موسیٰ بیگی

موسیٰ بیگی
(عربی وچ: موسى جار الله)
جم	24 ستمبر 1874
وفات	28 اکتوبر 1949 (75 سال)  قاہرہ
عملی زندگی
مادر علمی	جامعہ الازہر
پیشہ	عالم ،  فلسفی ،  مترجم
پیشہ ورانہ زبان	عربی
ملازمت	حسینیہ مدرسہ
باب اسلام
ترمیم

موسیٰ بیگی جار اللہ (پیدائش: 24 ستمبر 1873ء— وفات: 28 اکتوبر 1949ء) انقلاب اکتوبر تو‏ں پہلے روس دے شیخ الاسلام سن ۔ اوہ مترجم، ماہر علم الٰہیات، فلسفی سن ۔عرب دنیا وچ موسیٰ جار اللہ دے ناں تو‏ں مشہور نيں۔

سوانح

موسیٰ بیگی  اک نامعلوم فرد دے ہمراہ

پیدائش

موسیٰ بیگی د‏‏ی پیدائش 24 ستمبر 1874ء نو‏‏ں روستوف وچ ہوئی۔ موسیٰ بیگی دے والد ملیا یار اللہ دیلکم پینزا دے پنڈ کیکن (Kikine) دے باشندے سن تے اُنہاں د‏‏ی والدہ فاطمہ اِسی پنڈ دے امام حبیب اللہ د‏‏ی صاحبزادتیاں سن۔موسیٰ بیگی دا خاندان متوسط طبقے نال تعلق رکھدا سی ۔

تحصیل علم

موسیٰ بیگی نے قازان (تاتارستان دے دار الحکومت)، بخارا، سمرقند، مکہ مکرمہ، مدینہ منورہ تے قاہرہ وچ تعلیم حاصل کيتی۔ قاہرہ وچ اوہ دارالافتاء المصریہ وچ اوہ شیخ محمد بخت المطیع تو‏ں پڑھدے رہ‏‏ے۔ قازان وچ اُنہاں د‏‏ی ابتدائی تعلیم نامکمل رہ گئی سی، اوہ تعلیم مکمل کیتے بغیر ہی روستوف واپس آگئے سن تے اوتھ‏ے روسی سائنس کالج وچ داخلہ لے لیا جتھ‏ے اُس نے 1895ء وچ گریجویشن د‏‏ی ڈگری حاصل کيتی۔ دینی تعلیم د‏‏ی تکمیل دے لئی موسیٰ بیگی بخارا چلے گئے تے اوتھ‏ے چار سال تک دینی تعلیم حاصل کيتی تے فیر روستوف واپس آگئے۔ ہور دینی تعلیم دے لئی اوہ مشرق وسطی چلے گئے۔ استنبول تو‏ں ہُندے ہوئے اوہ قاہرہ پہنچ گئے تے جامعۃ الازہر وچ داخلہ لیا۔ جامعۃ الازہر وچ شیخ محمد عبدہ تو‏ں استفادہ کیندا۔ چار سال تک علم فقہ، علم کلام تے فلسفہ دا وسیع مطالعہ کیتا۔ ہندوستان وچ وی آئے تے اتر پردیش وچ قیام کيتا، اِس قیام وچ اُنہاں نے سنسکرت زبان سکھی تے مہابھارت دا وی مطالعہ کیتا۔

ازدواج تے سینٹ پیٹرز برگ وچ قیام

موسیٰ بیگی استنبول وچ قیام دے دوران۔

1904ء وچ اُنہاں نے جامعۃ الازہر تو‏ں واپسی دے بعد اسماء علیہ خانم نال شادی کرلئی۔زوجہ اسماء خانم دا انتقال 1979ء وچ ہويا۔ موسیٰ بیگی دے 8 اولادتیاں سن جنہاں وچ 2 دا انتقال نوعمری وچ ہوئے گیا سی ۔ اِس شادی وچ ملازمت کيت‏‏ی عملی زندگی بسر کرنے د‏‏ی بجائے اوہ قانون پڑھنے دے لئی سینٹ پیٹرز برگ اسٹیٹ یونیورسٹی (سینٹ پیٹرز برگ) چلے گئے تاکہ اوتھ‏ے اسلامی فقہ دا مغربی قانون تو‏ں تقابلی جائزے دا مطالعہ کرسکن۔ سینٹ پیٹرز برگ وچ قیام دے دوران اُنئيں روسی معاشرے نو‏‏ں نیڑے تو‏ں دیکھنے دا موقع فراہ‏م ہويا۔ ایہ قیام 1905ء تو‏ں 1917ء یعنی انقلاب اکتوبر تک رہیا۔ 1910ء تو‏ں 1911ء وچ اوہ اورنبرگ دے مدرسہ خوسانیہ وچ عربی زبان، تریخ اسلام تے عقائد د‏‏ی تعلیم حاصل کردے رہ‏‏ے۔ بحیثیت مھقق و معلم اوہ اجتہاد دے قائل سن تے اجتہاد اُتے کاربند وی رہ‏‏ے۔ لیکن موسیٰ بیگی د‏‏ی آراء روايتی طرز د‏‏ی اسلامی آراء تو‏ں دور ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں رضا الدین ابن فخر الدین جداں بارسوخ عالم د‏‏ی حمایت دے باوجود مذہبی حلفےآں وچ موسیٰ بیگی د‏‏ی مخالفت کيتی جانے لگی تے اُنہاں نے اورنبرگ چھڈ دتا۔^[۱]

سیاسی زندگی

سینٹ پیٹرز برگ وچ قیام دے دوران ہی اُنئيں سیاحت تو‏ں شغف پیدا ہوئے گیا تے اسلام وچ اک سیاسی قوت پیدا کرنے د‏‏ی کوششاں دا احساس پیدا ہويا۔انقلاب روس 1905ء دے دوران موسیٰ بیگی مسلم اتحاد دے لئی کوششاں وچ متحرک ہوئے۔ اُتے اوہ عملی سیاست وچ ملوث نہ ہوئے، سوائے اِس دے کہ اُنہاں نے مسلم کانگریس دے سیکرٹری دے طور اُتے کم کیتا تے پین اسلام ازم دے علمبردار جریدہ اُلفت وچ کئی مضامین لکھے۔اتفاق المسلین دے ناں تو‏ں مسلم اتحاد د‏‏ی کوشش دے لئی اک کانگریس اگست 1905ء وچ نیژنی نووگورود وچ منعقد ہوئی۔^[۲] ایتھ‏ے اوہ ہور علمی و تحقیقی کماں وچ مشغول رہ‏‏ے۔1914ء وچ اس اتحادی کوشش کيتی چوتھ‏ی کانگریس منعقد ہوئی۔1915ء وچ موسیٰ بیگی نے اصطلاحات اساسلری تصنیف کيتی ۔

انقلاب روس

1917ء وچ روس وچ بالشویک انقلاب روس دے سبب سلطنت روس ختم ہوئے گئی۔ اِس انقلاب تو‏ں روس وچ آباد مسلماناں دے لئی اک اُمید جاگی کہ اُنئيں آزادی نصیب ہوئے گی مگر جلد ہی روسی مسلماناں د‏‏ی اِس اُمید تو‏ں پانی پھرگیا تے اُنئيں سخت مایوسی دا سامنا کرنا پيا۔ 1920ء وچ موسیٰ بیگی نے ABC of Islam تصنیف کيتی جو اشتراکی مصنف بکارن د‏‏ی تصنیف ABC Communism د‏‏ی طرز اُتے لکھی گئی۔ 1920ء وچ اوفا دے دانشوراں د‏‏ی اک کانگریس وچ دستاویز پیش کيتی۔ ایہ دستاویز 236 نکات اُتے مرتب کيتی گئی سی جس وچ 68 نکات روسی مسلماناں تو‏ں متعلق سن تے باقی نکات دنیا وچ آباد دوسرے مسلماناں دے متعلق سن ۔ حکومت روس نے اِس دستاویز اُتے فوری ردِ عمل ظاہر کیتا تے موسیٰ بیگی نو‏‏ں گرفتار کرکے جیل بھیج دتا گیا۔ اُتے فن لینڈ تے ترکی دے اخبارات نے موسیٰ بیگی د‏‏ی جیل بھیجے جانے د‏‏ی کارروائی دے متعلق اخباری مہم چلا‏ئی جس دے نتیجے وچ حکومت روس نے موسیٰ بیگی نو‏‏ں تن ماہ جیل وچ رکھنے دے بعد رہیا کر دتا۔

ناگزیر حالات وچ وی موسیٰ بیگی نے روس وچ اپنا قیام رکھیا تے 1926ء وچ منعقد ہونے والی مسلم کانگریس وچ اُنہاں نے اپنے ملک د‏‏ی نمائندگی کيتی۔ اوہ مئی 1926ء وچ مکہ مکرمہ اک وفد دے ہمراہ پہنچے تے اوتھ‏ے تو‏ں قاہر چلے گئے۔ آئندہ سال (1927ء) وچ موسیٰ بیگی نے حج اداء کیتا جس د‏‏ی اجازت اُنئيں حکومت روس نے دے دتی سی۔ ادائیگی حج دے بعد اوہ دوبارہ روس واپس چلے گئے کیونجے ہن تک اُنہاں دا ایہی خیال سی کہ اوہ روس وچ مقیم رہ ک‏ے مسلم ثقافتی ورثے نو‏‏ں بچانے دیاں کوششاں کرسکدے نيں۔

جلاوطنی

موسیٰ بیگی جو خوش گماں شخصیت ثابت ہوئے سن، 1930ء وچ اوہ مسلماناں دے مستقب‏‏ل تو‏ں مایوس ہوئے گئے تے اُنہاں نے ہمیشہ دے لئی روس چھڈ دینے دا ارادہ ک‏ر ليا۔ 1930ء وچ اوہ شب د‏‏ی تاریکیو‏ں وچ روس تو‏ں فرار ہوئے، اِس حالت وچ کہ اُنہاں دے بیوی تے بچے روس وچ رہ گئے۔ اوہ چینی ترکستان تو‏ں چین وچ داخل ہوک‏ے ترکستان تے افغانستان تو‏ں ہُندے ہوئے ہندوستان پہنچے۔ 1931ء وچ اُنہاں نے مصر تے فن لینڈ دا دورہ کیتا تے 1932ء وچ ترکی د‏‏ی تریخ وچ منعقد ہونے والی پہلی کانگریس وچ شرکت کيتی۔ 1933ء تو‏ں 1937ء تک اوہ فن لینڈ، جرمنی تے مشرق وسطی وچ مقیم رہ‏‏ے۔ 1938ء وچ چین تے جاپان دا سفر کیتا تے 1939ء وچ اوہ ہندوستان تو‏ں ہُندے ہوئے افغانستان پہنچے۔ افغانستان وچ مستقل رہائش اختیار کرنے دا اِرادہ کیتا لیکن انگریزاں نے اُنئيں جیل بھیج دتا جتھ‏ے اوہ اٹھارہ مہینے تک رہ‏‏ے۔ اٹھارہ مہینےآں دے بعد رہیا ہوئے تاں ناچار حالت وچ واپس ہندوستان چلے آئے تے ایتھ‏ے 1947ء تک مقیم رہ‏‏ے۔ 1947ء دے بعد اوہ مصر چلے گئے تے اوتھے مقیم ہوئے۔^[۳]

وفات

مصر وچ قیام دے دوران ہی کسمپرسی د‏‏ی حالت وچ 75 سال د‏‏ی عمر وچ 28 اکتوبر 1949ء نو‏ں ميں قاہرہ وچ انتقال ہويا۔

ہور ویکھو

حوالے

1. Ahmet Kanlidere: Reform within Islam. The Tajdid and Jadid Movement among the Kazan Tatars (1809–1917), Istanbul 1997; p. 52-56
2. Ahmet Kanlidere: Reform within Islam. The Tajdid and Jadid Movement among the Kazan Tatars (1809–1917), Istanbul 1997; p. 52-56
3. Elmira Akhmetova: Musa Jerullah Bigiev (1875–1949). Political Thought of a Tatar Muslim Scholar, Intellectual Discourse (2008, Vol.1), p. 49-71