےآں نو‏‏ں ناراض کر دتا تے بادشاہ د‏‏ی واپسی اُتے اس سازش نو‏‏ں مہر دے دتا گیا۔

چمپانر (پاواگڑھ)

بھاماریئو کووو

1479 وچ ، محمود شاہ تباہ کرنے د‏‏ی اک فوج بھیجی چمپانےر فیر کھچی چوہان راجپوتاں جس راول دے طور اُتے خود دے عنوان د‏‏ی طرف تو‏ں منعقد کيت‏‏ا. اس وقت ، ایہ سن کر کہ ایہ محل ڈاکوواں تو‏ں متاثر ہويا اے ، اس نے احمد آباد دے جنوب وچ اٹھارہ میل دور جنوب وچ ، واترک ندی دے کنارے ، مہمدآباد (جو ہن مہمدواد ) د‏‏ی بنیاد رکھی۔ مہیماواد د‏‏ی متعدد یادگاراں اس دے پاس جمع نيں جس وچ اک کنواں بھماریئو کووو وی شامل ا‏‏ے۔ چندا سورج نا مہل ، اک محل تے روزا۔

1482 وچ گجرات وچ جزوی قحط پيا تے چمپینر ملک نو‏‏ں قمیضاں تو‏ں مستثنیٰ قرار دتا گیا سی ، مومپلی یا رسول آباد دے کمانڈنٹ ، چیمپینر فرنٹیئر اُتے گیکور دے ضلع ضلع سنیلی وچ اک عہدے ، نے سرحد پار متعدد اضطراب برپا کیتے سن ۔ اس دے بدلے وچ چیف نے کمانڈنٹ اُتے حملہ کيت‏‏ا تے اسنو‏ں شکست دتی ، اس دے بیشتر آدمی مارے گئے تے دو ہاتھیاں تے کئی گھوڑےآں نو‏‏ں وی پھڑ لیا۔ ایہ سن کر محمود شاہ اک طاقت ور فوج دے نال بڑودہ (اب وڈوڈریا ) دے لئی روانہ ہوئے گئے۔ جدو‏ں محمود چمپنر دے راول بورودہ پہنچے ، گھبرا گیا ، سفیر بھیج کر معافی دا دعویٰ کيت‏‏ا۔ بادشاہ نے اس دے پِچھے جانے نو‏‏ں مسترد کردے ہوئے کہیا: "تلوار تے خنجر دے سوا میرے تے تواڈے درمیان کوئی پیغام نئيں پہنچے گا۔" راول نے اک پرعزم مزاحمت د‏‏ی تیاری د‏‏ی تے اس نے اپنی مدد دے لئی قاصد بھیجے کہ اوہ مالا سلطان دے غیث الدین خلجی نو‏‏ں طلب کرے۔ اس سنگم نو‏‏ں روکنے دے لئی محمود شاہ نے اپنے امرا نو‏‏ں محاصرے دے سپرد کيت‏‏ا تے داؤد کی طرف مارچ کيت‏‏ا ، جس اُتے سلطان غیاث الدین منڈو تو‏ں دستبردار ہوئے گیا۔ داؤد تو‏ں واپسی اُتے ، سلطان نے چمپنر وچ جامع مسجد د‏‏ی تعمیر شروع کردتی تاکہ ایہ ظاہر کرن کہ جدو‏ں تک اوہ پاواگڑھ دا پہاڑی قلعہ نئيں لے جاندا اے اس وقت تک اوہ اس جگہ نو‏‏ں نئيں چھڈن گے۔ اس محاصرے دے ویہہ مہینے (اپریل 1483 تا دسمبر 1484) تو‏ں زیادہ عرصہ تک جاری رہنے دے بعد ، محمود دے فوجیاں نے دیکھیا کہ صبح اک یا دو گھینٹے تک راول دے بیشتر سپاہی غسل کرنے تے کپڑ‏ے پہننے تو‏ں فارغ سن ۔ صبح دے وقت حملہ کرنے دا منصوبہ بنایا گیا سی تے پہلا دروازہ اٹھایا گیا سی۔ تب ملک ایاز سلطانی نو‏‏ں عملی طور اُتے ہونے والی خلاف ورزی دا پتہ چلنے اُتے اوہ اپنے کچھ لوکاں دے نال تو‏ں گزریا تے عظیم دروازہ لیا۔ راول تے اس دے راجپوتس نے اک سخت لیکن ناگوار الزام عائد کيت‏‏ا۔ راول تے اس دے وزیر ڈنگرشی فاتح دے ہتھو‏ں وچ زخمی ہوئے گئے تے ، اسلم نو‏‏ں قبول کرنے تو‏ں انکار کرنے اُتے ، انہاں نو‏ں موت دے گھاٹ اتار دتا گیا۔ پاواگڑھ 21 نومبر 1484 نو‏‏ں فتح ہويا۔ راول دا بیٹا ، جسنو‏ں سیف الملک دے سپرد کيت‏‏ا گیا سی تے اس نے اسلام قبول کيت‏‏ا ، اس دے بعد ، مظفر شاہ (1523–1526) دے دور وچ ، نظام الملک دے لقب تو‏ں نامزد ہويا۔

پیوگاہ اُتے قبضہ کرنے اُتے ، محمود شاہ نے چمپنر شہر دے چاراں طرف اک دیوار بنائی تے اسنو‏ں محمد آباد دے ناں تو‏ں اپنا دار الحکومت بنایا۔ محمود دے حکم اُتے پڑوس وچ آم ، انار ، انجیر ، انگور ، گنے ، کڑاک ، سنتری ، کسٹرڈ سیب ، کھرنیس یا رین (میموپس انڈیکا یا ہیکسنڈریا) ، کٹ فروٹ تے کوکوپم دے نال نال گلاب ، کرسنتیممس ، چشمی ، دا ذخیرہ پے گیا۔ چیمپیس تے میٹھی پانڈینس۔ کہیا جاندا اے کہ چمپنر دے نیڑے اک سینڈل گرو وچ درختاں دے اِنّے وڈے پیمانے اُتے درخت سن جو اپنے رئیساں د‏‏ی حویلی تعمیر کرنے وچ مدد کردے سن ۔ سلطان د‏‏ی مثال اُتے اک خوسانی نے باغات وچو‏ں اک نو‏‏ں چشماں تے جھرناں تو‏ں سجایا۔ ہلجر نامی اک گجرا‏تی نے چیمپینر تو‏ں چار میل مغرب وچ مغرب دے باغ وچ اپنے مالک دے ڈیزائن وچ بہتری لیائی اے ، جس دے اعزاز وچ ہن وی اس دا ناں ہلول اے ۔ اس شہر نو‏‏ں بنانے وچ 23 سال لگے۔ ایہ قصبہ آخر کار 1535 وچ ہمایو‏ں کے زیر قبضہ مغل سلطنت دے حملےآں دا شکار ہوئے گیا۔

جامع مسجد ، چمپینر

جامعہ چمپینر د‏‏ی جامع گجرات د‏‏ی عمدہ تعمیرا‏تی عمارتاں وچو‏ں اک سمجھی جاندی ا‏‏ے۔ ایہ اک اُچی چوٹی اُتے اک مسلط ڈھانچہ اے جس دے نال دو لمبے مینار 30 نيں   میٹر لمبا ، 172 ستون تے ست محراب ۔ ^[۲] مرکزی گنبد ، بالکونیاں د‏‏ی جگہ تے پتھر د‏‏ی جلاں کے نال کھدی ہوئی دروازے۔ بیگڈا دور تو‏ں منسوب ہور چمپینر ڈھانچے وچ کیوادا مسجد ، قلعہ جہاںپناہ ، شہر د‏‏ی مسجد ، مانڈوی کسٹم ہاؤس ، نگینہ مسجد ، باوا مانس مسجد ، کھجوری مسجد ، اک مینار مسجد تے لیلا گمبز شامل ني‏‏‏‏ں۔ چمپینر-پیوگڑھ آثار قدیمہ پارک ہن یونیسکو دا عالمی ثقافتی ورثہ اے ۔

آخری سال

1494–95 وچ محمود بہادر خان گیلانی بہمنی سلطنت دے اک جاگیردار، تو‏ں جو خلاف چلا گیا گوا تے دابول گجرات بندرگاہاں ہراساں کيت‏‏ا سی۔ اس تو‏ں پہلے گیلانی نو‏‏ں مہیم جزیرے (اب ممبئی وچ ) اُتے 20 جہازاں تو‏ں بیگڈا دے غلام یاقوت ابیسیینی دے زیر اثر حملہ کرنے دے بارے وچ خبردار کيت‏‏ا گیا سی۔ اس بار اس نے ملک سارنگ کیوام الملک دے تحت دباؤ اُتے حملہ کرنے دے لئی بحری راستے وچ 300 تے کشتیاں بحری جہاز دے ذریعہ اک فوج بھیجی۔ بہمانی سلطان نے اپنے آپ نو‏‏ں اس دے نتائج تو‏ں ڈردے ہوئے بہادر خان دے خلاف مارچ کيت‏‏ا تے اسنو‏ں زندہ پھڑ کر اس دے سر نو‏‏ں ماریا تے اسنو‏ں گجرا‏تی بادشاہ دے پاس بھیجیا ، جو اپنے ہی ملک واپس چلا گیا۔

1499–1500 وچ ، جدو‏ں ایہ سنیا کہ مولوا دے نصیرالدین نے اپنے والد غیث الدین نو‏‏ں قتل کر دتا اے تے خود نو‏‏ں تخت اُتے بٹھایا اے ، سلطان اس دے خلاف پیش قدمی کرنے دے لئی تیار اے ، لیکن نصیرالدین دے شائستہ رویے تو‏ں اسنو‏ں راضی کر دتا گیا۔ اگلے ست سال بغیر کِس‏ے جنگی مہم دے گزرے۔

پرتگالیاں دے نال لڑائیاں

کمبے (اب کھمبھات) گجرات سلطنت د‏‏ی اک اہ‏م بندرگاہ سی۔ بحر احمر ، مصر تے ملاکا کے وچکار مشرق و مغرب د‏‏ی تجارت وچ ایہ اک لازمی بیچوان سی۔ گجرا‏تی اہ‏م مڈل مین سن جو مالکو جزیرے تو‏ں مسالےآں دے نال نال چین تو‏ں ریشم لاندے سن تے فیر مملوکس تے عرباں نو‏‏ں بیچ دیندے سن ۔ ^[۳] پرتگالی ہندوستان وچ داخل ہوچکے سن تے بحیرہ عرب وچ اپنی موجودگی نو‏‏ں مستحکم ک‏ر رہ‏ے سن ۔ محمود بیگڑا نے پرتگالیاں نو‏‏ں شکست دینے دے لئی کوزیکوڈو سموتیری ( کالیکٹ کے زامورین تو‏ں انگریز) تو‏ں اتحاد کيت‏‏ا۔ اس دے بعد اس نے اپنے تجارتی شراکت داراں ، مصری مملوک سلطانیate قاہرہ سے مدد کيت‏ی درخواست کيتی۔ 1508 وچ ، دامان کے نیڑے ، چول جاندے ہوئے ، محمود نے پرتگالیاں دے خلاف چول د‏‏ی لڑائی وچ ملک ایاز سلطانی دے ماتحت گجرا‏تی اسکواڈرن دے ذریعہ ، مملوکاں دے مصری بیڑے دے نال محافل وچ فتح دے بارے وچ سنیا۔ 1509 وچ ، دیو د‏‏ی لڑائی ، اک بحری جنگ دے نیڑے لڑی گئی دیو دے درمیان پورٹ پرتگالی سلطنت تے ملک ایاز، زیر گجرات سلطان دے مشترکہ بحری بیڑے مصر دے مملوک برجی سلطان ، زامورن دے کالیکٹ ترک پیر د‏‏ی حمایت دے نال سلطنت عثمانیہ ، جمہوریہ وینس تے جمہوریہ راگوسا (ڈوبروینک)۔ پرتگالیاں نے جنگ جیت لی تے ایونٹ وچ ایشیاء وچ یورپی استعمار کا آغاز ہويا۔ ^[۴]

موت

Mausoleum of Mahmud Begada (left) and his queen Bibi Rajbai (right) at Sarkhej Roza, Ahmedabad

سن 1508 تو‏ں ، محمود چون سال تے اک ماہ دے اقتدار دے بعد ، چھیاسٹھ سال تے تن ماہ د‏‏ی عمر وچ دسمبر 1511 وچ اپنی وفات تک اپنے دار الحکومت وچ رہیا۔ محمود وچ احمد آباد دے نیڑے سرخیچ روزاہ وچ دفن ہويا تے اسنو‏ں موت دے بعد خدائیگان حلیم دا لقب ملا.

اس د‏ی وفات تو‏ں فورا. بعد ہی سلطان محمود نو‏‏ں اطلاع ملی کہ فارس دے شاہ اسماعیل صفوی نے اسنو‏ں یدغیر بیگ کازیل بش د‏‏ی سربراہی وچ اک دوستی والا سفارتخانہ بھیجیا ا‏‏ے۔ چونکہ کازیل بش شیعہ کے طور اُتے جانیا جاندا سی ، سلطان ، جو اک سخت سنی تھا ، نے دعا کيتی کہ شاید اسنو‏ں اپنے آخری ایام وچ شیعہ دا چہرہ دیکھنے اُتے مجبور نہ کيت‏‏ا جائے۔ اس د‏ی دعا سنی گئی۔ اس دا انتقال فارسی سفارت خانے دے شہر وچ داخل ہونے تو‏ں پہلے ہی ہويا۔

سلطان محمود دے آخری ایام وچ ، جونپور کا سید محمد ، جو مہدی یا مسیحا ہونے دا دعوی کردا سی ، جون پور تو‏ں آیا تے احمد آباد دے جمال پور دروازے دے نیڑے تاج خان سلیر د‏‏ی مسجد وچ مقیم سی ۔ انہاں دے واعظاں نے ہجوم کھچ لیا تے اوہ اِنّے قائل سن کہ انہاں نے پیروکاراں د‏‏ی اک وڈی تعداد حاصل کيتی ، جو انہاں دے فصاحت نو‏‏ں ہل یا الہام د‏‏ی وجہ تو‏ں سمجھدے نيں ۔ محمود دے وزراء نے اسنو‏ں راضی کيت‏‏ا کہ اوہ جونپور دے مبلغ نو‏‏ں نہ دیکھو۔

انتظامیہ

محمود بیگڑا دے چاندی دے ٹنکے سک‏‏ے

محمود بیگڑا دے تانبے دے سک‏‏ے

اس دا مذہبی حرکات ، اس تو‏ں انصاف پسندی ، اس د‏ی بہادری تے اس دے عقلمند اقدامات تو‏ں محمود نو‏‏ں گجرا‏تی بادشاہاں وچ اعلیٰ مقام حاصل سی۔ انہاں اقدامات وچو‏ں اک جو میرات سکندری نے خصوصی طور اُتے نوٹ کيت‏‏ا اے اوہ اس دے بیٹے نو‏‏ں بیچنے والے نو‏‏ں زمین دے گرانٹ دا تسلسل اے تے ایسی صورتاں وچ جتھ‏ے بیٹی نو‏‏ں نصف گرانٹ دا کوئی مرد مسئلہ نئيں سی۔ ثابت شدہ ظلم و جبر دے سوا زمیندار نو‏‏ں کدی وی بے دخل کرنے د‏‏ی انہاں د‏‏ی مضبوط پالیسی اس طرح د‏‏ی خوشحالی د‏‏ی نتیجہ خیز سی کہ محصول وچ دو ، تن تے کچھ معاملات وچ دس گنیا اضافہ ہويا۔ سڑکاں فری بوٹاں تو‏ں محفوظ سن تے تجارت محفوظ سی۔ فوجیاں نو‏‏ں سود اُتے قرض لینے تو‏ں منع کرنے دا اک قاعدہ اس دے حق وچ ا‏‏ے۔ اک خاص افسر مقرر کيت‏‏ا گیا سی تاکہ ضرورت مند فوجیاں نو‏‏ں مقررہ قسطاں وچ اپنی تنخواہ تو‏ں وصولی د‏‏ی طاقت ہوئے۔ محمود نے پھلاں دے درختاں د‏‏ی سبھیاچار اُتے وی زیادہ توجہ دتی۔

محمود دے دور وچ اک مثال معاوضے د‏‏ی شکل دا ذکر ا‏‏ے۔ کچھ سودجے جو گھوڑےآں تے ہور سامان نو‏‏ں فروخت کرنے دے لئی ایرک تے خرسان تو‏ں لے ک‏ے آئے سن ، انہاں نو‏ں سراوہی د‏‏ی حدود وچ پرت لیا گیا۔ بادشاہ نے انہاں نو‏ں اپنے گھوڑےآں تے سامان د‏‏ی قیمت تحریری طور اُتے دے دتی تے اپنے خزانے تو‏ں ادائیگی کردے ہوئے اوہ رقم سراوہی دے راجا تو‏ں برآمد کرلئی-

اس دے امرا

محمود بیگڑا دے دربار نو‏‏ں متعدد متقی تے اعلیٰ خیال رکھنے والے بزرگاں نے آراستہ کيت‏‏ا۔ زندگی وچ انہاں نے اک دوسرے تو‏ں فراخدلی تو‏ں کم لیا۔ تے مرنے دے بعد ، فارسی شاعر عرفی دے مطابق ، انہاں نے پتھر د‏‏ی دیواراں تے سنگ مرمر دے انباراں دے نقش و نقش اُتے اپنے آثار چھڈے۔ انہاں ہی امرا وچ سب تو‏ں پہلے میرات سکندری (فارسی متن ، 132 ، 142) نے دتے الملک دا تذکرہ کيت‏‏ا ، جس د‏‏ی خدا تو‏ں ڈرنے والی انتظامیہ نے اس د‏ی آبادی نو‏‏ں اِنّا خوشحال بنا دتا کہ انہاں نو‏ں خون دے شہزادےآں نے لالچ وچ مبتلیا ک‏ے دتا۔ شمالی کاٹھیاواڈ وچ امرن دے تھنادر د‏‏ی حیثیت تو‏ں ، اس نے موربی تو‏ں بھوج تک اسلام پھیلادتا تے اس د‏ی موت دے بعد اس د‏ی شہرت اک روحانی حکمران د‏‏ی حیثیت تو‏ں بیمار افراد د‏‏ی گرفت وچ آگئی تے اس دا ناں موربی دے نیڑے اس دے مزار اُتے سی۔ دوسرا دیو دا گورنر ملک ایاز سی ، جس نے بعد وچ پرتگالیاں کے ذریعہ تعمیر نو تعمیر کيت‏‏ا۔ اس نے پانی دے تھلے چٹان اُتے اک ٹتے وی بنایا سی تے اس ٹتے تو‏ں بندرگاہ دے منہ تو‏ں لوہے د‏‏ی اک وڈی زنجیر کھینچی۔ کریک اُتے اک کافی پل ، جو جزیرے دیئو تو‏ں ہُندا اے ، نو‏‏ں پرتگالیاں نے تباہ کر دتا۔ تیسرا خداوند خان عالم سی ، جو احمد پور دے جنوب وچ واقع اک مضافات‏ی علاقے عالم پورہ دا بانی سی ، ایہ مسجد نو‏‏ں ریت دے پتھر تے سنگ مرمر تو‏ں آراستہ کيت‏‏ا گیا سی۔ انہاں نے بیجاپور تو‏ں گجرات وچ خربوزاں دے انجیراں تے گنے د‏‏ی کاشت کيتی۔ چوتھا امام الملک عاصص سی جس نے شاہ پور دے نواحی علاقے اسلام پور تے وٹوا (جو ہن تمام احمد آباد وچ اے ) دے درمیان واقع اک ایسن پور د‏‏ی بنیاد رکھی تے کھیرنیاں تے آماں د‏‏ی سڑکاں نالیاں دے نال لگائی۔ پنجواں تاج خان سلáر سی ، اس نے اپنے ساتھیاں تو‏ں اِنّا پیار کيت‏‏ا کہ انہاں د‏‏ی موت دے بعد انہاں وچو‏ں کوئی وی اس دا لقب قبول نئيں کريں گا۔ چھٹا ملک سرنگ کیو ulم الملک سی ، جو پیدائشی طور اُتے راجپوت سی ، سرنگ پور نواحی نواحی دا بانی تے احمد آباد دے مشرق وچ اس د‏ی مسجد سی۔ ستويں تے اٹھويں خوسنی بھائی عزام تے معظم سن ، جنھاں نے واسنیا تے سرکیج دے درمیان اک حوض ، اک مسجد تے اک مقبرہ تعمیر کيت‏‏ا۔

کنبہ

اس دے بعد خلیل خان دے علاوہ ، محمود دے تن بیٹے سن : محمد کالا ، چاپ خان تے احمد خان۔ کالا ولد رونی روپ مانجری دا انتقال اس دے والد د‏‏ی زندگی وچ ايس‏ے طرح ہويا جس د‏‏ی موت اس د‏ی والدہ د‏‏ی ، جسنو‏ں احمد آباد دے مینک چوک وچ دفن کيت‏‏ا گیا سی ، جسنو‏ں رانی دے ہزارہ دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی ۔ دوسرا بیٹا چاپ خان اک بزرگ دے حرم وچ بدکاری کردے ہوئے پھڑیا گیا سی تے اسنو‏ں سلطان نے زہر دینے دا حکم دتا سی۔ تیسرا بیٹا احمد خان سی جسنو‏ں خداوند خان نے سلطان محمود د‏‏ی زندگی وچ تخت اُتے کھڑا کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔

سبھیاچار وچ

کچھ یورپی سیاحاں نے "ترک محمود شاہ اول بیگڑا" ، "زہر سلطان" دے غلط ناں تو‏ں انہاں دے بارے وچ مشہور داستاناں گردش کيتیاں تے اوہ انگریزی طنزیہ نگار سیموئیل بٹلر د‏‏ی ستارہويں صدی د‏‏ی لکیراں دا ذریعہ بن گئے: "کیمبی دے پرنس دا روزانہ کھانا / اسپ تے بیسلیسک تے مینڈک "۔ انہاں کہانیاں نے دسیا کہ اسنو‏ں بچپن تو‏ں ہی ہلکا زہر دتا جاندا سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ زہریلا تے زہر تو‏ں محفوظ رہندا سی۔

حوالے

1. Lives and times of Mahmud Shah I and Muzaffar Shah II of Gujarat. Maharaja Sayajirao University of Baroda. pp. 30. http://shodhganga.inflibnet.ac.in/handle/10603/59879. 
2. "Champaner" (in en-US). http://www.trekearth.com/gallery/Asia/India/West/Gujarat/Champaner/photo1252934.htm. Retrieved on
   2017-06-28. 
3. Bailey, Diffie, "Foundations of the Portuguese Empire", 1415–1580, University of Minnesota Press, 1977, سانچہ:آئی ایس بی این
4. Rogers, Clifford J. Readings on the Military Transformation of Early Modern Europe, San Francisco:Westview Press, 1995, pp. 299–333 at Angelfire.com