مغل فوج — پندرہويں صدی عیسوی وچ قائم ہونے والی سلطنت مغلیہ دے ماتحت تشکیل دتی جانے والی اک عظیم الشان فوج سی جس نے تقریباً ساڈھے تن سو سال تک ہندوستان اُتے مغلاں دی دھاک بٹھائے رکھی۔ ایہ فوج متعدد حصےآں وچ منقسم سی تے ہر غیر ملکی و ملکی حملہ آوراں، بغاوتاں تے تخت نشینی دیاں جنگاں وچ اِستعمال کيتی جاندی رہی۔ مغل فوج دا اِبتدائی انتظام یا نظم و نسق مغل شہنشاہجلال الدین اکبر نے قائم کیتا سی جسنوں بعد دے مغل شہنشاہاں نے حسبِ سابق برقرار رکھیا مگر وقت دے اعتبار توں اِس فوج وچ سپاہ دی کمی تے اِضافے وی ہُندے رہے۔ مغل فوج وچ سپاہ دی بھرتی دے لئی اوہ تمام قواعد نافذ نئيں ہُندے سن جو اج کل ملکاں وچ سپاہ بھرتی کرنے دے لئی رائج نيں۔
مغل فوج دے ابتدائی ماخذاں دے متعلق معلوم ہُندا اے کہ اُنہاں دی اکثریت ترک سی یعنی اوہ وسط ایشیا دے ملکاں توں بھرتی کیتے گئے سن ۔ ابتدائی دور وچ تنخواہ دا طریقہ کار ہر سپاہی دے درجہ تے عہدہ دے مطابق مقرر کیتا گیا سی ۔ ظہیر الدین محمد بابر دی فوج دے متعلق شواہد توں معلوم ہُندا اے کہ اوہ ابتدا وچ صرف افغان سپاہیاں اُتے مشتمل سی جسنوں اک وڈا لشکر قرار نئيں دتا جا سکدا۔ البتہ بعد وچ ظہیر الدین محمد بابر نے ہندوستان اُتے لشکرکشی دے دوران مقامی لوکاں نوں وی مغل فوج وچ بھرتی کیتا جس توں مغل فوج وچ اِضافہ ہويا۔ اِس طرز اُتے منصبداری نظام قائم ہويا جو سلطنت مغلیہ دے خاتمے تک رائج رہیا۔
اوہ فوجاں جو مغل شہنشاہ دے ماتحت سرداراں دی ہودیاں سن تے اوہ بوقتِ ضرورت مغل شہنشاہ نوں فراہم کیہ کردے سن ۔
مغل فوج دے اپنے دستے جو منصب داراں دے ماتحت ہويا کردے سن ۔
مغل شہنشاہشاہ جتھے دا اک شاہی محافظ ’’سوار خان‘‘۔ (1710ء)وہ فوجاں جو مغل شہنشاہ دی ملازمت وچ ہويا کردے سن تے اِنہاں نوں شاہی خزانے توں باقاعدہ تنخواہ دتی جاندی سی۔ اِنہاں دی ہور دو تے اِقسام وی سن: اَحدی تے داخلی۔ داخلی یا ودھ سپاہ دی تقرری باقاعدہ طور اُتے سلطنت دی جانب نال ہُندی سی تے اِسنوں شاہی خزانے توں تنخواہ دے کے اِنئيں کِسے منصب دار دے ماتحت کر دتا جاندا سی ۔ اَحدی یا شریفانہ دستے‘ اوہ فوجی ہُندے سن جنہاں نوں مغل شہنشاہ خود بھرتی کیتا کردے سن تے ایہ خالصتاً مغل شہنشاہ دی فوج وچ شمولیت اِختیار کردے سن تے اِنہاں سپاہیاں نوں ہور سپاہیاں دی نسبت ودھ تنخواہ دِی جاندی تھی۔اَحدی دستے دی تنخواہ پنج سو روپئے تک ہُندی سی جدوں کہ عام سپاہیاں دی تنخواہ 7 یا 8 روپئے ہويا کردی سی۔[۱]
مغل شہنشاہاں نے مغل فوج نوں دستےآں دی صورت اُتے تشکیل دتا۔ اک اک دستہ کئی کئی ہزار اَفراد اُتے مشتمل ہُندا سی تے اُس دستے دا سالار منصبدار کہلاندا سی ۔
اوہ فوج جو راجا، مہاراجا یا سردار ریاست مغل شہنشاہ نوں فراہم کردے سن ۔
منصب داراں دی فراہم کردہ فوج جو داغ تے چہراں دی شناخت دے نال اُصول و ضوابط نوں مدِنظر رکھدے ہوئے فراہم کيتی جاندی سی۔
اوہ فوجی جنہاں دا کماندار (کمانڈر) وی وکھ تے اِنہاں دے جتھے وی وکھ ہُندے سن ۔ ایہ باقاعدہ مغل فوج دا حصہ نئيں سن بلکہ اِنئيں صرف بوقتِ ضرورت ہی طلب کیتا جاندا سی ۔
اوہ سپاہی جو غربت دے باعث گھوڑے نئيں رکھ سکدے سن، مگر سپاہی دی حیثیت توں اِنئيں مسلح سپاہی دی صورت وچ مالیہ (ٹیکس) اکٹھا کرنے والےآں تے بد کردار ملزماں یا مجرماں دے محاسبے دے طور اُتے استعمال کیتا جاندا سی ۔
اوہ سپاہی جو منصب داراں دے نال بھیجے جاندے سن ۔ ایہ خود سپاہ نئيں رکھدے سن ۔ اِنئيں داخلی کہیا جاندا سی ۔
اوہ سپاہی جنہاں نوں عارضی طور اُتے کِسے منصب دار دے نال روانہ کیتا جاندا سی تے ایہ اُس وقت تک منصب دار دے نال رہندے، جدوں تک ضرورت محسوس کيتی جاندی سی۔ اِنئيں کمکی رسالہ وی کہیا جاندا سی ۔[۲]
پیادہ فوج نوں کئی درجےآں وچ تقسیم کیتا گیا سی جنہاں وچ کچھ پیادے تاں معمولی کارکن دی حیثیت رکھدے سن، کچھ سائیس سن، کچھ سرنگ ساز تے کچھ خیمہ ساز۔ متعدد پیادے لڑاکا سپاہیاں اُتے مشتمل سن جو تیر انداز، نیزہ بازز، بندوقچی تے پہلوان ہُندے سن ۔[۳]مغل سلطنت دی پیادہ فوج وچ عموماً ہندو، غلام یا ادنیٰ قسم دے لوک بھرتی ہُندے سن جو گھوڑےآں دی اِستطاعت نئيں رکھدے سن مگر ملازمت دے خواہش مند ہُندے سن ۔ اکثر ایہ لوک ذاتی محافظاں یا درباناں دی حیثیت توں کم آندے سن تے بعض اوقات اہم معاملات وچ بطور مخبر یا جاسوس خبر رساں وی ہويا کردے سن ۔[۴]
مغل فوج دا اہم حصہ ہاتھی سوار وی سن جنہاں توں بھاری لشکر دی شکست دے لئی کم لیا جاندا سی ۔ مغل فوج وچ ست اِقسام دے ہاتھی سوار دستے موجود ہويا کردے سن جنہاں دے وظائف مراتب و عہدےآں دے فرق دے نال تشکیل دتے گئے سن ۔[۵]
مغل توپ خانہمغل شہنشاہ دے ماتحت ہُندا سی جو خاص حکم شاہی دے مطابق اِستعمال کیتا جاندا سی۔مغل فوج وچ توپ خانہ نوں وڈی اہمیت دتی جاندی سی کیونجے ایہ جنگ دے دوران دشمن فوج دی بھاری پیمانے اُتے شکست دا موجب بندا سی ۔مغل توپ خانہ وچ چھوٹی وڈی ہر قسم دی توپاں موجود سن۔ دراصل مغل توپ خانہظہیر الدین محمد بابر دا تشکیل دتا ہويا سی جس دی بدولت اُس نے 1526ء وچ پانی پت دی پہلی لڑائی وچ ابراہیم لودھی نوں شکست دتی سی۔مغل توپ خانہ وچ کچھ توپاں وزنی تے کچھ ہلکے وزن دی ہودیاں سن۔ ہلکی توپاں نوں اُونٹھاں دی مدد توں تے بھاری نوں ہاتھی دی مدد توں میدانِ جنگ وچ پہنچیا دتا جاندا سی ۔ بھاری توپ خانے نوں چلانے دے لئی جلال الدین اکبر نے یورپی فوجیاں نوں بطور ملازم بھرتی کیتا سی ۔ کچھ کمانڈراں دے ماتحت توپچی سن جو بوقتِ ضرورت توپاں داغتے سن ۔ اورنگزیب عالمگیر نے قنوج دے باشندےآں نوں خصوصی طور اُتے توپ چلانے دے لئی تیار کیتا سی ۔[۶]
سلطنت مغلیہ وچ بحری فوج دا کوئی وجود نئيں سی تے نہ ہی مغل شہنشاہاں نے بحریہ دی تشکیل دے لئی کوئی کوشش کيتی۔بحریہ دا انتظام کچھ عرصے دے لئی جلال الدین اکبر دے عہدِ حکومت وچ تشکیل دتا گیا مگر بعد وچ اُسنوں ختم کر دتا گیا۔ اگرچہ ہر سال مسلمان حج دی ادائیگی نوں ہندوستان دی مختلف بندرگاہاں توں جہازاں دی مدد توں سفر کردے سن جنہاں نوں راستے وچ قزاق تنگ کردے سن ۔ انگریزی قزاقاں نے خلیج بنگال وچ اکثر پریشان کیتے رکھیا لیکن فیر وی مغلاں نے بحری فوج دی طرف توجہ نہ دتی۔[۷]
.jpg)
.jpg)