ٹپّا، اِک سطر دا گیت، مصرع یا نظم، پنجابی لوک گیتاں دی اِک صنف اے۔ ایہ پنجابی رہتل، پنجابی وسیب، رہݨ سہݨ، رسماں رواجاں تے فصلاں دی کٹائی دے ویلّیاں اُتے ہوݨ واݪے میلّیاں دی تصویر دکھاؤندا اے۔
’’ٹپّا‘‘ پنجابی زبان دے لفظ ’’ٹپّݨ‘‘ توں بݨیا اے۔ ’’اڈی ٹپّا‘‘ اِک پنجابی کھیڈ دا ناں وی اے۔ ایس کھیڈ وچ پَیراں چوں ٹَپ ٹَپ دی آواز آؤن٘دی اے۔ زمین نُوں کئی دے نال پٹݨ یا کھڈا مار کے کٹݨ دے کم نوں ’ٹپا مارنا‘ کہیا جان٘دا اے تے اک کہی ناݪ زمین اُتے مارے ٹَک یا ٹَپ نوں ٹپا کہیا جاندا اے۔ اُچھلݨا، کُدݨا بُھڑکݨا، گین٘د دا زمین اُتے گر کے اُچھلنا، نِکی چھاݪ، نِکیاں لانگھاں نوں وی ٹپا کہیا جان٘دا اے۔
ٹپے دے ناں توں علاوہ ایہ صنف ہور کئی تھان٘واں تے وکھ وکھ نان٘واں ناݪ مشہور اے۔ ایہنُوں کانگڑا تے ایبٹ آباد وچ قینچی تے ہندی بولی دے علاقیاں وچ ٹپّا، کئی ہور تھاواں اُتے ’’ڈپا‘‘ تے بنگالی وچ ’’ٹوپا‘‘ دے نان٘واں ناݪ جاݨیا جان٘دا اے۔ مُمکن اے کہ پنجاب توں باہر ایہدا غلط العام ناں ’’ڈپا‘‘ ہو گیا ہووے۔
’’ٹپا‘‘ جگ وِچ گیت دی سبھ توں نِکی تے مکمّل صنف اے، جیہڑی ماحول تے گلّاں دی پوری پوری تصویر دکھاؤن٘دی اے۔ ایس طرحاں دی نظم دا پہلا لفظ عام وسیبی ورتاوے دا ہُندا اے تے دُوجی سطر اپݨے مطلب نوں ظاہر کردی اے۔ جِداں:
مدھاݨیاں
ہائے اوئے میریا ڈاڈھیا ربّا کیہناں جمیاں، کیہناں نے لَے جاݨیاں۔
سنگیت فن وچ گوݨ لئی ایہدیاں دو صنفاں نیں۔ اِک لوک گیتاں ورگی اے، ایس وچ ٹپا گوݨ لئی ہلکے پُھلکے تال، جِداں اکہروا تال (اٹھ ماترے) تے چھوٹی چاچر (سَت ماترے) ایہدے اُچیچ تال نیں۔
دوجی صنف، جیہڑی کلاسیکل موسیقی ورگی اے تے کلاسیکل موسیقی دی اوکھی تے منّی پرمنّی قِسم اے۔ پنجاب دے مسلمان فنکاراں دا برصغیر پاک و ہند دے کلاسیکل سنگیت لئی اک اَن مُل تحفہ اے۔
کلاسیکی سنگیت ٹپا گائیکی دے اُچیچ تالاں وچ پنجابی تِن تال، قصوری دھیما، ستار خانی ٹھیکا (سوݪاں ماترے) تے ادھی تال (اٹھ ماترے) وغیرہ نیں۔ ٹپا ولمبِت، مدھ، تے دُرت ایہناں تِناں طرحاں دی لَے وچ گایا جان٘دا اے پر ولمبِت لَے وچ ایہنُوں گَھٹ ہی گاؤن٘دے نیں۔
ٹپا شاعری تے گائیکی دی تکمیل تے سُریلے پن توں پنجاب، کشمیر، دہلی، اترپردیش، بنگال، گجرات تے ہور کئی تھاں متاثر ہوئے بغیر نئیں رہ سکے۔ ایہدی مُڈھلی زبان پنجابی ہی رہی تے ایہدے ناݪ ناݪ پنجاب توں باہر دے علاقیاں وچ اوتھے دیاں مقامی بولیاں دے لفظ وی ایہدے وچ رَݪدے گئے۔ ایس توں علاوہ پنجابی زبان دی مٹھاس تے حُسن توں تُرکی، عربی، فارسی، سندھی، ہندی تے شورسینی بولیاں وی متاثر ہوئے بغیر نہ رہ سکیاں۔ ایہناں دے کچھ لفظ وی ٹپے دیاں دُھناں وچ شامل ہوگئے۔
آئین اکبری وچ ابوالفضل نے ٹپے دا ذِکر کیتا اے۔ فقیر اللہ سیف خاں نے وی ٹپے دا ذکر کیتا اے تے اوہدے ہمعصر مرزا ابن فخر الدین محمد نے وی ایہدے بارے وچ لِکھیا اے تے سلطان حسین شرقی دے دَور وچ وی ٹپا موجود سی۔ ٹپے دا مقام کلاسیکی سنگیت وچ دھرپد، ہوری، خیال، ترانہ تے چترنگ وغیرہ توں پچھے آؤندا اے۔
ٹپے وچ پریم، شوخی، نصیحت، صوفیانہ، فلسفے، روح تے من دے سکون دا سنیہا تے ذِکر ملدا اے۔
کلاسیکی سنگیت ٹپا گائیکی لئی اُچیچے تال نیں تے مقامی دُھناں دے نال ہلکے پُھلکے ٹھمری انگ دے راگ جِویں بھیرویں، قصوری بھیرویں، جنگلہ، قصوری جنگلہ، قصوری مانڈ، کافی وغیرہ۔ کچھ ٹپے تال دے دوہرے چکّر واݪے ہُندے نیں۔ ٹپا کلاسیکی سنگیت گائیکی دے سارے اندازاں توں وَکھ اے۔ ایہدے وچ جیہڑیاں چیزاں دا ورتاوا ہُندا اے اوہ کلاسیکل موسیقی دے دُوجے اندازاں وچ نہیں دِکھدیاں۔ کلاسیکل موسیقی انگ ٹپے وچ گمک، گِدّھا دھماکا، سپاٹ تاناں توں علاوہ سُوت مینڈھ دا ورتاوا نہیں ہُندا۔
کلاسیکل سنگیت انگ ٹپا گاؤݨ لئی انتھک، کُھلی ڈُلی، لچکدار، تیز، تِکھی، کراری، نہ رُکݨ واݪی، پُھرتِیلی، لمبّی چوڑی، پکّی پیڈی تے زوردار آواز ناݪ لَے تے تال اُتے مکمّل مہارت تے دسترس ضرُوری اے۔ استاداں تے وڈے گُنیاں دا ایہ کہݨا اے کہ جِتھے گوئِیے دی تیاری مُک جان٘دی اے اوتھوں ٹپا گاؤݨ شروع ہُندا اے۔ ٹپا گائیکی وچ کھڈا، مُرکیاں، زمزمے، جھٹکے، پھندے، ولدار تے پیچ دار تاناں توں اڈ لڑی انگ، لڑ گُتھاؤ انگ تے نِکیاں نِکیاں داݨے دار تاناں دا ورتاوا ہُندا اے۔ ایہناں تاناں نوں ’’ٹپے دے بان‘‘ کہیا جاندا اے۔ ایہناں گُݨاں توں بغیر ٹپا نا مکمّل اے۔
جیہناں قِسماں دا ورتاوا ٹپا گائیکی وچ ہُندا اے اوہ سَبھ دِیاں سَبھ دھرپد گائیکی وچ نہیں ہُندیاں تے خیال گائیکی وچ ایہ سبھ چیزاں اِکو ویلے اکٹھیاں نہیں ہُندیاں۔
ٹپے نوں کلاسیکی موسیقی دی صنف تے انگ دے ون٘گوں متعارف کرواؤݨ لئی سَبھ توں پہلاں نعمت خاں سدا رنگ، اوہناں دے بھراء دے پُت تے جوائی فیروز خاں ادا رنگ دے ناں برصغیر پاک و ہند تاریخ موسیقی وچ سَبھ توں پہلاں دِکھدے نیں۔ ایہناں دوواں فنکاراں نے ڈھیر سارے خیالاں دیاں پنجابی زبان وچ ڈھیر ساریاں بندشاں بنّھیاں نیں۔ مثال دے طَور تے
ٹپا راگ جنگلا
استھائی: مینڈا دُکھ دُور کر دیو سائیں، اسیں تینڈی لیواں بلائیں
انترا: سدا رنگ تینڈے جاندے واری، تجھ نہ اور بِن کوئی مینڈا سائیں
ٹپا راگ سیندھوی
2۔ استھائی: کوݨ کھڑا درواجڑے، دیکھو سئیو حال نی
انترا: ایسی آئی تینڈے دیکھݨ کارن، ادا رنگ دی گل سانچی مان لے
کلاسیکی سنگیت دے کھوجیاں تے وِدواناں دا ایہ کہݨا اے کہ کلاسیکی سنگیت دی ٹپا طرز دے موجد میاں غلام نبی شوریؔ دے والد میاں غلام محمد شاہ رنگیلے دے درباری قوال سی تے قصور دے رہݨ واݪے سی، اوہ خیال وغیرہ وی گاؤن٘دے سن۔ اوہناں نے ٹپے دی تعلیم وی حاصل کیتی سی۔ اوہناں دی پنجابی ٹپے دیاں بندشاں توں سدا رنگ، ادا رنگ وی متاثر ہوئے بغیر نہ رہ سکے تے فیر ای اُتے لِکھے ہوئے ٹپیاں دیاں بندشاں بݨائیاں۔
قوالاں دے کئی گھرانے پنجاب وچ وسدے سی۔ ایہناں وِچوں اک قصور وچ وی آباد سی، ایہ پنجابی انگ دی قوالی کردے سی۔ میاں سونا، میاں چاندی ایہ دونوں، بابا بُلھے شاہ دے من پسند تے لاڈلے قوال سن۔ ایہناں دوواں قوالاں دیاں قبراں وی بابا بُلھے شاہ دے مزار دے باہر واݪے ویڑھے وچ نیں۔ ایس توں ثابت ہُندا اے کہ قصور وچ قوالاں دا گھرانا وسدا سی۔
قصور وچ ہندی، سنسکرت، برج بولی بولیاں توں اڈ پنجابی زبان وچ خیال بندشاں دی پراݨی روایت سی۔ ایتھے دے وسنیک پنجابی زبان وچ ای اپݨے وچاراں دا اظہار کردے سن۔ میاں غلام نبی شوری پنجابی سن تے ایہی روایت لے کے اوہ اگے ٹُرے۔ اوہناں نے ٹپا گائیکی اُتے عبُور حاصل کرن توں مگروں ٹھیٹھ پنجابی تھاواں توں باہر ٹھیٹھ اردو بولی دے شہر لکھنؤ وچ جا ڈیرا لایا۔ اوہناں پنجابی زبان تے گائیکی دے ایس انداز نوں اینّا ودھایا تے پرچار کیتا کہ کلاسیکی سنگت دیاں دُھرپد توں اڈ سَبھ صنفاں ایہدے اثر توں نہ بچ سکیاں تے ٹپ خیال، ٹپ ترانہ، ٹپ ٹھمری تے ٹپ دادرا، ورگیاں نویکلیاں قِسماں کلاسیکی سنگیت وچ بݨ گئیاں۔ شوری میاں دے ویلے وچ ٹپا سَبھ توں وَدھ مشہور ہویا۔ پنجاب دی گائیکی دا ویروا کردیاں خاص کر پنجابی لوک سنگیت نوں دیکھݨ مگروں ایہ گَل سامݨے آؤن٘دی اے کہ پنجاب دی دھرتی، ایتھے دیاں رُتاں تے ایتھے دے وسنیکاں دے مَن وچ ای پھرتی اے۔ چوڑِیاں چکلِیاں ہکاں، گُتے ہوئے طاقتور پِنڈے، جی دار، دلیر، بہادر، اُچیاں لمبیاں قداں واݪے گھبرُو جوان پنجاب وچ وسدے نیں۔ پنجابی جوان لمبیاں چوڑیاں آوازاں دے مالک نیں۔ پنجابی لوک سنگیت دی کوئی دُھن جِویں مرزا صاحباں، ہیر رانجھا، سوہݨی مہینوال تے سیف الملوک، ایہناں سبھناں وچ تیز طرار تاناں مِݪدیاں نیں۔ لوک سنگیت دا ایہی انگ کلاسیکی سنگیت وچ ڈھل گیا اے۔ پنجابی گائیکاں دیاں لمبیاں، چوڑیاں تے سُریلِیاں آوازاں نیں۔ اوسے طرحاں ایہ سُراں دے ناݪ بڑی جی داری ناݪ اوکھے توں اوکھا طریقہ ورتدے نیں۔ ایہ ساریاں گُناں اپݨے سارے سوہݨے چج ناݪ کلاسیکی سنگیت نوں چار چَند لاؤݨ دا مڈھ بݨے۔
قابل غور گل ایہ آ کہ لفظ ’’میاں‘‘ صِرف پنجاب وچ ای ورتیا جان٘دا اے، جیہڑا وڈیاں بزرگاں دی عزت لئی بولیا جان٘دا اے۔ میاں غلام نبی شوری دی کوئی اولاد نہیں سی۔ کچھ لوکاں دے کہݨ دے مطابق اوہناں دا ویاہ ای نہیں ہویا سی، پر کھشیتر موہن سوامی نے اوہناں دی گھر آݪی دا ناں بھانگیرن لکلِکھیا اے۔ اوہناں دا اِک لے پالک پُتر اشرف خاں سی، جیہنے رام پور دے سارنگی نواز بنیاد حسین نوں سارنگی دی تعلیم دِتی۔ میاں شوری دی وجہ توں ہندوستان وچ ’’شوری گھرانے‘‘ دا جم ہویا۔ ایس گھرانے وچ چار ریتاں دا گاݨا گایا جان٘دا اے، جیہڑا ہندوستان دے کِسے وی ہور گھرانے وچ نہیں۔ میاں شوری سادھو سنت، فقیر، درویش، بے پرواہ تے طمع توں پاک شخص سن۔ اک واری نواب آصف الدولہ (1779ء-1775ء) اپݨی سواری تے گُزر رہے سن کہ اوہناں دی اَکھ میاں شوری اٰتے پئی۔ نواب آصف الدولہ نے اوہناں نوں دیکھدیاں ای اپݨے وَل آؤݨ دا سدّا دِتا۔ میاں شوری نے اوہدے جواب وچ کہیا کہ مینوں تھواڈے گھر دا پتا نہیں۔ نواب صاحب نے کہیا کہ تُسیں کِسے توں وی پچھ لئو تاں میرے کوݪ چھیتی اپڑ جاؤں گے۔ ایس گَل توں میاں شوری دے سِدھے پن دا اندازہ ہو جان٘دا اے۔
میاں شوری مقام دانی وچ ملا محمد کتاب دان دے شاگِرد سن۔ میاں شوری دے شاگِرداں وچ میاں گاموں تے پنڈت تارا چند سن۔ میاں گاموں دا پُتر شادی خاں بنارس دے مہاراجا اُدت نارائن سنگھ دا درباری فنکار سی۔ ایہناں توں علاوہ بنارس گھرانے وچ ٹپے دا پرچار کرن وچ پرسادو، امام باندی تے باقر علی خاں پرمُکھ نیں۔ ایس گھرانے دے وڈے گائیک راجن مِشرا تے ساجن مِشرا نیں۔
گوالیار گھرانے دے استاد نتھن پیر بخش، جیہڑے گوالیار دے مہاراجا دولت راؤ سندیا (1827ء-1794ء) دے درباری فنکار سن، اوہناں نے تے اوہناں دے دوواں پُتراں مدو خاں، حسو خاں تے پنڈت شنکر راؤ، نثار حسین خاں گوالیار گھرانے واݪے نے گوالیار وچ ٹپا گائیکی نوں ڈھیر ودھاوا دِتا۔ نثار حسین خاں تے پنڈت شنکر راؤ نے خیال، ترانے دیاں ہندی تے مراٹھی وچ بندشاں کیتیاں جیہناں وچ ٹپا انگ دا رجواں ورتاوا دِکھدا اے۔ ٹپا گائیگی دا گوالیار وچ چوکھا اثر سی۔ بنگال وچ ٹپا گائیکی نوں ودھاؤݨ تے پرچار کرن لئی ندھو بابو، جیہناں دا اصلی ناں ندھی گپیو سی، اوہناں دیاں سنوجواناں بے مثال نیں۔ ٹپے نے بنگال نوں اِتھے تَک متاثر کیتا کہ رابندر ناتھ ٹیگور دے گیتاں دیاں دُھناں وچ ٹپے دیاں تاناں دا بھرواں ورتاوا کیتا اے۔ نِدھو بابو نے ٹپا گائیکی چھپرا توں سِکھی۔ ایس توں علاوہ سری رام تے کالی مرجا دے ناں ذِکر جوگے نیں۔ نِدھو بابو توں پہلاں کالی مرجا بنگال وچ آئے۔ کالی مرجا نے دہلی تے لکھنئُو وِچوں ٹپے دی تعلیم حاصل کیتی، اوہناں نے اک گُنی تے وِدوان دی گدی پائی تے وڈا ناں کھٹیا۔ اوہناں دی گائیکی میاں شوری دے انگ نال بھری پئی سی۔ ایہناں توں علاوہ کھشیتر موہن سوامی، لکشمی نارائن، نگیندر ناتھ بھٹاچاریا تے ڈھاکا دے حبیب میاں دے ناں ذِکر جوگ نیں۔ ٹپا گھرانیاں وچ رام پور گھرانے دے موڈھی بنیاد حسین سارنگی نواز نیں۔ میاں غلام نبی شوری دے ڈھنگ اُتے سرشار نے وی ٹپے لِکھے نیں۔ الہ آباد دے بابو رام سُہائے وی میاں شوری دے شاگِرد سن جیہڑے میاں شوری دی تصویر سی۔ بابو رائے سہائے دا پتر ایسری پرساد عرف بابو جان وی ودھیا ٹپا گائیک سی۔ ایہ دوویں پیو پُتر دھرپد، خیال تے ہوری وی گاؤن٘دے سن۔ مہاراشٹر وچ لاؤنی دی شکل وچ گائے جاݨ واݪے ٹپے مراٹھی زبان وچ نیں۔ ٹپے نے دھرپد توں سوا سنگیت دی ہَر صنف نُوں متاثر کیتا۔ ایہناں وِچوں پنجابی زبان توں متاثر اک دادرا پیش اے۔
استھائی: دیکھو موری گوئیاں، کجروا دیکھ
انترہ: پاناں دی لالی واری وے،
عجب سہاونوی دیکھ، ہنسی دیکھ
ایس دادرے وچ پنجابی زبان دے لفظ کِنے سوہݨے جاپدے نیں۔
ہر ٹھمری وچ برج بولی دے لفظ ہندے نیں، پر تھِلے جیہڑی ٹھمری دِتی جا رہی اے ایہدے وچ پنجابی زبان دی مٹھاس، خوبصورتی تے وڈیائی نظر آؤن٘دی اے۔
پنجابی ٹھمری کھماچ
استھائی: مت بُھول جانا مینڈے رانجھا
انترا: نیہاں لگا کِت وَل چلی مینڈے میاں
مینوں وی وہیں لے جانا
شوری میاں دے تھلے لِکھے ٹپے وچ پنجابی، فارسی، اردو تے ہندی زباناں مِݪدیاں نیں۔
استھائی: دِل مجنُوں کیتا، ہم پھرے مَست کُوبکُو، صحرا بصحرا لیلا
انترا: مدہوشی سے شوری نے جِس دم لب لب، آپ شُبھ دی نیلی
ایسے ای طرح چار تُک دے ٹپے وی لَبھدے نیں۔ میاں شوری توں متاثر ہو کے کئیاں فنکاراں نے ٹپے دی شاعری تے اوہدیاں طرزاں بنّھݨ وچ اپݨیاں فنکارانہ صلاحیتاں دکھائیاں۔ ایہدا اک نمونہ تھلّے لِکھیا ٹپا اے۔
چارتُک دا ٹپا
وے تینڈے دیکھن دا بو مینڈے سائیاں مینوں چاؤ گھنیرا
یاد لگی تینڈی میاں، تُوں بھی کردا یاد کہ ناہیں
داد کیا ہوئی یاراں تے، جو دست و گریباں ہیں
پاکستان وچ گوالیار گھرانے دے استاد غلام حسن شگن تے شام چوراسی گھرانے دے استاد نیاز حسین شامی دُھرپد، خیال توں علاوہ ٹپا وی بہت ودھیا گاؤن٘دے سن۔ ٹپا گائیکی وچ بڑی محنت تے ریاضت دی لوڑ ہُندی اے۔ ایسے پاروں نوِیں پیڑھی دے گائیک ایہنُوں ہتھ نہیں پاؤندے۔ ہُݨ ٹان٘ویں ٹان٘ویں فنکار ہی ایس میدان وچ رہ گئے نیں۔ ایہ تشوِیش دی گَل اے کہ ٹپے ورگی اَعلا، وڈی تے اُچی صنف اج اپݨی ہی جم بھومی وچ زوال دا شکار اے۔
بھارت وچ ٹپا گائیکاں وچ رسُولن بائی، سُدیشوری دیوی تے اوہناں دی دھی، گوالیار دے ایل کے پنڈت تے راجن مِشرا، ساجن مِشرا بنارس گھرانے واݪیاں دے ناں آؤن٘دے نیں۔ نویں فنکاراں وچ ایل کے پنڈت دی دھی انیتا پنڈت نے ٹپا گائیکی دا پَلا پھڑیا اے۔ گوالیار، کلکتا، بنارس، شمالی ہند تے بنگال وچ جِتھے چوکھا ٹپا گایا جان٘دا سی، ہُݨ اوتھے ٹان٘ویں ٹان٘ویں ٹپا گائیک رہ گئے نیں۔
ٹپے نوں سان٘بھݨ تے بچاؤݨ لئی ٹھکویں تے بھرپور اقدامات کرن دی لوڑ اے، نہیں تاں آؤݨ والے دَور وچ ٹپا صِرف اکھراں تے لفظاں دی شکل وچ کتاباں وچ ہی رہ جائے گا۔
| ||||||||||||||||||||||