وسائل الشیعہ (کتاب)

وسائل الشیعہ (کتاب)
فائل:Wasael Al- Shia.book.jpg
مصنف	شیخ حر عاملی
اصل زبان	عربی
ترمیم

وسائل الشیعہ یا  تفصیل وَسائل الشیعہ إلی تَحصیلِ مسائل الشّریعہ اہل تشیع دی مشہور کتاب اے جس دے مصنف و مؤلف علامہ حر عاملی نيں۔ ایہ کتاب الکافی (الکلینی)، من لا یحضره الفقیہ (شیخ صدوق)، تہذیب الاحکم (شیخ طوسی)، الاستبصار (شیخ طوسی) سمیت شیعی کتب وچ منقول اُنہاں احادیث دا مجموعہ اے جنہاں دا تعلق فقہ تو‏ں اے۔ ایہ کتاب امتیازی تے منفرد خصوصیات دی حامل ہونے دے سبب شیعی مجتہدین تے مراجع تقلید دا ماخذ و مراجع سمجھی جاندی اے۔علامہ امینی نے لکھیا اے کہ: رجال تے تراجم دی کسی کتاب وچ وی شیخ حر عاملی دا نام نہيں لیا گیا اے سوا اس دے کہ بلکہ انہاں دی گراں بہاء کتاب "وسائل الشیعہ" دے حوالے تو‏ں مدح و تمجید اُتے مبنی فقرے انہاں دی نذر کیتے گئے نيں۔^[۱]

وسائل الشیعہ دا مکمل نام "تفصیلُ وَسائل الشیعه إلی تَحصیلِ مسائل الشّریعه" اے جو شیخ حر عاملی (متوفا 1104 ہجری) دی تالیف اے۔ ایہ کتاب کتب اربعہ سمیت شیعہ کتب حدیث وچ منقولہ انہاں احادیث دا مجموعہ اے جنہاں دا تعلق فقہی تو‏ں اے۔ اس کتاب وچ 36000 حدیثاں مختلف فقہی موضوعات دے متعلق نقل کيتی گئی نيں تے ہر موضوع نو‏‏ں اک باب دا عنوان قرار دتا گیا اے۔ اس تالیف کيتی اہمیت دے پیش نظر متعدد معاجم ، تراجم تے شروحات اس اُتے لکھی گئياں ہور اوہدی تلخیصات وی دستیاب نيں۔

وسائل الشیعہ

موضوع	فقہ
ناشر	منشورات ذوی القربی
متن	[[s:{{{Wikisource}}}|وسائل الشیعہ (کتاب)]] ویکی ماخذ اُتے

مؤلف

اصل مضمون: شیخ حر عاملی

محمد بن حسن بن علی بن محمد بن حسین معروف بنام شیخ حُرّ عاملی شب جمعہ 8 رجب المرجب سنہ 1033 ہجری نو‏‏ں لبنان وچ جبل عامل دے پنڈ مشغرہ وچ پیدا ہوئے۔ انہاں دا نسب 36 واسطیاں تو‏ں شہید کربلا جناب حر بن یزید ریاحی تو‏ں ملدا اے۔^[۲] انہاں دے اپنے بقول تے دوسرےآں دی نقل دے مطابق انہاں دا خاندان، خاندان علم و معرفت تے آل رسول(ص) دے چاہنے والےآں وچو‏ں سی تے لبنان وچ آل حر دے نام تو‏ں مشہور سی^[۳]

شیخ حُرّ عاملی گیارہاں صدی ہجری دے محدثین تے فقہائے امامیہ وچو‏ں نيں تے گران قدر تے نفیس مجموعۂ حدیث "وسائل الشیعہ" دے مؤلف نيں۔ شیخ حر عاملی صاحب وسائل دے نام تو‏ں وی پہچانے جاندے نيں۔

شیخ حر عاملی ایران وچ 21 رمضان سنہ 1104 ہجری نو‏‏ں ^[۴] ایران دے شہر مشہد وچ دنیا تو‏ں رخصت ہوئے تے حرم رضوی وچ صحن عتیق دے شمال مشرقی گوشے وچ سپرد خاک ہوئے۔^[۵]۔^[۶] حالیہ برساں وچ انہاں دے مزار دی تعمیر ہوئی تے حرم دے اک حصے دا نام "بست شیخ شیخ حر" رکھیا گیا اے۔

تاریخ

شیخ حر عاملی نے وسائل الشیعہ نو‏‏ں 20 سال دی طویل مدت وچ جمع کیتا۔ ماہِ ربیع الاول 1082ھ/ جولیائی 1671ء وچ ایہ کتاب مکمل ہوئی۔

سبب تالیف

شیخ حر عاملی نے کتاب دے مقدمہ وچ تحریر کیتا اے کہ:

متن

ایہ کتاب عربی بولی وچ 30 جلداں اُتے مشتمل اے۔ احکم شرعیہ تے فقہ دے 50 ابواب وچ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے اقوال مبارکہ یعنی احادیث تے اہل بیت تو‏ں منقول اقوال دا مجموعہ اے۔ کتاب دی آخری ابواب وچ مآخذ و مصادر، اسناد تے رجال و رواۃ دے متعلق مفصل بحث کيتی گئی اے۔

کتاب

کتاب "وسائل الشیعہ" احکم شرعیہ تے فقہ دے 50 ابواب وچ رسول اللہ(ص) تے اہل بیت(ع) تو‏ں منقولہ معتبر حدیثاں دا مجموعہ اے تے کتاب دے آخر وچ کتاب دے مصادر و مآخذ، اسناد تے رجال و رواۃ دے بارے وچ مفصل بحث ہوئی اے۔

شیخ حر عاملی، نے وسائل الشیعہ نو‏‏ں 20 سال دے طویل عرصے وچ اکٹھا کیتا اے تے ایہ کتاب سنہ 1082 ہجری وچ مکمل ہوئی اے۔ ایہ کتاب امتیازی تے منفرد خصوصیات دی حامل اے تے شرعی احکم دے سلسلے وچ تمام مجتہدین تے مراجع تقلید دا ماخذ و مرجع سمجھی جاندی اے۔

سبب تالیف

مؤلف کتاب دے مقدمے وچ لکھدے نيں:

عرصۂ دراز تو‏ں سوچ رہیا سی کہ شرعی احادیث تے فرعی احکم دی نصوص اُتے مشتمل ایسی کتاب تالیف کراں جو علماء دے نزدیک قابل اعتماد ہو کیونکہ جے اس قسم دیاں کتاباں اک طرف تو‏ں طویل و عریض تے انہاں وچ منقولہ احادیث مکرر، نيں تو دوسری طرف تو‏ں ایہ تمام احادیث مکرر ہونے دے علاوہ فقہ تے فقہاء دے کم نئيں آتاں؛ چنانچہ ميں نے شرعی احکم تے مسائل دے بارے وچ احادیث جمع کرنے دا سلسلہ شروع کیتا تے اس سلسلے وچ کوئی دقیقہ فروگذاشت نئيں کیتا تے سوائے معتبر و مشہور کتب کے، کسی کتاب تو‏ں حدیث نقل نئيں کيتی۔^[۷]

مضامین و مندرجات

یہ کتاب شرعی احکم تے فرائض و آداب دے سلسلے وچ 36000 حدیثاں اُتے مشتمل اے تے ایہ حدیثاں معتبر شیعہ کتب حدیث تے قدمائے صحابہ دے اصول اولیہ تو‏ں منقول نيں۔

خصوصیات

تفصیل وسائل الشیعہ الی تحصیل مسائل الشریعہ

1. تمام حدیثاں سند دے نال نقل ہوئی نيں؛
2. اک موضوع تو‏ں متعلق تمام احادیث نو‏‏ں اک ہی باب وچ نقل کیتا گیا ہے؛
3. احادیث ـ بالخصوص متعارض احادیث ـ دے ذیل وچ مؤلف نے وضاحتاں دی نيں؛
4. مؤلف نے خود انہاں احادیث تو‏ں احکم استخراج کيتے نيں تے ابواب دے لئے عنوان متعین کيتے نيں؛
5. متعدد احکم اُتے مشتمل تفصیلی احادیث دی متعلقہ احکم دی ترتیب تو‏ں تقطیع کيتی گئی ہے؛
6. ہر باب نو‏‏ں مناسب تے متعلقہ ابواب دی طرف پلٹایا گیا ہے؛ انہاں ارجاعات وچ نويں طباعت وچ مصححین و محققین نے پاورقی حاشیاں وچ واضح کیتا گیا ہے؛
7. ہر باب دا آغاز صحیح تے معتبر احادیث تو‏ں کیتا گیا تے مرسل یا ضعیف حدیثاں نو‏‏ں ابواب دے آخر وچ درج کیتا گیا ہے؛
8. مصادر و مآخذ ذکر کرنے، بعض علوم تے رجال تو‏ں متعلق مباحث دے بارہ(12) فوائد بیان کيتے گئے نيں۔^[۸]

ہور کتب حدیث نال موازنہ

اہ‏م حدیثی کتاباں	مؤلف	متوفی	تعداد احادیث	توضیحات
المحاسن	احمد بن محمد برقی	274ھ	2604	فقہ تے اخلاق جداں مختلف عناوین دے احادیث دا مجموعہ
کافی	محمد بن یعقوب کلینی	329ھ	16000	اعتقادی ،اخلاقی آداب تے فقہی احادیث
من لا یحضرہ الفقیہ	شیخ صدوق	381ھ	6000	فقہی احادیث
تہذیب الاحکا‏م	شیخ طوسی	460ھ	13600	فقہی احادیث
الاستبصار فیما اختلف من الاخبار	شیخ طوسی	460ھ	5500	فقہی احادیث
الوافی	فیض کاشانی	1091ھ	50000	حذف مکررات دے نال کتاباں اربعہ د‏‏ی احادیث دا مجموعہ تے بعض احادیث د‏‏ی شرح
وسائل الشیعہ	شیخ حر عاملی	1104ھ	35850	کتاباں اربعہ تے اس دے علاوہ ستر ہور حدیثی کتاباں تو‏ں احادیث جمع د‏‏ی گئیاں نيں
بحار الانوار	علامہ مجلسی	1110ھ	85000	مختلف موضوعات تو‏ں متعلق اکثر معصومین د‏‏ی روایات
مستدرک الوسائل	مرزا حسین نوری	1320ھ	23514	وسائل الشیعہ د‏‏ی فقہی احادیث د‏‏ی تکمیل
سفینۃ البحار و مدینۃ الحکم و الآثار	شیخ عباس قمی	1359ھ	10 جلد	بحار الانوار د‏‏ی احادیث د‏‏ی الف با دے مطابق موضوعی اعتبار تو‏ں احادیث مذکور نيں
مستدرک سفینہ البحار	شیخ علی نمازی	1405ھ	10جلد	سفینۃ البحار د‏‏ی تکمیل
جامع احادیث الشیعہ	آیت اللہ بروجردی	1380ھ	48342	شیعہ فقہ د‏‏ی تمام روایات
میزان الحکمۃ	محمدی ری شہری	معاصر	23030	غیر فقہی 564 عناوین
الحیات	محمد رضا حکیمی	معاصر	12 جلد	فکری تے عملی موضوعات د‏‏ی 40 فصل

خصوصیات

• تمام احادیث سند دے نال نقل کيتی گئی نيں۔
• اک ہی موضوع تو‏ں متعلق تمام احادیث نو‏‏ں اک ہی باب دے تحت جمع کیتا گیا اے۔
• متعارض احادیث دے ذیل وچ مؤلف نے وضاحت کردی اے۔
• مؤلف نے خود اُنہاں احادیث تو‏ں احکامات استخراج کیتے نيں تے اِنہاں ابواب دے لئی عناوین متعین کیتے نيں۔
• متعدد احکامات اُتے مشتمل تفصیلی احادیث دی متعلقہ احکامات دی ترتیب تو‏ں تقطیع کيتی گئی اے۔
• ہر باب دے آغاز وچ صحیح حدیث نو‏‏ں نقل کیتا گیا اے جدو‏ں کہ مرسل یا ضعیف احادیث نو‏‏ں ابواب دے آخر وچ درج کیتا گیا اے۔
• مصادر و ماخذ ذکر کرنے تے بعض علوم و رجال تو‏ں متعلق مباحث دے 12 فوائد بیان کیتے گئے نيں۔

قلمی مخطوطات

• وسائل الشیعہ دا اک قلمی مخطوطہ مشہد وچ کتب خانہ آستان قدس رضوی وچ موجود اے جو مؤلف دے ہتھ دا تحریر کردہ اے تے اِس دا اختتام ماہ ربیع الاول 1082ھ/ جولیائی 1671ء وچ ہويا۔
• دوسرا قلمی مخطوطہ کتب خانہ آیت اللہ مرعشی نجفی وچ موجود اے تے ایہ نسخہ 1114ھ/ 1702ء وچ مؤلف دے اولین نسخہ (یعنی 1082ھ/ 1671ء دے نسخہ) تو‏ں نقل کیتا گیا اے۔
• تیسرا قلمی مخطوطہ کتب خانہ آستان قدس رضوی، مشہد وچ موجود اے جس دی تاریخ تحریر 1114ھ/1702ء اے تے درحقیقت ایہ نسخہ شیخ حر عاملی دے اصلی مخطوطہ دی نقل اے تے اِس دے نال نال مؤلف دے قلم تو‏ں تصحیح تے ملحقات وی درج نيں۔

شروحات و حواشی

مختلف اوقات وچ علما و مشاہیر نے وسائل الشیعہ دی متعدد شروحات و حواشی تحریر کیتے جنہاں وچاں چند حواشی و شروحات ایہ نيں:

• اولاً مؤلف شیخ حر عاملی نے پہلی شرح تحریر وسائل الشیعہ لکھی جس دی ہن صرف اک جلد موجود اے۔ علاوہ ازاں شیخ حر عاملی نے تعلیقہ ای بر وسائل الشیعہ تے ہدایۃ الأمۃ إلی أحکم الأئمۃ تحریر کيتیاں نيں۔
• شیخ محمد بن شیخ علی معاصر محدث بحرانی نے شرح لکھی اے۔
• شیخ رضی الدین محمد بن الحسین القزوینی (متوفی 1096ھ) نے شرح وسائل الشیعہ لکھی اے۔
• شیخ محمد سلیمان مقابی نے شرح وسائل الشیعہ تے مجمع الاحکم دے نام تو‏ں شروح لکھی نيں۔
• سید ابو محمد حسن بن علامہ الہادی نے شرح لکھی اے۔
• سید محمد علی موحد ابطحی نے شرح وسائل الشیعہ لکھی اے۔
• شیخ عبد الصاحب جواہری نے وسائل الشیعہ دے ماتقدم و ماتاخر دی تشری و توضیح وچ الاشارات و الدلائل الی ما تقدم او تأخر فی وسائل لکھی اے۔
• علامہ نوری (مرزا حسین نوری مازندرانی) نے مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل دے نام تو‏ں اِس دی شرح لکھی اے جو دراصل الوسائل الشیعہ دی تکمیل دا ہی کم اے۔
• سید حسن طبیبی نے 10 جلداں وچ المعجم المفہرس لالفاظ وسائل الشیعہ دے نام تو‏ں اک لغت مرتب کيتی اے جس وچ حروف تہجی دے اعتبار تو‏ں احادیث دا اندراج کیتا گیا اے۔
• علی رضا برازش نے المعجم المفہرس لالفاظ احادیث وسائل الشیعہ دے نام تو‏ں لغت مرتب کيتی اے جس وچ حروف تہجی دے اعتبار تو‏ں احادیث دا اندراج کیتا گیا اے۔
• آیت اللہ الخوئی (متوفی 1413ھ) نے الذریعہ الی تصانیف الشیعہ دے نام تو‏ں الوسائل الشیعہ اُتے تحقیقی کم کیتا اے۔
• سید جواد مصطفوی نے مفتاح الوسائل دے نام تو‏ں کتاب مرتب کيتی اے جس دی پہلی جلد حرف (الف) اُتے مشتمل اے تے ایہ شائع ہوچک‏ی اے۔
• میرزا مہدی صادقی تبریزی نے الوسائل الشیعہ دی تلخیص یعنی تلخیص وسائل الشیعہ دے نام تو‏ں دی اے جس کی  6 جلداں شائع ہوچکيتیاں نيں۔

اشاعت

یہ کتاب سب تو‏ں پہلے آیت اللہ شہید شیخ فضل اللہ نوری (متوفی 31 جولیائی 1909ء) دی تصحیح دے بعد چھ جلداں (سائز 35×25 سینٹی میٹر) وچ طبع ہوئی۔ بعد ازاں آیت اللہ عبد الرحیم ربانی شیرازی (متوفی 7 مارچ 1992ء) دے تعلیقات دے نال سنہ 1403ھ/ 1983ء وچ 20 مجلدات وچ زیور طبع تو‏ں آراستہ ہوئی۔ اِس دی اگلی طباعت دا کم انتشارات آل البیت لإحیاء التراث قم دے توسط تو‏ں انجام پایا تے سنہ 1414ھ/ 1994ء وچ شائع ہوئی جو 30 مجلدات اُتے مشتمل اے۔

اردو ترجمہ

وسائل الشیعہ دا اردو وچ ترجمہ علامہ محمد حسین نجفی نے ماہِ ربیع الاول 1411ھ/ ستمبر 1990ء نو‏‏ں شروع کیتا سی اکتوبر 2001ء وچ پہلی بار ایہ اردو ترجمہ شائع ہويا۔ ہن تک 17 جلداں شائع ہوچکيتیاں نيں۔

مشاہیر دے اقوال

• سید حسن صدر:

ہرگاہ اک ماہر فقیہ تے مجتہد اس کتاب دی ورقی گردانی کردا اے تو اوہ مطلوبہ چیزاں نو‏‏ں منظم تے موزون انداز تو‏ں رکھی ترتیب دی ہوئی موتیاں دی مانند پا لیندا اے۔ کوئی وی مشکل تے پیچیدہ موضوع نئيں اے جس نو‏‏ں زیر بحث نہ لیایا گیا ہو؛ ایہ کتاب علماء دی حیرت دا سبب بنی ہوئی تے اوہدی منزلت دوسری باتاں دی نسبت آیات کریمہ دی مانند شمار کيتی گئی اے۔

• علامہ امینی:

رجال تے تراجم دی کسی کتاب وچ وی شیخ حر عاملی دا نام نہيں لیا گیا اے سوا اس دے کہ بلکہ انہاں دی گراں بہاء کتاب "وسائل الشیعہ" دے حوالے تو‏ں مدح و تمجید اُتے مبنی فقرے انہاں دی نذر کيتے گئے نيں۔^[۹]

وسائل الشیعہ اُتے لکھی گئی کتب

1. "تحریر وسائل الشیعہ وتحبیر مسائل الشریعہ"، تالیف: شیخ حر عاملی۔
2. "تعلیقہ ای بر وسائل الشیعہ" تالیف: شیخ حر عاملی۔
3. "ہدایۃ الأمۃ إلی أحکم الأئمۃ" تالیف: شیخ حر عاملی۔
4. "شرح وسائل الشیعہ" و "مجمع الاحکم" تالیف: شیخ محمد مقابی بحرانی۔
5. "شرح وسائل الشیعہ" تالیف: محمد رضی قزوینی۔
6. "الاشارات و الدلائل الی ما تقدم او تأخر فی وسائل" تالیف: شیخ عبدالصاحب جواہری المعروف بہ صاحب جواہر۔
7. "شرح وسائل الشیعہ" تالیف: سید محمد علی موحد ابطحی۔
8. "شرح وسائل الشیعہ" تالیف: آیت اللہ خوئی۔
9. "مستدرک الوسائل" تالیف: علامہ محدث نوری۔
10. "المعجم المفہرس لالفاظ وسائل الشیعہ" 10 جلدی، سید حسن طبیبی۔
11. "المعجم المفہرس لالفاظ احادیث وسائل الشیعہ" 7 مجلدات، نگران: علی رضا برازش۔
12. "مفتاح الوسائل"، سید جواد مصطفوی۔ اس کتاب دی اک جلد شائع ہوچک‏ی اے جو حرف الف اُتے مشتمل اے۔
13. "تلخیص وسائل الشیعہ" بقلم میرزا مہدی صادقی تبریزی۔ اس مجموعے دی چھ جلداں شائع ہوچکيتیاں نيں۔
14. "ترجمہ جہاد النفس وسائل الشیعہ"، بقلم علی صحت، دفتر نشر فرہنگ اہل بیت، قم۔ ایہ ترجمہ روایت دے متن دے ذیل وچ انجام پاچکيا اے۔
15. "مسائل الشریعہ" ترجمۂ وسائل الشیعہ از قلم مولانا محمد حسین نجفی،20 جلد۔

اردو ترجمہ

فائل:مسائل الشریعہ ترجمہ وسائل الشیعہ (اردو).jpg

اردو ترجمہ

کچھ سال پہلے پاکستان دے شیعہ عالم دین مولانا محمد حسین نجفی نے وسائل الشیعہ دا اردو بولی وچ ترجمے دا کم شروع کیتا ۔ جس دا نام "مسائل الشریعہ ترجمہ و حواشی وسائل الشیعہ" رکھیا ۔ 1426 ق تک اوہدی سولہ (16) جلداں دے ترجمہ دا کم مکمل ہو چکيا سی جنہاں وچاں چھ (6) جلداں چھپ چکيتیاں نيں۔ مختلف ابواب دا ترجمہ کردے ہوئے ہر باب دی تکراری احادیث نو‏‏ں حذف کیتا گیا اے ہور حسب ضرورت حواشی وی لگائے گئے نيں۔^[۱۰] ۔ ہر باب دے ترجمہ دے شروع کرنے تو‏ں پہلے تکراری تے حذف شدہ احادیث دی تعداد بیان کيتی گئی اے ۔آخری ایام وچ مکمل ہو ک‏ے ویہہ (20) جلداں وچ"مرکز السبطین سرگودھا" دی طرف تو‏ں چھپ چک‏ی اے۔

قلمی نسخے

1. اک نسخہ، کتاب خانۂ "آستان قدس رضوی"، مشہد وچ موجود اے۔ وسائل الشیعہ دا ایہ نسخہ مؤلف دے اپنے ہتھ دا لکھیا ہويا اے تے اوہدی تاریخ تحریر ربیع الاول سنہ 1072 ہجری اے۔
2. اک نسخہ قم دے کتاب خانۂ "آیت اللہ العظمی مرعشی نجفی" وچ موجود ہے؛ وسائل الشیعہ دا دوسرا نسخہ اے تے ایہ نسخہ وی سنہ 1114 نو‏‏ں قم وچ مؤلف دے نسخے (سال تحریر 1082) دی نقل اے۔
3. تیسرا قلمی نسخہ کتاب خانۂ "آستان قدس رضوی"، مشہد وچ موجود اے جس دی تاریخ تحریر 1114 اے تے ایہ نسخہ درحقیقت شیخ حر عاملی دے اصلی نسخے دی نقل اے تے اس وچ مؤلف دے قلم تو‏ں تصحیح تے ملحقات وی مندرج نيں۔

نشر و اشاعت

یہ کتاب سب تو‏ں پہلے آیت اللہ شہید شیخ فضل اللہ نوری دی تصحیح دے بعد چھ جلداں (سائز 35×25cm) وچ طبع ہوئی۔ بعد ازاں آیت اللہ عبدالرحیم ربانی شیرازی دے تعلیقات دے نال سنہ 1403ھ ق وچ، 20 مجلدات وچ زیور طبع تو‏ں آراستہ ہوئی۔

اوہدی اگلی طباعت دا کم "انتشارات آل البیت لإحیاء التراث قم" دے توسط تو‏ں انجام پایا تے سنہ 1414 ہجری وچ شائع ہوئی جو 30 مجلدات اُتے مشتمل اے۔

ہور دیکھو

• شیخ حر عاملی
• شیعہ کتب دی فہرست

متعلقہ مآخذ

• کتب اربعہ
• الکافی
• بحار الانوار

حوالے

1. علامہ امینی: الغدیر فی کتاب والسنۃ و الادب، جلد 11، ص 339۔
2. امین العاملی، سید محسن، اعیان الشیعہ ج2 ص494۔
3. عاملی، حر، امل الآمل، ج1 ص9۔
4. السماہیجی، الاجازۃالکبیرۃ الی‌الشیخ ناصرالجارودی القطیفی، ج1، ص105۔
5. السماہیجی، ایضا، ج1، ص105۔
6. عباس قمی، الفوائد الرضویۃ فی احوال علماء المذہب الجعفریۃ، ج2، ص756 بحوالہ الدُّرالمَسْلوک۔
7. مقدمہ کتاب.
8. سافٹ وئر جامع فقہ اہل بیت۔
9. الغدیر، ج11، ص336.
10. اعوان، مرد علم میدان عمل وچ ص 156۔

مآخذ

• امینی، عبدالحسین، الغدیر، بیروت، دارالکتاب العربی، 13۹7ق۔
• حرّ عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعۃ، قم، آل البیت، 1414ہجری۔
• عبد اللہ‌ بن صالح سماہیجی، الاجازۃالکبیرۃ الی‌الشیخ ناصرالجارودی القطیفی، چاپ مہدی عوازم قطیفی، (قم) 1419ہجری۔
• عباس قمی، الفوائد الرضویۃ فی احوال علماء المذہب الجعفریۃ، چاپ ناصر باقری بیدہندی، قم 1385ہجری شمسی۔
• محمد بن حسن حرّعاملی، امل‌الآمل، چاپ احمدحسینی، بغداد (1965)، چاپ افست قم 1963۔
• عباس قمی، الفوائد الرضویہ فی احوال علماء المذہب الجعفریہ، بحوالہ "الدُّر المَسْلوک"، چاپ ناصر باقری بیدہندی، قم 2006۔
• عبداللّه‌ بن صالح سماہیجی، الاجازةالکبیرة الی‌الشیخ ناصرالجارودی القطیفی، چاپ مہدی عوازم قطیفی، (قم) 1419۔
• امین، سید محسن، اعیان الشیعہ۔
• اعوان،طاہر عباس، مرد علم میدان عمل وچ،ناشر:جامعہ ولی العصر ،ہاؤسنگ کالونی ،لیہ(پنجاب) پاکستان۔

باہرلے جوڑ

• مسائل الشریعہ ترجمہ وسائل الشیعہ

سانچہ:علم حدیث سانچہ:شیعہ جوامع حدیث