نور اللہ شوشتری
| فائل:مزار قاضی نورالله شوشتری.jpg مزار شہید نور اللہ شوشتری شہید ثالث | |
| کوائف | |
|---|---|
| مکمل نام | سید نور اللہ شوشتری حسینی مرعشی بن شریف الدین |
| لقب/کنیت | شہید ثالث |
| نسب | امام زین العابدین دی نسل توں نیں۔ |
| تاریخ ولادت | 956ھ ق |
| آبائی شہر | شوشتر |
| تاریخ وفات | 1019ھ ق |
| مدفن | آگرہ (ہندوستان) |
| نامور اقرباء | والد: سید شریف الدین |
| علمی معلومات | |
| اساتذہ | سید شریف الدین، مولا عبد الواحد شوشتری، مولا عبد الوحید تستری۔ |
| شاگرد | شیخ محمد ہروی خراسانی، مولا محمد علی کشمیری۔ |
| اجازہ روایت از | مولا عبد الوحید تستری ، عبد الرشید شوشتری۔ |
| تالیفات | احقاق الحق و ازہاق الباطل، مجالس المؤمنین۔ |
| خدمات | |
| سماجی | قاضی القضاۃ |
سید نور اللہ شوشتری (۹۵۶ -۱۰۱۹ق) جاں مرعشی جنہاں شہید ثالث دے ناں توں وی یاد کیتا جاندا اے۔ اوہ اک فقیہ، اصولی، متکلم، محدّث تے شیعہ شاعر سن۔ احقاق الحق تے مجالس المؤمنین سمیت بوہت ساریاں تالیفات دے مالک نیں۔ قاضی القضات دے عہدے اُتے فائز رہے تے چاراں فقہ دی اساس اُتے فیصلے کر دے۔ جہانگیر دور دے بعض درباری علما تے مقربین دے مذہبی عناد دے نتیجے وچ بادشاہ نے انکی موت دا حکم صادر کیتا۔ ہندوستان دے شہر آگرہ وچ مدفون نیں۔
قاضی نوراﷲ شوشتری دی ولادت 956ھ/1549ء وچ ہوئی۔ انہاں دے والد سید شریف حسینی مرعشی تے چچا سید صدر حسینی فقہ، اصول، تفسیر، حدیث دے استاد سن۔ نوراﷲ 976ھ وچ مشہد گئے تے آقایٔ عبد الواحد دے درس وچ شرکت کیتی۔ درجہ فضل و کمال اُتے فائز ہوکر اساتذہ توں اجازے حاصل کیتے۔
ولادت و نسب
[سودھو]سید نور اللہ حسینی مرعشی ۹۵۶ ہجری قمری نوں ایران دے صوبے خوزستان دے شہر شوشتر وچ پیدا ہوئے ۔انہاں دا نسب امام زین العابدین(ع) تک پہنچتا اے۔ انہاں دے والد سید شریف الدین اپنے زمانے دے بزرگ علما وچوں سن جو علوم نقلیہ تے عقلیہ وچ صاحب آثار سن۔ آپکے اجداد وچوں نجم الدین محمود حسینی مرعشی آملی نے آمل توں شوشتر ہجرت دی۔[۱] قاضی نور اللہ ہمیشہ اس نسبت اُتے فخر کر دے جو انہاں دے آثار توں واضح اے۔
تعلیم
[سودھو]سید نور اللہ نے شوشتر وچ تحصیل علم کیتا۔ عقلی تے نقلی علوم اپنے والد دے کول پڑھے تے طب حکیم مولانا عماد الدین دے کول پڑھیا۔ نیز میر صفی الدین محمد تے میر جلال الدین محمد صدر وی انہاں دے اساتذہ وچ نیں۔ ۲۳ سال دی عمر وچ ۹۷۹ (ه.ق) نوں اپنے چھوٹے بھائی سید وجیہ الدین محسن دے نال حصول علم دے لئی مشہد آئے۔
مشہد وچ قاضی نور اللہ نے مولا عبدالواحد شوشتری دے درس وچ شرکت دی تے فقہ، اصول، کلام، حدیث تے تفسیر جداں علوم اسی استاد توں حاصل کیتے۔ مولا محمد ادیب قاری تستری توں ادبیات عرب و تجوید قرآن کریم حاصل کیتے۔ نیز عبد الرشید شوشتری (مؤلف کتاب مجالس الامامیہ (اعتقادات) تے مولا عبدالوحید تستری جداں علما توں اجازه روایت لیا۔[۲]
برصغیر وچ آمد
[سودھو]سید نوراللہ ۹۹۲ جاں ۹۹۳ (ه.ق) مشہد چھڈ کے برصغیر جانے اُتے مجبور ہوئے۔ مشہد وچ مسلسل حالات دی خرابی، ابر بار دی شورشاں تے ناگوار واقعات اس ہجرت دے وجہاں وچوں نیں۔ ایتھے ای ازبکاں دے حملاں وچ انہاں دا بھائی مارا گیا۔ اس وقت حالے شاه عباس صفوی تخت نشین نئیں ہویا سی۔ بہرحال خراسان دے غیر مستحکم سیاسی حالات نے سید نوراللہ نوں برصغیر ہجرت اُتے مجبور کیتا۔ اس زمانے وچ ہندوستان پرامن ترین علاقہ سی۔
اکبر بادشاہ دی خدمت
[سودھو]991ھ وچ حکیم امیر سید فتح اﷲ شیرازی دربار اکبری وچ شامل ہوئے تو انہاں نے اپنے مسلک دی باکمال شخصیتاں نوں جمع کیتا جن وچ قاضی نوراﷲ شوستری وی شامل سن۔ حکیم امیر سید فتح اﷲ شیرازی نے موصوف نوں آگرے بلایا تے دربار اکبری وچ پہنچایا۔ قاضی صاحب نے اپنے علم و فضل دے ذریعے دربار وچ اک مقام بنایا۔ فتح پور سیکری، اکبرآباد، لاہور تے کشمیر وچ وی اپنی قابلیت دے جوہر دکھائے۔ قاضی معین لاہوری بڑھاپے دی وجہ توں عہدۂ قضاوت توں ہٹائے گئے تو انہاں دی جگہ سید نوراﷲ شوستری نوں قاضی دار السلطنت لاہور مقرر کیتا۔ شوستری نے عہدہ قبول کر دے وقت ایہ شرط رکھی سی کہ مذاہب اربعہ فقہ وچوں اوہ کسے دے پابند نئیں ہون گے۔ حنفی، شافعی، مالکی، حنبلی، جس فقہ دی رو توں چاہے گا فیصلہ کرے گا۔ شوستری نے لاہور، آگرے دے مرکزی شہراں وچ مذہب اثناعشریہ دی ترویج دی اورعقائد امامیہ دا کھل کر دفاع کیتا۔
اکبر بادشاه عمرانیات دے علاوہ فلسفی مسائل توں بوہت زیادہ لگاؤ رکھدا سی۔ لیکن دین دی نسبت کوئی زیادہ دیندار نئیں سی۔ اسی فکر دی بدولت اس نے مختلف ادیان توں اک دین بنانے دی کوشش دی۔
قاضی نوراللہ شوشتری آگره وچ اکبر بادشاہ کول آنے توں پہلے فتح پور سیکری وچ ابوالفتح مسیح الدین گیلانی ایرانی طبیب حاذق تے وڈے شاعر دے کول گئے۔ جتھے مختلف علوم و فنون حاصل کرنے دے بعد ۹۸۳ وچ وارد ہندوستان ہوئے۔ اپنی قابلیت تے استعداد دی بدولت جلد ای اکبر بادشاه دے مقربین وچ ہو گئے۔[۳] مسیح الدین شوشتری نے اکبر بادشاه توں اس دا تعارف کروایا۔ سید نوراللہ شوشتری حضرت علی(ع) دے بارے وچ لکھی ہوئی کتاب اکبر بادشاہ نوں ہدیہ دی۔
قاضی القضات
[سودھو]سید دو ماه آگرے وچ رہے اس دے بعد اکبر بادشاه دے ہمراہ لاہور آئے۔ لاہور دا قاضی اک سن رسیدہ شخص بنام «شیہ معین» سی۔ بادشاہ نے اس دی جگہ سید نوراللہ نوں قاضی بنایا۔
نور اللہ شوشتری نے قاضی القضات دے منصب اُتے بیٹھنے توں پہلے اکبر بادشاہ توں کہیا: ہو سکدا اے کہ اوہ دینی مسائل دی اصلی مصادر دے مطابق تحقیق کرے، اس دی بدولت فقہی حکم بیان کرے تے اس تحقیق و جستجو دے نتیجے وچ مجبور نئیں ہوئے گا کہ اوہ کسے اک مسلک دی پیروی کرے تے اک ای مذہب دے مطابق فتوے صادر کرے بلکہ اوہ اپنے اجتہاد نوں بروئے کار لا کر فتوا صادر کرے گا لیکن اس فتوے دے بیان وچ رائج سنتی فقہ توں باہر نئیں جائے گا تے اہل سنت دی چار فقہاں (شافعی، حنبلی، مالکی جاں حنفی) وچوں کسے اک فقہ دے مطابق فتوا صادر کرے گا۔
اکبر بادشاه نے قاضی شیعہ ہونے دے باوجود اس وچ موجود صلاحیتاں تے استعداد دی بنا اُتے قاضی دی اس شرط نوں قبول کیتا تے قاضی دے عہدے اُتے منصوب کیتا۔ قاضی نوراللہ اہل سنت دی تمام فقہاں تے انہاں دے باہمی اختلافات دی بدولت عوام دے زیادہ نفع وچ تے شیعاں دے نزدیک تر فتوا صادر کر سکدا سی۔ اسی وجہ توں عبدالقادر بدایونی اپنے سخت مذہبی تعصب دی وجہ توں اکبر بادشاہ دی سیاسی پالیسیاں توں مخالفت دے باوجود قاضی نور اللہ دی عدالت، شرافت و علم دی تعریف کردا سی۔[۴]
جہاںگیر دی تخت نشینی اورشوستری دی پریشانیاں
[سودھو]1014ھ وچ اکبر بادشاہ دا انتقال ہویا۔ اس دی جگہ اس دا بیٹا جہانگیر تخت نشین ہویا۔ نویں فرمانروا نوں شوستری توں ناراض سنی علما نے کئی شکایات پیش کیتیاں۔ بالآخر شوستری نوں قتل کرنے دا فتوٰی سنایا گیا۔حوالےدی لوڑ؟
علمی فعالیت تے آثار
[سودھو]
صاحب کتاب ریاض العلماء انہاں دی زندگی دے بارے وچ لکھدے نیں:
- «مرحوم شوشتری فاضل، عالم، متدین، صالح، علامہ، فقیہ، محدث، سیرت و تریخ توں آگاہ، فضیلتاں دی جامع ترین تے تمام علوم وچ نقد و نظر دی صلاحیت توں مالا مال شخصیت دے مالک سن نیز فارسی و عربی زبان وچ شعر کہندے تے مدح آئمہ طاہرین وچ انہاں دے قصیدے مشہور نیں۔
قاضی نوراللہ نے تقیہ دے زیر سایہ رہندے ہوئے نہ صرف منصب قضاوت تک رسائی حاصل دی بلکہ شیعہ معاشرے نوں بوہت ای ارزشمند کتب دتیاں۔ اپنے اک خط وچ لکھدے نیں: فقیر نے قربت خدا تے مخالفین دے سامنے تقیّہ کر دے ہوئے اپنی لکھتاں وچ اپنا ناں ظاہر نئیں کیتا۔ اسی وجہ توں انکی تصنیف شدہ کتب دی تعداد وچ اختلاف نظر پایا جاندا اے۔ آیت اللہ مرعشی نجفی کتاب احقاق الحق و ازہاق الباطل دے مقدمے وچ انکی تالیفات دی تعداد ۱۴۰ ذکر کر دے نیں۔ انہاں وچوں کچھ دے اسما درج ذیل ذکر کر دے نیں:
- احقاق الحق: ایہ کتاب تن مرتبہ چھپی اے۔
- أجوبۃ مسائل السید حسن الغزنوی۔
- الزام النواصب فی الردّ علی میرزا مخدوم الشریفی: ایہ کتاب استاد میرزا محمد علی چہاردہی گیلانی نے فارسی وچ ترجمہ دی تے مرتضی مدرسی نے اسنوں چاپ کیتا۔
- «القام الحجر» در رد ابن حجر۔
- بحر الغزیر فی تقدیر ماء الکثیر: قاضی نے اس کتاب وچ آب کر دے وزن و حجم اُتے تحقیق دی اے۔
- بحر الغدیر فی اثبات تواتر حدیث الغدیر سنداً و مؤلفا و دلالہ۔
- «تفسیر القرآن»: کئی جلداں وچ۔
- تفسیر آیت رؤیا: احتمال اے اس توں مراد سوره اسراء دی ۶۰واں آیت اے جو رسول اللہ دے خواب دے متعلق اے۔
- تحفة العقول۔
- حلّ العقول۔
- علم نحو وچ جامی دی «شرح الکافیہ» اُتے حاشیہ ۔
- شرح التجرید اصفہانی دے «حاشیہ چلپی» اُتے حاشیہ۔
- «مطّول» تفتازانی اُتے حاشیہ۔
- «رجال» کشی اُتے حاشیہ کہ جو علم رجال وچ مفید معلومات اُتے مشتمل اے۔
- شیخ طوسی دی «تہذیب الاحکام» اُتے حاشیہ جو نا مکمل رہیا۔
- فاضل مقداد دی آیات الاحکام وچ «کنز العرفان» اُتے حاشیہ۔
- دوانی دے «تہذیب المنطق» دے حاشیے اُتے حاشیہ۔
- شرح «قواعد العقائد» دی بحث «عذاب القبر» اُتے حاشیہ۔
- علم کلام دی «شرح مواقف» اُتے حاشیہ۔
- «رسالۃ الاجوبۃ الفاخره» اُتے حاشیہ۔
- «شرح تہذیب الاصول اُتے حاشیہ۔
- علامہ دی شرح تجرید بحث جواہر اُتے حاشیہ۔
- «تفسیر بیضاوی» اُتے حاشیہ۔
- «الہیات» شرح تجرید۔
- «حاشیہ القدیمیہ» اُتے حاشیہ۔
- علم فصاحت و بلاغت وچ حاشیہ الخطایی۔
- «تفسیر بیضاوی» اُتے دوسرا حاشیہ۔
- حکمت وچ «شرح الہدایہ» اُتے حاشیہ۔
- علم منطق وچ قطب الدین دی «شرح الشمسیہ» اُتے حاشیہ۔
- علامہ دی فقہ وچ «قواعد» اُتے حاشیہ۔
- شیخ طوسی «تہذیب» اُتے حاشیہ۔
- محقق حلی «خطبۂ الشرائع» اُتے حاشیہ۔
- فقہ حنفی وچ «ہدایہ» اُتے حاشیہ۔
- فقہ حنفی دی «شرح الوقایہ» اُتے حاشیہ۔
- شرح «رسالہ آداب المطالعہ» اُتے حاشیہ۔
- شرح «تلخیص المفتاح» (معروف مختصر المعانی تفتازانی) اُتے حاشیہ۔
- علم ہیئت وچ «شرح چغمینی » اُتے حاشیہ۔
- علامہ دی فقہ وچ «مختلف» اُتے حاشیہ۔
- علامہ دوانی دی «اثبات الواجب الجدید» اُتے حاشیہ۔
- علم ہندسہ وچ «تحریر اقلیدس» اُتے حاشیہ۔
اہم ترین آثار
[سودھو]قاضی نوراللہ شوشتری دے آثار وچوں ۴ کتاباں مخصوص حیثیت رکھتی نیں جنکے متعلق علما دے اقوال نقل کر دے نیں:
- احقاق الحق: اس کتاب دے کلمات اس دی تبحر علمی اُتے دلالت کر دے نیں۔ ایہ کتاب قاضی فضل بن روز بہان دے کتاب ابطال الباطل دا جواب اے۔ قاضی فضل بن روزبہان دی کتاب علامہ حلی دی نہج الحق و کشف الصدق دے جواب وچ لکھی گئی۔ قاضی نوراللہ نے اس کتاب وچ منطقی، زیبا تے رسا انداز وچ فضل بن روزبہان دی کتاب دا جواب دتا اے نیز اس دے نظریات دا جواب اہل سنت دی کتاباں توں دتا اے۔ [۵]
- مجالس المؤمنین: اس کتاب وچ علما دی اک جماعت ، حکما، ادبا، عرفا، شعرا، رجال متقدم تے اوہ راوی جو اس دے عقیدے دے مطابق شیعہ سن، دے احوال بیان نیں۔ نیز اس کتاب وچ حکایات و قصص تے روایات سمیت شہراں دے حالات وی مذکور نیں۔[۶]
- الصوارم المہرقہ جو «الصواعق المحرقہ» دے جواب وچ لکھی گئی۔
- کتاب مصائب النواصب
شیخ حر عاملی (متوفی ۱۱۱۰) اپنی کتاب امل الآمل وچ انہاں دو کتاباں دے نال احقاق الحق نوں ذکر کر دے نیں ایہ اس بات دی بیان گر اے کہ قاضی دی ایہ اہم کتب [۷] صفویہ دور وچ جہانی شہرت رکھتی سن۔
- النور الانور و النور الازہر فی تنویر خفایا: قضا و قدر دے متعلق رسالہ اے۔ علامہ حلی نے استقصاء النظر فی بحث القضاء و القدر دے ناں توں رسالہ لکھیا سی۔ اس دے جواب وچ اہل سنت ول توں شبہات لکھے گئے۔ قاضی نے اس جوابی کتاب دے جواب وچ انہاں شبہات دا جواب دتا اے۔ اس دی اختتامی تریخ جمادی الثانیہ 1018 ھ ق اے۔[۸]
مناظرات علمی
[سودھو]قاضی نوراللہ دے مناظراں وچوں اہل سنت عالم دین عبد القادر بن ملکوک شاه بدایونی توں مناظرے ول اشارہ کر سکدے نیں۔ اس نے اپنی کتاب منتخب التواریخ وچ ذکر کیتا اے۔ اسی طرح قاضی شوشتری دا سید قزوینی دے نال مناظرہ جسنوں قاضی نے اپنی تالیف مجالس المؤمنین وچ ذکر کیتا اے۔[۹]
شاگرد
[سودھو]قاضی نوراللہ مذاہب پنجگانہ دی بنیاد اُتے شیعہ، حنفی، مالکی، حنبلی تے شافعی دی فقہ طلاب دے لئی تدریس کردا تے آخر وچ خاتمے دے عنوان توں بیان اقوال وچ وڈی ظرافت دے نال شیعہ نظر وی بیان کر دیتا ۔ شیعیت دے مخالف فضا، شیعہ مذہب دے شاگرداں مخفیانہ رابطہ تے اسی طرح تقیہ دی وجہ توں چند شاگرداں دے ناماں دے علاوہ ہور کوئی معلومات نئیں اے :[۱۰]
اولاد
[سودھو]قاضی نوراللہ شوشتری دے ۵ بیٹے سن جو اپنے زمانے دے عالم، شاعر تے صاحب تالیف سن :
- سید محمد یوسف
- شریف الدین (۹۹۲ـ ۱۰۲۰ ق)
- علاء الملک
- سید ابوالمعالی (۱۰۰۴ـ ۱۰۴۶ق)
- سید علاء الدولہ (۱۰۱۲ ـ؟)
شہادت
[سودھو]
اکبر شاہ دے بیٹے جہانگیر شاه دے تخت نشین ہونے دے بعد ۱۰۱۹ ہجری قمری وچ اس دے حکم توں کوڑے کھاندے ہوئے شہید ہوئے۔ شہادت دا سبب احقاق الحق و ازہاق الباطل دی تالیف سی۔ اک قول دے مطابق مجالس المؤمنین سی۔ برصغیر وچ تسیں شہید ثالث دے لقب توں معروف نیں۔
سزائے موت
[سودھو]26؍ربیع الاول 1019ھ نوں شوستری جلاد دے سامنے لیائے گئے۔ انہاں نے دو رکعت نماز پڑھی سی۔ اس دے بعد انہاں اذیتاں دے کر ماردیا گیا۔[۱۱]
ملیا عبد القادر بدایونی دی رائے
[سودھو]| “ | شیعہ مذہب کے پیروکار تھے اور نہایت منصف مزاج، عادل، نیک نفس، حیادار متقی تھے۔ شرفاء کی تمام خوبیاں ان میں موجود تھیں۔ علم و فن، جدت طبع، تیز فہم، اور ذہانت و ذکاوت جیسی تمام خوبیوں سے آراستہ تھے۔ ان کی بڑی اچھی اچھی تصانیف ہیں۔ شیخ فیضی کی مہمل بے نقط تفسیر پر انھوںنے سرنامہ لکھا جو حدتعریف سے ماورا ہے۔ شعر گوئی کا طبعی ملکہ ہے نہایت دلکش اشعارکہتے ہیں۔ شیخ ابوالفتح کے توسط سے بادشاہ کی بارگاہ میں رسائی ہوئی تھی۔ | ” |
[۱۲] برصغیر پرامن حالات اکبر بادشاه ول لُٹدا اے جو اس وقت ایتھے دا حاکم سی۔ اکبر بادشاه تیمور دی نسل وچ ہمایوں دا بیٹا سی جو ۱۴ سال دی عمر وچ تخت نشین ہویا۔ اپنی استعداد دی بدولت گجرات، بنگال، کشمیر تے سندھ تک اپنی سلطنت نوں وسعت دتی تے اک وسیع و عرض خطے اُتے اپنی بادشاہت قائم دی۔ نیز بوہت سارے شہر تے آبادیاں دی سنگ بنیاد رکھی۔[۱۳] محدث قمی نے انکی شہادت دی درج ذیل تفصیل بیان دی اے:
- قاضی نوراللہ قضاوت تے مخفیانہ تالیف وچ مشغول سن کہ اکبر بادشاہ دے مرنے دے بعد جہانگیر تخت نشین ہویا۔ درباری علما تے مقربین نے نور اللہ دے خلاف بادشاہ دے کن بھرنے شروع کر دیئے کہ قاضی شیعہ اے، اپنے تہاناں چار فقہاں دا پابند نئیں سمجھتا اے تے اپنے فتوے مذہب امامیہ دے مطابق دیتا اے۔ جہانگیر شاه نے انہاں دے بیانات نوں اس دے شیعہ ہونے دے لئی کافی نئیں سمجھیا تے کہیا: اس نے قضاوت دے عہدے نوں اپنے اجتہاد دی شرط دے نال قبول کیدا سی۔ انہاں لوگاں نے اس توں مایوس ہو کے قاضی دے لئی اک تے حربہ استعمال کیتا۔ اک شخص نوں شیعہ ظاہر کر دے قاضی دے کول شاگردی دے لئی بھیجیا۔ اس شخص نے کچھ مدت دی آمد و رفت توں قاضی دا اعتماد حاصل کیتا تے اوہ قاضی دی مجالس المؤمنین سمیت ہور کتب توں آگاہ ہویا تے اس نے مجالس المؤمنین انہاں توں لی تے درباری علما تے مقربین دے لئی اس توں نسخہ برداری دی۔ انہاں نے اس کتاب نوں انہاں دی تشیع دی دلیل دے طور اُتے بادشاہ دے سامنے پیش کیتا تے بادشاہ توں کہیا: انہاں نے اس کتاب وچ ایسے ایسے لکھیا اے لہذا اس اُتے حد جاری ہونی چاہئے۔ جہانگیر نے پچھیا اس دی حد کیتا اے؟ انہاں نے جواب دتا: اس دی سزا کوڑے اے۔ بادشاہ نے ایہ کم انہاں دے سپرد کیتا تے انہاں نے بلا فاصلہ انہاں اُتے حد جاری کر دے ہوئے کوڑے مارے۔ کہندے نیں: خاردار لکڑی دے تختے اُتے 70 سال دی عمر وچ اس حد تک کوڑے مارے گئے کہ انہاں دا بدن ٹکڑے ٹکڑے ہو گیا۔[۱۴]
قاضی نور اللہ دا مزار ہندوستان دے شہر آگرا وچ موجود اے تے لوگاں دے لئی اک زیارت گاہ دی حیثیت رکھدا اے۔
حوالے
[سودھو]- ↑ مجالس المؤمنین، ج۱، ص۷۱
- ↑ مقدمہ احقاق الحق، ج۱، ص۸۲.
- ↑ تذکره علمائے امامیہ پاکستان، سید حسین عارف نقوی ص۱۵.
- ↑ صوارم المہرقہ، ص (فیض الآلہ).
- ↑ ریحانۃ الادب، ج۳، ص۳۸۵.
- ↑ روضات الجنات، ج۸، ص۱۶۰.
- ↑ الامل الآمل، ج۲، ص۳۳۷.
- ↑ سید اعجاز حسین ،کشف الحجب و الاستارص591 ش3337۔
- ↑ مجالس المؤمنین، ج۱، ص۵۷۲ و ۵۷۳.
- ↑ احقاق الحق، ج۱، ص۱۱۰ و ۱۱۱.
- ↑ Rizvi, ""A Socio-Intellectual History of the Isna Ashari Shias in India"", Vol. I, pp. 377–83.
- ↑ http://rizvia.net/index.php?option=com_content&view=article&id=5164:2013-04-18-05-50-28&catid=90:2011-04-03-10-50-47&Itemid=43
- ↑ لغت نامہ دہخدا، ج۵، (الف)، ص۳۱۸۰.
- ↑ فوائدالرضویہ، محدث قمی، ص۶۹۷.
منابع
[سودھو]- حر عاملی، محمدحسن، امل الامل فی علما جبل عامل، بغداد، مکتبہ الاندلس۔
- خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، قم، اسماعیلیان۔
- دهخدا، علی اکبر، لغتنامہ۔
- شوشتری، سید نوراللہ، احقاق الحق و ازہاق الباطل، قم، کتابخانہ حضرت آیت اللہ العظمی مرعشی نجفی۔
- شوشتری، سید نوراللہ، الصوارم المُہرقہ فی نقد الصواعق المُحرقہ (ابن حجر الہیثمی)، تہران، مشعر، ۱۳۸۵ش۔
- شوشتری، سید نوراللہ، مجالس المومنین، تہران، کتابفروشی اسلامیہ، ۱۳۷۷ش۔
- عارف نقوی، سید حسین، تذکره علمای امامیہ پاکستان، ترجمہ محمدہاشم، مشہد، آستان قدس رضوی، بنیاد پژوہش ہای اسلامی، ۱۳۷۰ش۔
- قمی، شیخ عباس، فوائدالرضویہ فی أحوال علما المذہب الجعفریہ، تہران، کتابخانہ مرکزی، ۱۳۶۷ش۔
- مدرس، محمدعلی، ریحانۃ الادب فی تراجم المعروفین بالکنیہ او اللقب، تہران، کتابفروشی خیام، ۱۳۶۹ش۔
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||